هنرنمایی ترتیل‌های خلیجی در ایران/ به گذشته و جلسات مفاهیم‌محور بازگردیم

مجید داوودی، مدرس و قاری ممتاز قرآن و از شاگردان یحیی علیمردانی و عباس سلیمی در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) به بیان تعریف ترتیل و نکاتی پیرامون این شیوه از تلاوت قرآن پرداخت و در ابتدا بیان کرد: خداوند در آیه 32 سوره فرقان با اشاره به نحوه نزول قرآن می‌فرماید: «وَ رَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا» یعنی قرآن به صورت شمرده شمرده و پشت سر هم نازل شده است، در نتیجه باید توالی در قرائت را مد نظر قرار داد، از طرفی خداوند در آیه 4 سوره مزمل: «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا» رسول خود را امر کرده که قرآن را همانگونه که نازل شده است، تلاوت کند، لذا ترتیل دارای دو مؤلفه است، یکی شمرده‌خوانی و دیگری هم توالی در خواندن که باید پشت سر هم باشد.
وی در ادامه افزود: در حدیث معروفی هم وارد شده است که «الترتیل تجوید الحروف و معرفه الوقوف»، نتیجه‌ای که می‌گیریم این است که بحث تجوید که همان مخارج و صفات و احکام حروف است و بحث وقف و ابتدا نیز موضوعات اصلی هستند که از آن غافل هستیم، همیشه به شاگردانم گفته‌ام که روش‌های سه‌گانه تحقیق، تدویر و تحدیر باید زیر چتر ترتیل قرار گیرند.
داوودی تصریح کرد: مبنای تقسیم‌بندی روش‌ها در قرائت قرآن، سرعت است، اما به دلیل اهمیتی که موضوع تدویر داشته و از سرعت مناسبی هم برخوردار بوده، به صورت مصطلح به معنای ترتیل استعمال شده است، در سطح جامعه نیز تدویر را شاید خیلی نمی‌شناسند، بلکه ترتیل را می‌شناسند، البته ممکن است یکی دیگر از دلایلی که تدویر به ترتیل، معروف شده این اصالتی است که در ترتیل وجود دارد.
قاری پیشکسوت قرآنی در ادامه بیان کرد: در نتیجه، همه انواع روش‌های قرائت قرآن باید زیر چتر ترتیل باشند، البته با آن مؤلفه‌های شمرده و پشت سر هم خواندن، مؤلفه دیگر تجوید الحروف است که احکام و صفات حروف را شامل می‌شود و شاخصه بعدی نیز وقف و ابتدا است. در گذشته هم اینطور بوده که در مسابقات می‌گفتند ترتیل این مقدار نمره را دارد در حالی که منظور از ترتیل در واقع وقف و ابتدا بوده است.
داوودی گفت: از قدیم می‌گفتند، تجوید، صوت و لحن، ترتیل، امروزی‌ها فکر می‌کنند که ترتیل یعنی همین ترتیلی که مصطلح شده است، اما قدیمی‌ها مانند استادان مولایی و اربابی وقتی به بحث ترتیل می‌رسیدند، می‌گفتند ترتیل را رعایت کنید و ما از همین جا می‌فهمیدیم که باید وقف و ابتدا را رعایت کنیم.
وی در ادامه بیان کرد: از طرفی من این را مطالعه کرده‌ام و از قول اساتید هم شنیده‌ام که سال‌های قبل در کشور مصر و در بحث آموزش قرآن از همین روش تدویر استفاده می‌کردند، یعنی آموزشی که می‌دادند روش تدویر یا همان ترتیل مصطلح بوده است، البته این توجه نیز دلایلی داشته، یکی از دلایل این بوده که این روش سادگی دارد، مورد دیگر سرعت حد وسط بوده و این که خیلی نیازی به تجربه یا مهارت خاصی در صوت و لحن به صورت حرفه‌ای نبوده است، یعنی قاری لازم نبود که مانور‌های زیادی بدهد و میدان مانورش باز باشد و به همین دلیل روشی که در آموزش قرآن بسیار متداول بوده همین تدویر بوده است.
قاری ممتاز قرآن تصریح کرد: اما آنها از روش تحقیق در مراسم خودشان استفاده می‌کردند ما در مراسم شادی از قرآن استفاده نمی‌کنیم، اما آنها در میهمانی‌ها و مراسم‌های شادی نیز قرآن تلاوت می‌کنند، البته با روش تحقیق و نه ترتیل، یادم هست که به مدینه سفر کرده بودم و مأموریت یافتم تا به منزل استاد عثمان طه بروم، اولین صحبت‌هایی که ایشان داشتند، این بود که از من درخواست کرد چند آیه قرآن بخوانم، لذا جلسات آشنایی و انس آنها هم با قرائت قرآن همراه است.
وی بیان کرد: نکته دیگری که باید بدان توجه کرد این است که به نظر بنده در تحقیق، قاری می‌تواند براساس ذوق هنری و مسائل فنی که آموخته یکسری هنرنمایی هم داشته باشد، الآن هم این چنین است و در تحقیق، بسیاری از قاریان حرفه‌‌ای می‌نشینند و یک نفر به تلاوت قرآن می‌پردازد و هنرنمایی می‌کند، اما چون اینها مسلط به زبان عربی هستند و مفاهیم را هم می‌دانند، لذا این هنرنمایی با حالت معنوی نیز همراه است. 
داودی در ادامه تصریح کرد: در کنسرت‌های اصیل سنتی هم می‌بینید که چند دقیقه درآمدی می‌نوازند و بعد از این که خواننده حس گرفت، آواز می‌خواند، من در جلسه‌ای به متولی عبدالعال گفتم که تصور می‌کردم شما نابینا هستید، بعد از مدتی که در یک محفل با هم تلاوت داشتیم قبل از او من تلاوت کردم و ایشان خواند، اما باز هم بدون عینک و با چشمان بسته، من از ایشان مجدد پرسیدم که علت این کار چیست؟ ایشان گفتند من در حین تلاوت در حس و حالی فرو می‌روم که متوجه نمی‌شوم چه کسی کنار دستم نشسته است.
قاری پیشکسوت کشورمان با اشاره به ترتیل‌های خلیجی بیان کرد: این ترتیل را کشورهای عربستان، امارات و قطر و چند کشور دیگر دارند، حتی در کشور ما نیز با وجود اینکه خلیجی نیستیم اما این نوع از لحن که متفاوت با لحن مرتلان مصری است، رواج زیادی پیدا کرده است.
وی در ادامه افزود: شاید موضوع ترتیل‌خوانی در کشور مصر به عنوان یک هنرنمایی مطرح نبوده و صرفاً جنبه آموزشی داشته است، مانند ترتیل استاد حصری؛ بارها شده ایشان ترتیل‌های مختلفی داشته‌اند یا منشاوی که بسیار ترتیل استادانه‌ای را ارائه کرده است و از قدیم‌الایام به شاگردانم استماع ترتیل این دو قاری بزرگ را توصیه می‌کردم.
داوودی بیان کرد: لذا ترتیل، یک روش آموزشی است و آموزش باید از ترتیل شروع شود، اما در مورد ترتیل‌های خلیجی و رواج آن در ایران باید به مراسم جزءخوانی قرآن در ماه مبارک رمضان اشاره کنم، شاهد این هستیم که طی چند سال اخیر در اکثر این مراسم، لحن خاصی شکل گرفته است که بنده اسم آن را هنرنمایی ترتیل‌های خلیجی می‌گذارم.
وی در ادامه افزود: کاری که شاید در مصر پرداختن به آن زیاد احساس نمی‌شده است؛ چرا که رشد آنها به صورت چشمگیری در قرائت تحقیق بوده است، از طرفی چون این کشورهای حوزه خلیج فارس در تحقیق نتوانستند به خوبی پیش بروند روی ترتیل کار کردند، در ایران نیز معتقد هستم که اگر بتوان چارچوب خوبی در ترتیل رعایت شود، می‌توانیم حرف برای گفتن داشته باشیم. 
داوودی بیان کرد: کاری با اعتقاد قاریان خلیجی ندارم، اما واقعا بعضی از آنها حرفه‌ای بوده‌اند، نمونه آن نیز حذیفی، سدیس و سعد الغامدی هستند، ماهر المعیقلی، امام جماعت مسجد الحرام نیز ترتیلش لذت‌بخش است و نمی‌توان اینها را انکار کرد.

قاری ممتاز قرآن تصریح کرد: در موضوع خواندن با دو مسأله مواجه هستیم، یک منبع تولید صدا و دیگری منبع شنیداری؛ منبع شنیداری که از اهمیت بالایی هم برخوردار است، مردم هستند، وقتی یک چارچوبی برای قرائت ترتیل وجود دارد و قاری هم طبق آن می‌خواند و مردم نیز به عنوان مخاطب از آن لذت می‌بردند، چرا باید بگوییم مناسب نیست و به درد نمی‌خورد؟ لذا ترتیل‌های خلیجی یک نوع هنرنمایی هستند که البته باید بر اساس چارچوبی که استاندارد است، باشند به ویژه در زمینه وقف و ابتدا که از اهمیت زیادی برخوردار است.
داوودی گفت: معمولا ترتیل‌های خلیجی که خوانده شده خارج از استاندارد نیستند و مؤلفه‌های ترتیل استاندارد رعایت می‌شوند، مخاطب هم لذت می‌برد، اما برخی از اساتید اینها به صورت کامل منکوب می‌کنند، اگر بحث سر اعتقادات است که حرفی نداریم، برخی از اینها با شیعه دشمنی دارند و خون شیعه را حلال اعلام کرده‌اند، اما از نظر فنی و دانش موسیقایی ترتیل‌های قابل قبولی دارند و ما نیز در ترتیل‌هایی که در ماه رمضان پخش می‌شود از ترتیل‌های خلیجی تأثیر گرفته‌ایم.
قاری پیشکسوت قرآن در مورد برخی از ویژگی‌های یک ترتیل استاندارد به جهت مباحث صوت و لحنی بیان کرد: اولا این که یک مرتل، زمانی می‌تواند ترتیل حرفه‌ای ارائه کند که خودش در قرائت تحقیق استاد باشد و این مراحل را پشت سر گذاشته باشد، نکته دوم این است که مقام‌های که در تلاوت تحقیق استفاده می‌شود، اگر قرار باش سرعتش را زیاد کنیم و بشود ترتیل این صحیح نیست، مورد دیگری که اشاره شده است این که گفته‌اند، ترتیل در گام متوسط خوانده می‌شود نه در گام‌های بم و اوج، اما به اعتقاد بنده اگر مرتل قرار باشد، مدام توسط بخواند، شنونده خسته می‌شود، لذا اگر مرتل توانایی لازم را داشته باشد، هیچ ایرادی ندارد که به گام‌های بالا نیز اشاره کند.
داووی با اشاره به جلسات قرآن و نقشی که می‌توانند در ارتقاء سطح ترتیل داشته باشند بیان کرد: بنده از شاگردان قدیمی استاد علیمردانی و سلیمی هستم و جلساتی هم خدمت استاد مولایی، استاد موسوی‌بلده و استاد اربابی رسیده‌ام، نکته‌ای که می‌خواهم عرض کنم این است که اصلا در جلسات آنها مسأله صوت و لحن مطرح نبود، چیزی که مطرح بود یکی قواعد و دیگری مفاهیم بود، گاهی جلسه استاد سلیمی تا شش ساعت به طول می‌انجامید و ایشان یک ساعت در مورد مفاهیم قرآن و احادیث صحبت می‌کردند. 
وی در ادامه افزود: مسائل صوت و لحن به شیوه امروزی مطرح نبود و الآن دو دهه است که به صورت جدی به این مسائل پرداخته می‌شود، البته خوشحال هستم که در قرائت قرآن اوج گرفته‌ایم و حرفه‌ای شده‌ایم اما باید حواسمان باشد که داریم در بحث مفاهیم عقب می‌مانیم، اعتقاد من این است که باید تجوید و وقف و ابتدا را هم درست کنیم اما اینها زمانی درست می‌شوند که به مفاهیم نیز بپردازیم.
داوودی با اشاره به نقش رسانه بیان کرد: رسانه نباید در این قضیه خیلی قاعده‌مند برخورد کند، به نظر بنده باید یک جلسه سنتی با هر شکلی که می‌شود به نمایش درآید، در حال حاضر برخی از اساتید در رادیو و تلویزیون تلاوت قاریان را آنالیز می‌کنند، اما این کار هیچ فایده‌ای ندارد، مگر اینکه به صورت چهره به چهره آموزش استاد به شاگرد به تصویر درآید.
وی تصریح کرد: تأکید دارم که جلسات سنتی ما زنده شوند، همان جلساتی که استاد اربابی و امثال ایشان داشتند و مرحوم تسویه‌چی را تحویل جامعه دادند. یکی از شاگردان می‌پرسید، استاد علیمردانی، چرا متولی را تشویق نمی‌کند؟ گفتم تنها چیزی که برای ایشان مهم است این که ببینند قاری می‌تواند مفهوم را القا کند یا خیر و اگر موفق باشد، تشویق می‌کنند.
داوودی بیان کرد: برخی از اساتید ما نیز مانند برخی از مدرسه‌ها عمل می‌کنند که می‌گویند فلان دانش‌آموز با معدل بالای 19 و ... قبول می‌کنیم و اینها نیز می‌گویند این قاری خوب است و به شاگردی می‌پذیرند، اما اگر یک نفر که واقعا بلد نیست، آموزش دهند در این صورت کار آنها درست بوده است. ضمن این که نباید فقط به قاریان خاص توجه کنیم و از بقیه غافل شویم. استاد علیمردانی نگاه نمی‌کردند ببینند چه کسی خوب می‌خواند، بلکه اسم می‌نوشتند و به ترتیب همه تلاوت می‌کردند.