تفسیر ساختاری به جریان علمی تبدیل شده است/ تبیین ساختاری سوره جمعه

حجت‌الاسلام و المسلمین محمد خامه‌گر، مبتکر و مدرس مدل تفسیر ساختاری در گفت‌و‌گو با خبرگزاری بین‎المللی قرآن(ایکنا) گفت: تفسیر از دید علامه طباطبایی و بسیاری از مفسران، شناخت معانی آیات و مراد خداوند از هر آیه است.

وی افزود: تعریف تفسیر ساختاری نیز این است که با طراحی ساختار و کشف غرض سوره، مراد الهی از هر آیه در چارچوب آن غرض اصلی و ساختاری سوره مورد بررسی قرار می‌گیرد.

خامه‌گر بیان کرد: اگرچه کسانی از قبل نیز در تفسیر خود به غرض سوره اشاره داشته‌اند ولی واژه تفسیر ساختاری برای اولین بار توسط اینجانب به کاربرده شده و امروز نیز به عنوان یک مدل در تفسیر سوره‌های قرآن کریم رو به رواج وسیع است.

نویسنده «اصول و قواعد کشف استدلالی غرض سوره‌های قرآن» تصریح کرد: تفسیر ساختاری که ابتنای آن بر کشف غرض اصلی در هر سوره است؛ پیام‌های اصلی و فرعی سوره را استخراج کرده و از این طریق به فهم بهتر آیات و رفع اختلافات تفسیری کمک می‌شود.

خامه‌گر برای تبیین بیشتر این موضوع به ذکر مثالی پرداخت و گفت: به عنوان مثال ما گاهی واژه«برخورد» را در یک مقاله مورد بررسی قرار می‌دهیم که موضوع مقاله، روش احترام به والدین است که با توجه به غرض اصلی مقاله و سیاق آن، واژه برخورد به معنای درگیری و تضاد معنا نخواهد شد زیرا با غرض اصلی در تضاد قرار می‌گیرد ولی اگر مقاله‌ای با موضوع والدین و فرزندان نوشته شود واژه برخورد می‌تواند دارای بار منفی و یا مثبت باشد.

این محقق و مبدع تفسیر ساختاری با بیان اینکه در واقع غرض اصلی سوره همان کشف سیاق است عنوان کرد: به عوان مثال در مورد اولین آیه سوره مبارکه تحریم«يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ لِمَ تُحَرِّمُ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَكَ تَبْتَغِي مَرْضَاتَ أَزْوَاجِكَ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ» اقوال مختلفی وجود دارد و برخی فرموده‌اند که خداوند از روی دلسوزی، پیامبر را از تحریم برخی حلال‌ها بر خود نهی کرده و برخی فرموده‌اند که از روی راهنمایی و هدایت و ...؛ که با توجه به سیاق سوره که غرض اصلی آن حمایت از شخص پیامبر است نتیجه می‌گیریم این قول الهی، عتاب‌آمیز نیست بلکه از روی مهربانی و دلسوزی این نهی صورت گرفته است.

خامه‌گر با بیان اینکه تفسیر ساختاری کشف مراد خدا از نزول سوره و استفاده از مراد اصلی الهی است عنوان کرد: علامه طباطبایی در ارزیابی شان نزول از غرض سوره بهره زیادی برده است بنابراین هر سوره یک غرض اصلی دارد و متناسب با آن سوره به چند بخش تقسیم می‌شود و هر بخشی نیز یک غرضی دارد که جمیع اغراض هر بخش نیز به هدف اصلی بازگشت دارد.

مبدع تفسیر ساختاری ادامه داد: ما ساختار تمامی سوره‌های قرآن را در سال‌های گذشته استخراج کردیم و چندین بار نیز توسط حرم مطهر امام رضا(ع) چاپ شده است و چندین بار هم تدریس شده و الحمدلله امروز به یک جریان علمی تبدیل شده است.

وی افزود: البته برخی در نقد آن نیز نظراتی را بیان فرموده‌اند از جمله در مورد واژه «غرض سوره» اشکال کرده و گفته‌اند این واژه به معنی این است که هر سوره فقط یک هدف دارد که ما برای رفع این مسئله، وحدت غرض و وحدت موضوعی را جایگزین کردیم.

وی به ذکر مثالی از این مدل تفسیری براساس تفسیر سوره مبارکه جمعه پرداخت و افزود: از آیه اول تا چهارم این سوره، بعثت را لطف خداوند بر پیامبر(ص) می‌داند و آخرین آیه این گفتار نیز فضل الهی را در بعثت معرفی کرده است.

وی افزود: گفتار دوم این سوره، در مورد یهودیانی است که به احکام الهی عمل نمی‌کنند زیرا یهودیان به خاطر روحیه نژادپرستی، مورد نکوهش قرار گرفته‌اند لذا میان این دو گفتار بحث احکام اصلی، مشترک است زیرا هدف از بعثت، اجرای احکام الهی است و یهودیان از اجرای احکام الهی سر باز می‌زنند.

خامه‌گر عنوان کرد: گفتار سوه سوره جمعه یعنی آیه 9 تا 11 وظیفه مومنان در مورد نماز جمعه بیان شده است و اگر غرض اصلی این سوره را اجرای احکام الهی بدانیم، هر سه گفتار در ذیل این غرض قرار خواهند گرفت و آن بحث دعوت به احکام الهی است.

وی تاکید کرد: البته گاهی اوقات ممکن است در استخراج و استنباط غرض، اشتباهی صورت بگیرد که برای کم شدن و پیشگیری از این مسئله ما معتقدیم که ابتدا باید سیاق‌بندی درستی داشته بشیم و چند مرحله را که بنده در کتابی در این زمینه مفصلا نوشته‌ام رعایت کنیم.

خامه‌گر ادامه داد: اولین کار، سیاق‌بندی و بخش‌بندی درست سوره بر اساس ارتباط لفظی و معنایی است؛ دوم پیداکردن عنوان برای هر بخش براساس نوع ارتباطات آیه و اصول محاوره، سوم جمع شدن عناوین با هم و تعیین غرض و چهارم نیز تقویت غرض براساس عوامل برون و درون متنی مانند شان نزول است.

خامه‌گر تاکید کرد: از تفسیر ساختاری هم در مباحث ترتیبی و هم موضوعی می‌توان استفاده کرد و در واقع می‌توان یک شبکه معنایی موضوعات را ایجاد کرد بنابراین امتیازاتی بر مدل‌های دیگر نیز دارد.