عالمانی که روز قیامت شفاعت می‌کنند

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) شفاعت یکی از موضوعاتی است که در مذهب تشیع مورد تأکید قرار گرفته است و درک صحیح آن نیازمند دقت فراوان است. در غیر این صورت مقوله شفاعت از کارکرد اصلی خود خارج شده و به عنصری برای اهمال در امر دین‌داری بدل خواهد گشت.

در قرآن کریم از دو نوع شفاعت سخن گفته شده است؛ مورد اول، شفاعتی است که از ناحیه خداوند مورد پذیرش واقع نخواهد شد: «أَأَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ آلِهَةً إِنْ يُرِدْنِ الرَّحْمَنُ بِضُرٍّ لَا تُغْنِ عَنِّي شَفَاعَتُهُمْ شَيْئًا وَلَا يُنْقِذُونِ؛ آيا به جاى او خدايانى را بپرستم كه اگر [خداى] رحمان بخواهد به من گزندى برساند نه شفاعتشان به حالم سود مى‏‌دهد و نه مى‏‌توانند مرا برهانند»(سوره 36 آیه 23). به حکم این آیه، شفاعت خدایان دروغین نه‌تنها در آخرت، بلکه در دنیا نیز پذیرفته نخواهد شد.

در همین زمینه در آیه دیگری چنین بیان شده است: «وَاتَّقُوا يَوْمًا لَا تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئًا وَلَا يُقْبَلُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلَا تَنْفَعُهَا شَفَاعَةٌ وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ؛ و بترسيد از روزى كه هيچ كس چيزى [از عذاب خدا] را از كسى دفع نمى‌كند و نه بدل و بلاگردانى از وى پذيرفته شود و نه او را ميانجيگرى سودمند افتد و نه يارى شوند»(آیه 123 بقره). 

شفاعت دیگری که مورد رضایت الهی قرار می‌گیرد در آیه 53 سوره نجم مورد اشاره قرار گرفته است: «كَمْ مِنْ مَلَكٍ فِي السَّمَاوَاتِ لَا تُغْنِي شَفَاعَتُهُمْ شَيْئًا إِلَّا مِنْ بَعْدِ أَنْ يَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَرْضَى؛ بسا فرشتگانى كه در آسمانهايند [و] شفاعتشان به كارى نيايد مگر پس از آنكه خدا به هر كه خواهد و خشنود باشد اذن دهد».

این موضوع در آیات دیگر مورد تأکید بیشتر قرار گرفته است: «يَوْمَئِذٍ لَا تَنْفَعُ الشَّفَاعَةُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ وَرَضِيَ لَهُ قَوْلًا؛ در آن روز شفاعت [به كسى] سود نبخشد مگر كسى را كه [خداى] رحمان اجازه دهد و سخنش او را پسند آيد»(سوره 20 آیه 109). «وَلَا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ؛ و كسانى كه به جاى او مى‏خوانند [و می‌پرستند] اختيار شفاعت ندارند مگر آن كسانى كه آگاهانه به حق گواهى داده باشند»(سوره 43 آیه 86). «لَا يَمْلِكُونَ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمَنِ عَهْدًا؛ [آنان] اختيار شفاعت را ندارند جز آن كس كه از جانب [خداى] رحمان پيمانى گرفته است»(سوره 19 آیه 87).

بر مبنای این آیات، خداوند متعال به کسی اذن شفاعت می‌دهد که قول او مورد رضایت پروردگار باشد، به حق گواهی دهد و از جانب پروردگار عهدی داشته باشد. برای روشن شدن مصداق حقیقی شفاعت باید به کلام پیامبر(ص) و ائمه(ع) مراجعه کنیم چراکه به گواهی آیه 64 سوره نحل، تبیین آیات وظیفه‌ای است که خداوند بر دوش پیامبر(ص) قرار داده است: «مَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ إِلَّا لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي اخْتَلَفُوا فِيهِ؛ و ما [اين] كتاب را بر تو نازل نكرديم مگر براى اينكه آنچه را در آن اختلاف كرده‏ اند براى آنان توضيح دهى». همچنین در آیه 44 همان سوره می‌فرماید: «بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ؛ [زيرا آنان را] با دلايل آشكار و نوشته‌ها [فرستاديم] و اين قرآن را به سوى تو فرود آورديم تا براى مردم آنچه را به سوى ايشان نازل شده است توضيح دهى».

به استناد حدیث غدیر، حدیث جابر، حدیث ثقلین و ده‌ها حدیث مورد وثوق شیعه و سنی، وظیفه تبیین آیات الهی پس از پیامبر(ص) به اهل بیت(ع) واگذار شده است و هم ایشانند که این رسالت الهی را پس از رسول خدا(ص) به انجام خواهند رساند. لذا امام صادق(ع) در روایتی به معرفی افرادی می‌پردازند که در روز قیامت اجازه شفاعت دارند: «ثَلاثَةٌ يَشفَعونَ اِلَي اللهِ يومَ القيامةِ فَيُشَفِّعُهُم: الأَنبياءُ(ع) ثُمّ العلماءُ ثُمَّ الشُّهَداَءُ؛ سه گروه هستند که در روز قيامت شفاعت مي‌کنند و خداوند شفاعت آن‌ها را مي‌پذيرد: اول انبيا، بعد علما و بعد شُهدا». از این روایت برداشت می‌شود که مقام علما بر شهدا تقدم دارد و ابتدا شفاعت ایشان مورد پذیرش قرار می‌گیرد.

موضوع دومی که باید به آن توجه داشت این است که این افراد از چه کسانی شفاعت خواهند کرد و شفاعتشان در حق چه افرادی پذیرفته می‌شود. در سوره مدثر این موضوع تبیین شده است. در آیه 48 می‌فرماید: فَمَا تَنْفَعُهُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِينَ؛ از اين رو شفاعت‏ شفاعت‏ كنندگان به حال آنها سودى نمى‌بخشد. در آیات قبل، کسانی که شفاعت در حق ایشان سودی نمی‌بخشد را چنین معرفی می‌کند: چه چيز شما را در آتش [سقر] درآورد، گويند از نمازگزاران نبوديم و بينوايان را غذا نمى‏داديم، با هرزه‏درايان هرزه‏درايى میکرديم و روز جزا را دروغ مى‌شمرديم تا مرگ ما در رسيد(آیه 42 تا 47).

بی‌توجهی به نماز از اموری است که مانع قبول شفاعت در حق شخص می‌شود. پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «لا يَنالُ شَفاعَتى مَنِ استَخَفَّ بِصلاتِهِ». همچنین امام صادق(ع) در واپسین لحظات امر شریفشان دستور دادند همه‌ بستگانش كنار بسترش جمع شوند و فرمودند: «اِنَّ شَفاعَتَنا لا تَنالُ مُسْتَخِفّاً بِالصَّلوةِ؛ شفاعت ما به کسی که نماز را کوچک شمارد نمی‌رسد».