عشقی که دلیل راه کتیبه‌نگاری حرم ائمه(ع) شد/عزلت‌نشینی مرمتگران مصاحف
گروه ادب: کتیبه‌نگاری حرم ائمه معصوم(ع)، مرمتگری نسخ خطی قرآن، خوشنویسی مزار آیت‌الله مرعشی نجفی و کتابت قرآن، تنها بخشی از فعالیت‌های حجت‌الاسلام والمسلمین کشفی را متجلی می‌کند که اعتقاد دارد عشق، راهنمای وی برای یادگیری و کتیبه‌نگاری حرم اهل بیت(ع) بوده است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، جامعه اسلامی ایران مملو از افرادی است که ما در کنار آنها بی آن که بدانیم هر یک در چه حرفه و شغلی مشغول به فعالیت هستند و چه هنرهایی دارند زندگی می‌کنیم. غافل از اینکه آراستگی افراد به هنرها را بدانیم و از آنها بهره ببریم و در کسب تجربه از چنین افرادی بکوشیم.
یکی از هنرهای اسلامی که از قدیم مرسوم بوده و اکنون نیز رواج دارد و به صورت بسیار تخصصی آموزش داده می‌شود و از کارشناسان، صاحب‌نظران و متخصصان آن هنر در اماکن متبرکه و ابنیه مذهبی استفاده می‌شود، هنر کتیبه نویسی است. این هنر در کنار هنر خوشنویسی و آشنایی با قرآن کریم که دست‌مایه نگارش و خلاقیت در عرصه کتیبه نویسی است، معنا و مفهوم خود را می‌یابد که در بسیاری از مساجد، امامزادگان، حرم‌های ائمه معصومین(ع) و ... مورد استفاده قرار می‌گیرد.
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدجعفر کشفی، مدیر موزه آستانه مقدس حضرت فاطمه معصومه(س) یکی از این هنرمندان است که در گوشه‌ای از این کشور به فعالیت‌های قرآنی و فرهنگی خود مشغول است. وی اهل اصطهبانات فارس بوده و در سال 1325 شمسی متولد شده است. از آنجا که به کار خوشنویسی و نویسندگی علاقه‌مند بود، در این دو حوزه به فعالیت پرداخت و توانست در کنار کسب تجربه، کارهای بزرگی را در عرصه کتابت قرآن کریم، خوشنویسی، تدوین و تالیف کتب، کتیبه نویسی حرم ائمه معصومین(ع)، مرمت نسخ خطی و ... انجام دهد. وی همچنین افتخار خادم‌القرآنی را در کارنامه خود دارد. به منظور تهیه گزارش از شخصیت قرآنی این خادم‌القرآن هنرمند، با وی به گفت‌وگو پرداختیم که متن آن از نظرتان می‌گذرد؛
ـ شنیده‌ایم که به عنوان خادم‌القرآن انتخاب شدید. این افتخار مربوط به چه سالی است و برای انجام چه کاری مفتخر به دریافت این عنوان شدید؟
این افتخار در سال گذشته و طی ماه مبارک رمضان برای من افتاد. من در حوزه قرآن کریم تحقیق و تبلیغ می‌کنم و به تفسیر آیات مختلف می‌پردازم. اما نوشتن یک قرآن کامل به خط نسخ که 20 سال پیش آغاز کردم و برای آستان مقدس حضرت معصومه(س) نوشتم و اکنون نیز موجود است، دلیل کسب این عنوان بوده است.
همچنین کتابت قرآن دیگری را به خط محقق آغاز کردم که در هر صفحه، پنج سطر کتابت شد و 20 جزء آن را نوشتم. با توجه به اینکه سطرهای این قرآن در هر صفحه کم بود، تعداد صفحات تقریباً دو هزار صفحه شده است. همچنین تعداد دو، سه و پنج جزء از قرآن را در اقطاع مختلف نوشته‌ام.
فعالیت در عرصه کتیبه نگاری نیز یکی دیگر از دلایل کسب این عنوان بود. یکی از عرصه‌های ظهور قرآن در ابنیه است و یکی از تزئینات ابنیه مذهبی از مساجد گرفته تا حرم‌ها، حسینیه‌ها و مدارس، آیات قرآن و احادیث است که در قالب کاشی‌کاری، حجاری و گچ‌بری نمایان می‌شود. بر این اساس مقداری هم کار کتیبه انجام داده بودم.
در آموزش قرآن از دوران پیش از پیروزی انقلاب تا کنون نیز فعالیت داشتم تا با شیوه‌های مختلف به آموزش روخوانی قرآن بپردازم. همچنین برای تعلیم معنای آیات قرآن ابتکاری به خرج داده بودم. یکی از شیوه‌ها آموزش سوره انعام در 30 جلسه بود که با شیوه جدولی انجام می‌شد که اگر قرآن‌آموزان به خوبی آن را فرا می‌گرفتند، می‌توانستند قرآن را به خوبی بخوانند و معنای قرآن را در حد ترجمه متوجه شوند. بر همین اساس شاید تصور شده بود که من خدمتی به قرآن کرده‌ام که به کسب این عنوان مفتخر شدم.
ـ شما پیش از این که در موزه آستان مقدس حضرت معصومه(س) مشغول به فعالیت شوید، فعالیت‌های دیگری هم داشتید؛ لطفاً درباره فعالیت‌ها و سمت‌هایی که پیش از این داشتید توضیح دهید.
در نخستین دوره مجلس شورای اسلامی از اصطهبانات فارس به عنوان نماینده انتخاب شدم.
ـ علاوه بر این فعالیت، چه اقدامات دیگری انجام داده‌اید؟
از جمله فعالیت‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، انجام امور فرهنگی بنیاد شهید و امور تحصیلی فرزندان شاهد بود که همراه با علی منتظری و فرامرز حق‌شناس انجام می‌دادم و با هم همکاری داشتیم. همچنین موزه‌ای را برای بنیاد شهید راه‌اندازی کردم و شش سال در این مرکز فعالیت کردم.
ـ درباره فعالیت خود در آستان مقدس حضرت معصومه(س) برایمان بگویید.
فعالیتم را از سال 69 در این آستان آغاز کردم و به فعالیت کتابخانه‌ای و فرهنگی مشغول شدم. به تاسیس کارگاه برای مرمت آثار مخطوط موزه که اکثر آنها قرآن بود پرداختم و اساتیدی را از تهران برای فعالیت در این مکان دعوت کردیم که اردشیر مجرد تاکستانی یکی از آن افراد بود که 14 سال در این مکان فعالیت داشت. عبدالحسین نجومی، فرزند آیت‌الله نجومی، رضا بیدآبادی که از اساتید مرمت نسخ خطی است و مسعود هنرکار از دیگر استادان بودند.
این کارگاه تا چند سال پیش دایر بود و اکنون به دلیل کاهش بودجه آستان و تغییر سیاست‌ها، تعطیل شده است. در این کارگاه طی بیش از 20 سال، نزدیک به دو هزار اثر مرمت و تولید شد. برخی افراد نیز در آنجا آموزش دیدند. اکنون در کنار کارهای موزه آستان، به نویسندگی و خوشنویسی اشتغال دارم.
ـ در چه حوزه‌ای قلم می‌زنید؟
عمده فعالیتم در این حوزه به معارف اسلامی و تحقیق و مقالاتی که در این عرصه داشته‌ام مربوط می‌شود. همچنین در حوزه طنز و داستان‌سرایی نیز به نگارش مشغول هستم. سال گذشته نزدیک به 24، 25 جلد را آماده کردم که به دلیل مشکلات مالی به چاپ نرسید.
ـ طی سال‌های اخیر نیز در حوزه مرمت نسخ خطی و کتیبه نگاری فعالیت داشته‌اید؟
از نظر فعالیت اجرایی در حوزه مرمت کمتر کار کرده‌ام و گاه برای یک قرآن که خطوطش صدمه دیده است، قسمتی را نظیرنویسی می‌کنم. فرزندانم نیز در این حوزه فعالیت می‌کنند و با هم در حوزه صحافی، تذهیب و مرمت کار می‌کنیم.
طی چند سال گذشته نیز به عنوان مرمت‌گر نمونه انتخاب شدم. این عنوان نیز به دلیل مدیریت مرمت یک لوح بود. در همین راستا از نظر تئوری، اثری را به نگارش درآورده‌ام.
فعالیت در عرصه این هنر خستگی دارد و حوصله می‌خواهد و از این رو هنر مرمت به عزلت کشیده شده است. در گذشته، سرمایه‌داران و حکما به صرف هزینه در این عرصه می‌پرداختند و اکنون مجموعه‌داران هستند که به سفارش کار در این باره می‌پردازند و یکی دیگر از دلایل به عزلت کشیده شدن این هنر نیز این مورد است.
صحافی شاخه‌های متنوعی از هنر دارد و کسی که می‌خواهد نظیرنویسی کند، باید بتواند مانند همان حروفی را که در قرآن است کپی کند. این کار طاقت‌فرساست و چشم را آزار می‌دهد. اکنون از حروف عکس گرفته و از فنون دیگری برای این کار استفاده می‌شود که کار را سهل‌تر می‌کند.
ممکن است یک رحل چوبی، زیارتنامه یا نقاشی قدیمی صدمه دیده باشد. به تعداد و قدمت آثار تاریخی و نفیس، نوع مرمت نیز متفاوت می‌شود. مرمت منبت‌کاری که یکی از ناب‌ترین نمونه‌های آن را در حرم حضرت معصومه(س) داریم و گچ‌کاری در حیطه کار من نیست. مرمت آثار مخطوط که اغلب قرآن کریم هستند و برخی نیز رحل و زیارتنامه هستند از جمله حیطه‌های فعالیت من است.
در حوزه کتیبه نگاری با پسرم همکار بودم و وی کمک حال من بود. کتیبه‌های محراب مسجد جمکران به خط کوفی را پسرم نوشت و دیگر خطوط آن به خط من است. در حرم حضرت معصومه(س) نیز برخی از خطوط توسط من و برخی دیگر به خط پسرم است. شبستانی در زیر صحن در حال احداث است که همراه با پسرم کتیبه‌های آن مکان را نوشته‌ایم. خط من ثلث است و پسرم علاوه بر ثلث، خط کوفی را نیز طراحی می‌کند.
همچنین طرح کاشی مسجد امام حسن(ع) در قم را برعهده داشتم و خط آن توسط استاد عبدالرضایی نوشته شده است. کتیبه‌هایی از استاد موحد نیز در مسجد جمکران وجود دارد که شاید قریب به 10 کیلومتر باشد.
کتیبه‌نویسی فن خاصی است و تنها نوشتن خط نیست، بلکه اندازه‌گیری، دورنما و فضایی که کتیبه در آن قرار می‌گیرد باید در نظر گرفته شود. به این منظور روشی به کار می‌رود که ضمانت اجرای آن مناسبتر است. البته کار در این حوزه عشق می‌خواهد. کتیبه‌نویسی حرم امیرالمومنین(ع)، حرم حضرت عباس(ع) و داخل ضریح حرم عسکریین(ع) در سامرا به خط کوفی توسط پسرم و به خط ثلث توسط من نیز از دیگر اقداماتی است که انجام داده‌ایم. البته در داخل حرم، خط استاد موحد نیز وجود دارد. هنر قلم‌زنی به کار رفته در ضریح حرم عسکریین بیشتر از ضریح اباعبدالله(ع) است که متاسفانه معرفی نشده است.
ساختمان جدید حرم عسکریین قسمت‌های مختلفی دارد که برای یک قسمت از آن 14 کتیبه 16 متری نوشتیم.
ـ خوشنویسی کتیبه‌های حرم‌ها چقدر زمان می‌برد؟
این موضوع به سرعت عمل افراد بستگی دارد. برای مثال شخصی مانند استاد موحد که دائم به این حرفه مشغول است و سفارش بسیار دارد، سرعت عمل بیشتری دارد و فردی مانند من که چند کار را با هم انجام می‌دهد، سرعتش کمتر است.
ـ قدیمی‌ترین نسخه‌ای را که مرمت کرده‌اید کدام نسخه بوده است؟
یک قرآن کریم بود که در موزه نگهداری می‌شود. این قرآن به دوره مامون عباسی مربوط می‌شود. همچنین مصحفی به خط کوفی نیز است که 700، 800 سال قدمت دارد.
ـ درباره علاقه‌ای که به خوشنویسی داشتید برایمان بگویید.
خوشنویسی در ایران پس از پیروزی انقلاب رشد پیدا کرد و زمینه اجتماعی و اقتصادی آن بهبود یافت. من هم به این هنر علاقه داشتم و در کنار طلبگی به آن پرداختم و خط نستعلیق، ثلث، نسخ و برخی دیگر از خطوط را آموختم.
ـ خوشنویسی سنگ مزار آیت‌الله مرعشی به قلم شماست؟ این فعالیت چه ظرائفی دارد؟
لوح مزار در اقصی نقاط جهان یک سند تاریخی به شمار می‌آید. برای مثال روح مزار فتحعلی‌شاه قاجار، محمدشاه قاجار و مهد علیا، مادر ناصرالدین شاه که از همه لوح‌ها نفیس‌تر است در این موزه نگهداری می‌شود. الواحی که بر قبور بزرگان گذاشته می‌شود حائز اهمیت است. از گذشته، متنی که در کشور ما و سایر کشورها بر مزار شخصی که از دنیا می‌رفت نوشته می‌شد، متناسب با فعالیت وی در عرصه سیاست، تجارت و جایگاهی که داشت بود. آن متن را خوشنویسی می‌کردند و سپس به حجاری می‌پرداختند و با قلم و چکش، به زحمت بر سنگ می‌نگاشتند. برای مثال سنگ مزار آیت‌الله بروجردی به خط مصباح‌زاده از حجاران آستان مقدس حضرت معصومه(س) است که 50 سال پیش انجام شد.
متاسفانه به لوح مزارها بی‌توجهی شده است، ولی
لوح علما و بزرگان هنوز مورد احترام است. پسر آیت‌الله مرعشی نجفی از من خواست که
سنگ مزار ایشان را خوشنویسی کنم. محمدجواد شبیه که حجاری هنرمند از شیراز است، سنگ
را با خوشنویسی من حجاری کرده است.
سنگ مزار آیت‌الله گلپایگانی و سنگ مزاری برای حرم حضرت معصومه(س) به خط استاد
موحد که مدت دو سال روی آن کار کرد نیز جزء آثار نفیس به شمار می‌آید.
پیش از این خوشنویسی روی سنگ مرمر مزار صورت می‌گرفت که کاری بسیار دشوار بود. استاد شبیه به من گفت که متن را روی کاغذ خوشنویسی کنم تا دستم بازتر باشد. سپس این متن با فنونی روی سنگ مزار کپی شد.
حجاری در ابنیه مذهبی مهم بود و سنگ مزار علما، امامزادگان و شخصیت‌ها از اهمیت برخوردار بود. اکنون آرامگاهی به نام دارالسلام در شیراز وجود دارد که بیش از هزار سال قدمت دارد و سنگ مزارهایی که بسیار ارزشمند است در آنجا وجود دارد که متاسفانه به خوبی نگهداری نشده و صدمه دیده‌اند. امیدوارم این هنر از میان نرود.
ـ درباره کتابت قرآن به کوشش خود بیشتر توضیح دهید.
یکی از کتابت‌هایی که از قرآن کریم داشته‌ام، در بیش از 600 صفحه و در قالب متن و حاشیه انجام شده است. البته سرسوره‌ها هنوز گذاشته نشده است و باید یک بار دیگر آن را بررسی کنم. 5 جزء از قرآن را به خط ثلث و قطع بزرگ در 600 صفحه نوشتم. دو و سه جزئی را که نوشته‌ام نیز به خط محقق است.
گفت و گو از آزاده غلامی
