تفاوت دیدگاه صاحب‌نظران درباره ترتیل‌ خلیجی/ اجماع روی ضابطه بودن ترتیل

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، قرائت قرآن با سه روش تحقیق، تدویر و تحدیر در کشور ایران شناخته شده است که جدی‌ترین دلیل در این تقسیم‌بندی سرعت و دور تلاوت در هر یک از این روش‌ها است، در این بین روش تدویر با سرعت حد وسط ارائه می‌شود و امروزه قرآنیان بیش از اینکه با واژه تدویر آشنا باشند، ترتیل را می‌شناسند، به عبارت دیگر ترتیل اصطلاحی است که به جای عبارت تدویر جعل شده و جا باز کرده است.
این شیوه از قرائت قرآن طرفداران زیادی در جهان اسلام دارد و در کشورمان نیز اخیرا بیش از پیش رونق گرفته است، در ارائه تعریف این شیوه نیز نظرات مختلفی مطرح شده است که بسیاری از اساتید معتقد هستند که ترتیل یک شیوه خاص در تلاوت قرآن نیست، بلکه یک ضابطه است و در واقع روح حاکم بر قرائت قرآن را تشکیل می‌دهد.
سیدمحسن موسوی بلده، پیشکسوت قرآنی در این زمینه معتقد است: به موجب این بخش از آیه شریفه ۳۲ سوره فرقان که می‌فرماید: «وَ رَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا» می‌فهمیم که نحوه نزول قرآن از آسمان به صورت ترتیل بوده است و روح آیه نیز بیان‌گر آن است که ترتیل در اینجا به معنای عدم عجله و متناسب و مستمر نازل شدن است، در نتیجه قرآن با عجله و یا در یک شب مانند تورات و انجیل نازل نشده بلکه در مدت ۲۳ سال به صورت تدریجی و برای تثبیت قلب مبارک پیامبر(ص) بر ایشان نازل شده است.
وی بیان می‌کند: ترتیل به معنای روح حاکم بر قرائت قرآن است و در هر روشی که قرآن تلاوت شود، باید روح حاکم بر آن ترتیل باشد، حال می‌شود با سه سرعت تلاوت کرد، انتخاب هر یک از این سرعت‌ها نیز بستگی به مقتضیات دارد، اگر کسی می‌خواهد با مفاهیم ارتباط بیشتری برقرار کند، می‌تواند از تحقیق استفاده کند و یا اگر قصد قاری کسب ثواب است، قطعا می‌تواند با انتخاب تدویر یا تحدیر آیات بیشتری را تلاوت کند. اما قرآن خواندن واقعی بین همه این سه روش که در طول زمان هم بین علما مرسوم بوده حد وسط یعنی تدویر است.
غلامرضا شاه‌میوه یکی دیگر از مدرسان برجسته کشورمان، اما نظر دیگری در این زمینه دارد، وی معتقد است: در زمینه تعریف ترتیل، اختلاف نظرهای فراوانی وجود دارد، اما در جمع‌بندی باید گفت هر گونه‌ای از تلاوت قرآن که در آن رعایت احکام تجویدی و قواعد وقف و ابتدایی صورت گیرد و صوت و لحن شایسته‌ای هم داشته باشد، ترتیل است.
در بین اساتید باز هم تعریف متفاوتی را می‌توان از ترتیل پیدا کرد، نمونه دیگر مهدی دغاغله قاری و مدرس کشورمان است که معتقد است: کلمه ترتیل در قرآن و در آیه ۴ سوره مزمل «رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا» با آنچه که بین مردم رواج پیدا کرده کاملا متفاوت است و آنچه که در کتب تفسیر در مورد معنای ترتیل ذیل این آیه گفته‌اند بدین صورت است که ترتیل را شفافیت در اداء و حسن اجرا معرفی نموده‌اند که البته خود این تعریف نیز برگرفته از کلام امام علی(ع) است که فرمود: «الترتیل هو الایضاح»، لذا ترتیل به معنای شفافیت و تلاوت همراه با وضوح است.
وی بیان می‌کند: علاوه بر این، شفافیت و وضوح در تلاوت باید با رعایت دقیق حسن اداء حروف و وقف و ابتدا باشد، البته برخی‌ها هم قید تأمل، تأنی و تدبر را اضافه کرده‌اند به این معنا که ترتیل خوب فقط خوب خواندن نیست، بلکه باید به معانی نیز توجه شود.
دغاغله اما با اشاره به ترتیلی که امروزه مصطلح شده است معتقد است که اصطلاحی که بین مردم از ترتیل مرسوم شده، مؤلفه‌های دیگری دارد که سرعت، مهم‌ترین فاکتور در تعریف آن محسوب می‌شود، در واقع با توجه به ساعت، اگر یک جزء در مدت زمان یک ساعت تلاوت شود یعنی سرعت و شیوه این تلاوت طوری بوده که اصطلاحا به آن ترتیل می‌گویند.
اما شاید نقطه اشتراکی که تقریبا بین همه اساتید صاحب نظر، مد نظر است این روایت از امام علی(ع) است که فرمودند: «الترتیل حفظ والوقوف و اداء الحروف»، بدین معنا که ترتیل در معنای اصلی خود مفهومش باید مبتنی بر این روایت باشد و روح حاکم بر همه روش‌های تلاوت قرآن نیز در همین است، اما آن چیزی که در عرف در معنای ترتیل مرسوم شده بیشتر بر مدار سرعت است که باید حد وسط باشد.

مؤلفه‌های یک ترتیل استاندارد

این نکته نیز قابل ذکر است که ترتیل در ادامه این گزارش به معنای تعریف اصطلاحی آن که بیشتر سرعت مؤلفه اصلی آن است، استعمال می‌شود و در واقع می‌خواهیم ببینیم اساتید برجسته فن قرائت قرآن این روش از قرائت قرآن را دارای چه مؤلفه‌هایی به جهت صوت و لحنی می‌دانند.
حجت الاسلام محمدی پرچوی، پژوهشگر در ترتیل در مورد مؤلفه‌های یک ترتیل استاندارد معتقد است: مهم‌ترین مسأله در ترتیل، انتخاب نُت مناسب است و نُت شروع در ترتیل با تحقیق تفاوت‌هایی دارد و در ترتیل، نُت مناسب از درجه چهارم به دوم صدا است و ترتیل‌هایی که مشهور و ماندگار شده‌اند نیز در نُت‌های «فا»، «می» و «رِ» اجرا شده‌اند، علاوه بر این مهم‌ترین الحان در ترتیل نیز عبارت از مقام‌های «رست»، «بیات»، «نهاوند» هستند.
معتز آقایی، حافظ بین‌المللی کشورمان نیز قائل به این است که در ترتیل باید تمام ارکان تلاوت از قبیل اداء فصیح و صحیح حروف، صوت و لحن مناسب، وقف و وصل دقیق، داشتن سلامت و روانی در تلاوت و انطباق الحان با معانی رعایت شوند.
قاسم مقدمی، قاری بین‌المللی کشورمان نیز معتقد است: ترتیلی استاندارد است که در آن ضرب آهنگ و وزن توام با رعایت تکیه‌های صوتی رعایت شود، ضمن اینکه اختیار سرعت مناسب و حفظ آن نیز مهم می‌نماید، علاوه بر این مقدمی قائل است به اینکه تحقیق و ترتیل دارای تفاوت‌هایی هستند که این تفاوت‌ها در صوت و لحن وجود دارد.
مسعود نیک‌دستی، دیگر قاری بین‌المللی قرآن در این زمینه هشت مؤلفه را برشمرده و معتقد است: منظم و پشت سرم هم خواندن آیات، تأنی و شمردگی در خواندن، توجه به تجوید، صحیح خواندن، توجه به وقف و ابتدا، تدبر و تأنی، استفاده از صدای زیبا و رعایت خشوع و حزن قلبی هشت فاکتور مهمی است که یک مرتل از پرداختن به آنها ناگزیر است.
جهانبخش فرجی دیگر قاری بین‌المللی کشورمان اما نظر دیگری در این زمینه دارد و رعایت توازن را مهم‌ترین عنصر می‌داند، بدین معنا که ترتیل به قدری از توازن برخوردار باشد که شنونده بتواند با آن ارتباط خوبی برقرار کند.
به همه موارد فوق باید این موارد و مؤلفه‌ها را که غلامرضا شاه‌میوه و مهدی دغاغله مدرسان برجسته کشورمان مطرح می‌کنند نیز اضافه کرد که در ترتیل نباید از پرده‌های صوتی بالا و الحان غیر متعارف استفاده کرد، ضمن اینکه در ترتیل اصیل از تحریر به صورت افراطی استفاده نمی‌شود، این ترتیل در محدوده یک اکتاو و زیر یک اکتاور یعنی هشت درجه صوتی است، شیوه تلاوت تحقیق در ترتیل نیست یعنی ردیف‌خوانی که در تحقیق وجود دارد در ترتیل مطرح نیست؛ چراکه ترتیل معمولا از وسط یک اکتاو آغاز می‌شود.
باید این نکته را نیز متذکر شد که نقطه اشتراک در نظر اساتید قرآن پیرامون ترتیل این است که اگر مرتل، تلاوت تحقیق را با ریتم تُندتری بخواند در واقع ترتیل نخوانده و این دو روش با یکدیگر تفاوت‌هایی دارند که این تفاوت‌های در محدوده صوت و لحن باید اعمال شود.

ترتیل‌های خلیجی، آری یا خیر؟

شاید یکی از مباحث داغ در حوزه ترتیل‌خوانی که این روزها نیز بر سر زبان‌ها افتاده و تنور آن داغ شده است بحث ترتیل‌‌های خلیجی و استماع آنها است، در واقع در اینجا با دو مطلب عمده مواجه هستیم، اول اینکه این ترتیل‌ها به جهت فنی چقدر از مقبولیت برخوردار هستند و بحث دیگر معطوف به عقاید مرتلان خلیجی است، چه اینکه عقاید وهابی و شیعه‌ستیزی برخی از آنها نیز محل بحث است.
نکته جالب توجه در این زمینه نظرات کاملا متفاوت اساتید در هر یک از سر‌فصل‌های دوگانه فوق الذکر است، به گونه‌ای که تعدادی از اساتید به جهت فنی با برخی از این ترتیل‌ها مواجه ایجابی داشته‌ و برخی دیگر را رد کرده‌اند و برخی دیگر هم هستند که به صورت کلی با نگرش سلبی به این ترتیل‌ها نگریسته و فارغ از هرگونه بحث پیرامون اصالت این ترتیل‌ها معتقدند که گوش دادن به ترتیل یک مرتل وهابی حرام است.
غلامرضا شاه‌میوه در این زمینه معتقد است: استفاده از کلمه خلیجی، یک عنوان کلی است، این که بگوییم که هر کسی که در حوزه خلیج فارس زندگی می‌کند و ترتیل می‌خواند یا یک دوره ترتیل را منتشر کرده الزاما شیوه او خلیجی است این اشتباه است، خیلی از خلیجی‌ها سبک مصری را دنبال می‌کنند، مثلا مشاری العفاسی با وجود این که کویتی است اما در واقع ایشان شیوه مصری را می‌خواند.
شاه‌میوه قائل به این است که اگر منظور کسانی باشند که از مقامات و نغمات خلیجی استفاده می‌کنند، باید بگوییم اینها حدود ۵ یا ۶ نفر بیشتر نبوده‌اند که از اسلوب مقام خلیجی استفاده می‌کنند مانند محمد ایوب، اما در عین حال آنها هم معتقدند این شیوه، شیوه اصیل بوده و مدعی هستند که این نوع تلاوت تلاوت شرعی و مورد پسند رسول خدا(ص) بوده است، و مصری‌ها به نوعی بدعت گذاشته‌اند که البته جای بحث دارد.
وی در مقام جمع‌بندی اینگونه اظهار می‌کند که به هر حال فعلا نمی‌توانیم شیوه خلیجی را به این معنا تعریف کنیم که هر کسی که در حوزه خلیج فارس قرآن می‌خواند و ترتیل منتشر می‌کند الزاما شیوه خلیجی را دنبال می‌کند، خیر، بسیاری از اینها از مقامات رایج جهان عرب استفاده می‌کنند که در همه سرزمین‌های اسلامی از آنها استفاده می‌شود، همچنین دنبال‌کنندگان ترتیل‌های خلیجی به این معنا که از نغمات خلیجی استفاده شود نیز کم شده‌اند.
مهدی دغاغله، قاری دیگری است که در این زمینه مطالعاتی داشته و معتقد است: کسانی توانستند به خوبی از عهده مطرح کردن مکتب حجازی برآیند که اصالتا اهل حجاز نبوده‌اند، یکی از آنها زکی داغستانی است و بعید هم نیست که خیلی از اصحاب و ائمه(ع) که در مدینه زندگی‌ ‌می‌کرده‌اند با این شیوه قرآن را تلاوت کرده باشند.
وی با رویکرد مثبت به ترتیل‌های خلیجی علاوه بر تأیید زکی داغستانی، عبدالله خیاط را نیز از جمله کسانی می‌داند که به خوبی توانسته از عهده ترتیل خلیجی برآید، از میان متأخران نیز محمد ایوب را نام برده است، همچنین دغاغله نسبت به برخی دیگر از مرتلان خلیجی رویکرد منفی داشته و در واقع معتقد است افرادی مانند حذیفی و مشاری العفاسی و ... اینها در واقع به هیچ وجه با سبک خلیجی قرآن نخواندند و یک سری الحان جدید با ذوق و سلیقه خودشان ارائه داده‌اند. در نتیجه سبک خلیجی یکی از سبک‌های اصیل بوده که بعدا دستخوش تغییرات شده و قاریانی مانند عفاسی اصلا توانایی تلاوت مانند زکی داغستانی را نداشته‌اند.
این مدرس برجسته در مورد استماع ترتیل مرتلان خلیجی نیز معتقد است که نباید ترتیل‌های خلیجی غیر اصیل پخش شود، چرا که این افراد دارای تعصبات فکری و مذهبی و عناد نسبت به تشیع هستند و استماع ترتیل‌های آنها موجب تأثیرپذیری از آنها است.
تا اینجا مشخص شد که ترتیل خلیجی در واقع دارای اصالت است و افرادی مانند زکی داغستانی به خوبی از عهده اجرای آن برآمده‌اند، اما در ادامه این شیوه اصیل دستخوش تغییرات شده و برخی دیگر از مرتلان آن را از استاندارد خارج کرده‌اند.
این بحث زمانی داغ‌تر می‌شود که می‌بینیم، علی‌اکبر حنیفی استاد پیشکسوت کشورمان نظر دیگری را در مورد عفاسی که نام آن از نظر گذشت ارائه می‌کند، حنیفی معتقد است: برخی از این خلیجی‌ها ترتیل‌های تخصصی ارائه کرده‌اند و نمونه‌هایی در آنها وجود دارد، ممکن است با نام بردن آنها افرادی ناراحت شوند، اما در این زمینه باید به مشاری العفاسی اشاره کرد که ترتیلش فنی است و همه معیارهای ترتیل تخصصی را دارا است.
حنیفی نیز معتقد است که زکی داغستانی، ترتیل خلیجی اصیل را ارائه داده است اما اکثر این ترتیل‌ها تأیید نمی‌کند و به عنوان الگوی مناسب نیز برای تقلید کردن نمی‌پذیرد، اما در هر حال برخی از ترتیل‌های آنها استاندارد و قالب استفاده هستند.
قاسم مقدمی نیز مانند بسیاری از اساتید معتقد است که همه این ترتیل‌ها را با یک چوب نمی‌توان زد، ضمن اینکه در این بین شاهد هستیم که سعید رحمانی، قاری و مدرس قرآن نیز بر این عقیده است که این ترتیل‌ها باید پالایش شوند و موارد قابل استفاده احصا و معرفی شوند.
معتز آقایی، حافظ بین‌المللی کشورمان نیز معتقد است که باید نسبت به این ترتیل‌ها با نگرش بینابین نگاه شود، اما ایشان در مورد خاستگاه ترتیل‌های خلیجی قائل است: خاستگاه شكل‌گيري اين ترتيل‌ها از تنها، اهتمام به تحزين تلاوت و عدم تدبر در مفاهيم آيات و ارائه آيات به صورت حفظ است و همین مسأله باعث شده به اين پارامترهاي قرائت، اهتمامی نداشته باشند و مدرسه‌اي مستقل در تلاوت ترتيل تشکیل شود.
وی معتقد است: کساني كه از اين نوع ترتيل‌ها تقليد صرف انجام می‌دهند، قطعا از استانداردها به دور هستند، خصوصا نوجوانان و از همه مهمتر اینکه با تقلید از این مرتلان خلیجی، تجويد غير فصيح و وقوف و وصول وحشتناك خواهند داشت، توصيه ما به اين دوستان استفاده از بعضي الحان آنهاست كه به اصالت نزديك است.
در این بین اما سیدمحسن موسوی‌بلده با رویکردی منتقدانه وارد میدان شده و نه تنها معتقد است که به جهت عقاید این مرتلان استماع ترتیلشان حرام است بلکه به جهت فنی نیز چیزی برای ارائه ندارند، وی اینگونه مطرح می‌کند که این ترتیل‌ها را می‌توان از دو جنبه عقیدتی و فنی مورد بررسی قرار داد، در بُعد عقیدتی به طور قاطع و با استناد به روایات و به عنوان یک معلم قرآن معتقد هستم که استماع ترتیل قاریانی که وهابی بودن آنها برای ما محرز شده حرام است، ما طبق سنت و سیره ائمه(ع) حق نداریم تلاوت قرآن یک وهابی را گوش کنیم.
موسوی بلده همچنین اظهار می‌دارد: اتفاقی که اخیرا افتاده این است که بعضا در سی‌دی‌ها و نرم‌افزار‌های ما نیز از ترتیل سدیس استفاده شده است، همین قاری حدود دو سال قبل یک سخنرانی داشت که در آن هر چقدر توانست به شیعیان تاخت و گفت: مطمئن باشید که با شما حمله خواهیم کرد و زنانتان را به کنیزی خواهیم برد، با این حال می‌بینیم که باز هم از ترتیل‌های وی پخش می‌شود.
این مدرس پیشکسوت در مورد بُعد فنی تلاوت مرتلان خلیجی نیز معتقد است: بُعد دوم مربوط به مباحث فنی است، ترتیل آنها نسبت به قاریان مصری از سطح بسیار پایین‌تری برخوردار است و بعضا قواعد را غلط اجرا می‌کنند، وقف و ابتداها نیز در تلاوت آنها رعایت نمی‌شود، یکی از علل آن هم این است که کنترلی روی ترتیل آنها وجود ندارد و هر کدام که به یک استودیو دست پیدا کنند، اقدام به ضبط ترتیل می‌کنند. این در حالی است که در مصر نظارت‌های بسیار شدیدی وجود داشته و حتی ترتیل منشاوی نیز کنترل می‌شده است.
گرچه که دیدگاه عدم استماع به دلیل وهابی بودن مرتلان خلیجی مورد قبول محمود لطفی‌نیا، پیشکسوت قرآنی کشورمان واقع نشده و ایشان معتقدند: در یادگیری علم روایت داریم که علم را حتی از دیار کفر هم می‌توان آموخت، پس مرز جغرافیایی و عقیدتی در بحث یادگیری علم و هنر مطرح نیست و فرهنگ‌ها با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند، اگر تمام جهان عرب با ما مخالف باشند ما نباید سراغ قرآن برویم؟ چون برخی از فارسی‌زبانان معتقدند که تمام زوایای عربی را باید منفک کنیم، خب اخیرا هم قرآن‌های فارسی چاپ شده بود و یکی از علل مخالفت با این کار این بود که نباید زبان قرآن را کنار بگذاریم و اصلی‌ترین وظیفه ما صیانت از زبان قرآن با همه فصاحت‌ها است.
از طرفی محمد خواجوی، پیشکسوت قرآنی کشورمان نیز معتقد است: مرتلان خلیجی، چیزی خلاف استانداردهای لازم در ترتیل را اجرا نمی‌کنند، در واقع غالب آنها همه بخش‌ها نظیر وقف و ابتدا، تجوید و صوت و لحن را به درستی اجرا می‌کنند، تنها چیزی که شاید در مورد ترتیل آنها قابل مناقشه باشد، لحن آنها است که البته لحن آنها نیز مشکل چندانی ندارد، درست است که مطابق لحن قاریان مصری نیست، اما به هر حال لحن لطیفی است که مورد پسند عامه مردم نیز قرار گرفته است.
وی اظهار می‌دارد: در هر حال قرآن در سرزمین حجاز نازل شده و منظور از الحان و اصوات عربی نیز همان لحن حجازی است، البته ممکن است، عده‌ای به ترتیل آنها اِن‌ قلت داشته باشند، اما به نظر بنده مقاماتی که استفاده می‌کنند، هیچ مشکلی ندارد و ممنوع نیست، ضمن اینکه از لطافت بیشتری نیز برخوردار است.
در هر حال و در مقام جمع‌بندی این بخش باید متذکر شد که در واقع به نظر برخی از اساتید ترتیل خلیجی از اصالت برخوردار است، اما عده‌ای دیگر این اصالت را رعایت نکرده‌اند و در واقع مشهورترین دیدگاه در این زمینه این است که باید این ترتیل‌ها مورد پالایش قرار گیرند، ضمن اینکه مذهب این مرتلان نیز محل اختلاف برخی از اساتید است، چنان که توضیحات مبسوط آن از نظر گذشت.

نقش رسانه‌ها در رشد و پیشرفت ترتیل

رسانه‌ها نیز این روزها انواع و اقسام مختلفی پیدا کرده‌اند اما در عین حال رادیو و تلویزیون می‌تواند از اهمیت بالایی در رشد و ارتقای سطح کیفی ترتیل داشته باشد، معتز آقایی حافظ بین‌المللی کشورمان در این زمینه معتقد است: رسانه در اين زمينه بيشتر تبليغي عمل كرده تا آموزشي، راه‌اندازي راديو ترتيل به همت مدير محترم راديو قرآن كار ارزشمندي است و مي‌توان همانند يكي از كانال‌هاي كشور عربستان، كانالي شبانه‌روزي براي ترتيل راه انداخت، ضمن اینکه بايد يكي از برنامه‌هاي آموزشي شبكه قرآن به آموزش ترتيل اختصاص يابد.
مسعود عنایتی مقدم، داور مسابقات قرآن نیز در این زمینه معتقد است: رسانه می‌تواند حضور کارشناسانه‌ای در این زمینه داشته باشد، به ویژه در پوشش دادن اماکنی که ترتیل را اجرا می‌کنند می‌تواند نقش ایفا کند و هر ترتیلی پخش نشود، همچنین رسانه باید ترتیل‌هایی را به مردم معرفی کند که از استانداردهای لازم در زمینه‌های صوت و لحن و فصاحت و ... برخوردار باشند، متأسفانه کسانی را داریم که در ترتیلشان فقط به دنبال نمایش دادن انعطاف صوتی خودشان هستند، همچنین رسانه می‌تواند از کارشناسان مبرز نیز استفاده کند.

نوآوری و صاحب سبک شدن در ترتیل، بایدها و نبایدها

بحث دیگری که در ترتیل مهم می‌نماید این است که آیا مرتلان ما نیز می‌توانند در ترتیل، صاحب سبک شوند یا خیر؛ قاسم رضیعی قاری بین‌المللی کشورمان که اخیرا نیز با عرصه داوری در مسابقات قرآن خداحافظی کرده در این زمینه معتقد است: سختگیری‌ها مانع نوآوری مرتلان ایرانی است.
وی اظهار می‌دارد: همه دنیا می‌دانند و باور دارند که قاریان ایرانی پس از مصر بهترینند، حتی خود قاریان مصری هم بارها اعتراف کرده‌اند که ایرانی‌ها در فنون تلاوت تنه به تنه مصری‌ها می‌زنند و شاهد این مدعا هم بسیار است. متأسفانه امروزه کسانی دست‌اندرکار برنامه‌سازی در رسانه ملی هستند که توان و استعدادهای ایرانی را باور ندارند و به اصطلاح گُل به خودی می‌زنند و از طرف دیگر مسئولین نظارت بر تولیدات ترتیل، بسیار سختگیرانه با قاریان و مرتلان ایرانی برخورد می‌کنند که مجال هر نوع ابداع و نوآوری و تلمیح لحنی را از آنها می‌گیرند.
از جمله قاریان دیگری که در زمینه سبک و صاحب سبک شدن نظر دارد جهانبخش فرجی است، وی معتقد است: صاحب سبک شدن در گِرو دو ویژگی است، یکی طنین مشخص و ثابت و دیگری اصول ردیفی مشخص، هر کسی اگر بتواند یک اصول ردیفی را در لحن ایجاد کند و طنینش هم ثابت و خاص خودش باشد، یک سبک جدید ایجاد می‌شود که کار سختی هم نیست، اما با این فضاهای مانند مسابقه و کارهای روبنایی که صورت می‌گیرد هرگز به آنجا نخواهیم رسید. متاسفانه وضعیت برنامه‌های ما اینطور است که وضعیت پایه ما ضعیف شده است.
در پایان و در مقام نتیجه‌گیری باید گفت، در مورد تعریف ترتیل شاهد اجماع نظر اساتید هستیم که در واقع آنها ترتیل را یک ضابطه می‌دانند که روح حاکم بر انواع سه گانه تلاوت قرآن است نه یک روش مستقل، از طرفی ترتیل اصطلاحی که امروزه باب شده نیز در واقع همان روش تدویر است.
اما یکی از بحث برانگیزترین مباحث در حوزه ترتیل، ترتیل‌های خلیجی است و همانطور که نظرات برخی از اساتید در این زمینه گزارش شد معلوم شد که هنوز همه اساتید به یک اجماع نظر در ترتیل خلیجی نرسیده‌اند و تعدادی از اساتید معتقد هستند باید این ترتیل‌ها پالایش شوند اما برخی نیز اعتقاد دارند که به جهت فنی و اعتقادی استماع این ترتیل‌ها جایز نیست.
در این بین شاید شورای عالی قرآن بتواند نقش محوری را داشته باشد و حرف آخر را بزند، چنان که محمدتقی میرزاجانی، معاون اجرایی شورای عالی قرآن در مصاحبه‌ای که چندی قبل با ایکنا داشت به همین مسأله اشاره و در خصوص پرداختن به این موضوع در نشست سال آینده شورا بیان کرد: قطعا این ترتیل‌ها نیز نقاط ضعف و قوتی دارند اما در کلیت شورا اعتقاد دارد که این مسیری که در تبعیت از ترتیل‌های خلیجی در کشور به وجود آمده به نتیجه مطلوب نخواهد رسید لذا بررسی ترتیل‌های خلیجی قطعا یکی از محورهایی خواهد بود که در سال آینده در مورد آنها یک نظر کارشناسی صریح و قاطع از جانب شورا ارائه خواهیم کرد.