نواندیشی دینی سبب شکوفا شدن دین می‌شود/ دینداری باید محققانه باشد، نه مقلدانه

بهراد بهشتی، محقق و پژوهشگر علوم دینی در گفت‌و‌گو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از اصفهان در خصوص نواندیشی و آزاداندیشی دینی، اظهار کرد: قرآن بر اساس آیه 18 سوره نجم که می‌فرماید «فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ»، به تعقل و تدبر، شنیدن سخنان و تأمل و انتخاب بهترین آنها دعوت کرده است و حتی نقل شده که پیامبر اکرم از مخالفان خود درخواست دلیل و برهان کرد که این به معنای میدان دادن به گفت‌و‌گوی عقلی و تعقل‌ورزی است.
وی افزود: به‌طور طبیعی در مسیر خردورزی و عقلانیت، دیدگاه‌های جدید و متناسب با پیشرفت زمان و علم و دانش بشر شکل می‌گیرد، بنابراین غیر ممکن است که دینی به تعقل و خردورزی و شنیدن همه سخنان و براهین دعوت کند، ولی نتیجه آن را به رسمیت نشناسد.
بهشتی ادامه داد: اگر ما افتخار می‌کنیم که دین اسلام خصوصا در بخش اصول، تحقیقی است و باید مبتنی بر استدلال و خردورزی باشد، به این معناست که ما روش تعقلی و خردورزانه را به رسمیت شناخته‌ایم، در این صورت معنا ندارد که نتایج حاصل از آن را به رسمیت نشناسیم.
وی خاطر نشان کرد: پذیرش تحقیقی دین ممکن است دیدگاه‌های جدید و نو نیز برای ما به ارمغان بیاورد که اگر مبتنی بر تحقیق، خردورزی و عقلانیت باشد، نه تنها باید به آنها خوشامد گفت و از آنها استقبال کرد، بلکه وظیفه داریم آنها را پذیرفته و ترتیب اثر دهیم؛ خصوصا اگر متوجه شدیم دیدگاهی که در گذشته رایج بوده، دلایلی بر نادرستی آن وجود دارد و دیدگاه جدید از حقیقتی برخوردار است، نباید در اتخاذ آن و کنار گذاشتن دیدگاه نادرست قدیمی به خود تردید راه دهیم؛ بنابراین خردورزی و نواندیشی و نتایح حاصل از آن باید به رسمیت شناخته شود.
این پژوهشگر علوم دینی در خصوص تفاوت میان نواندیشی دینی و روشنفکری دینی گفت: به نظر می‌رسد این دو در بسیاری از موارد به معنایی یکسان تلقی می‌شوند، اما ضرورت نواندیشی دینی، پذیرفتن عقلانیت حاکم بر دنیای امروز و نگاه دنیای مدرن به انسان، خدا و جهان است و این دیدگاه پیامدهای خاص خود را به دنبال دارد.
وی تصریح کرد: اگر بپذیریم که برای روزآمد کردن دین به اجتهادهای نو نیاز داریم و اجتهاد البته باید در اصول و کلیات صورت گیرد، نه اینکه به مسائل فقهی جزئی و موردی بپردازیم، در این صورت تفکر دینی برای ماندگاری و سازگاری با مقتضیات دنیای نو و جدید، چاره‌ای ندارد جز اینکه در و پنجره‌های خود را به روی دیدگاه‌های جدید و نو باز کرده و به عقلانیت جدیدی که در این دنیای مدرن به وجود آمده، خوشامد گوید و تمام اینها به این معناست که ما در اصول و کلیات، اجتهاد کرده و از فروع و جزئیات صرف‌نظر کرده‌ایم. زمانی که بر اساس اجتهادات جدید، دیدگاه‌های نو در اصول و مبانی حاصل شود، طبیعی است میوه‌ای که بر این درخت می‌نشیند، متفاوت و جدید خواهد بود و اینجاست که می‌توان دینداری را با دنیای جدید و مقتضیات دنیای مدرن سازگار کرد.
بهشتی خاطر نشان کرد: امام راحل تأکید داشتند که باید مقتضیات زمان و مکان را لحاظ کرد و اجتهاد را پویا ساخت. مقام معظم رهبری نیز بر تشکیل کرسی‌های آزاداندیشی در دانشگاه‌ها، حوزه‌های علمیه و مجامع علمی تأکید می‌کنند. اینها به این معناست که برخلاف آنچه ما می‌اندیشیم، این بزرگواران به آزاداندیشی و اندیشه‌های نو و جدید باور داشته و دارند؛ البته نه به این معنا که هر حرفی شنیده و هر سخنی پذیرفته شود، بلکه باید تفکر و تعقل و تحقیق کرد و سخن صحیح را برگرفت.
وی در خصوص دستاوردهای نواندیشی و آزاد‌اندیشی برای دین و جامعه دینی گفت: کاری که نواندیشی و اساسا هر اندیشه جدید می‌کند، این است که به عقلانیت پر و بال می‌دهد و چراغ عقلانیت را روشن نگه می‌دارد. به نظر من اگر چراغ عقلانیت در جامعه‌ای روشن شده و باب گفت‌و‌گو در آن باز شود، دیدگاه‌های مخالف در کنار یکدیگر قرار گرفته و گفت‌وگو کنند و ملاک صرفا دلایل و براهین باشد، نه زور و قدرت و ثروت، در چنین شرایطی دینداری نیز با طراوت و شاداب می‌شود.
این پژوهشگر علوم دینی با تأکید بر اینکه دینداری مبتنی بر تحقیق و تفحص بسیار زیباتر و شاداب‌تر از دینداری مقلدانه است، تصریح کرد: باید یاد بگیریم و به جوانان نیز یاد دهیم که دینداری‌شان مبتنی بر تحقیق محققانه و نه دینداری مقلدانه باشد. چنین جامعه‌ای بالغ‌تر و رشدیافته‌تر شده و به راحتی می‌تواتد مشکلات خود را حل‌وفصل کند، ضمن آنکه دینداری مبتنی بر خرد و اندیشه‌ورزی به راحتی از بین نمی‌رود.
وی ادامه داد: امام علی(ع) می‌فرمایند دین را نباید با شیوه‌هایی که از دیگران فرا گرفتیم، بیاموزیم، بلکه دینداری باید بر اساس ادله و براهین فراگرفته شود که محکم‌تر و قوی‌تر است و تندباد حوادث نمی‌تواند آن را متزلزل کند؛ بنابراین به نظر می‌رسد میدان دادن به عقلانیت، خرد ورزی و گفت‌وگو بهترین راه برای تقویت دین و دینداری در جامعه است.
بهشتی تصریح کرد: افرادی ممکن است با این تفکر که ورود دیدگاه‌های جدید، اسلام را متزلزل می‌کند، نگران نواندیشی باشند، ولی ما معتقدیم با توجه به حقانیتی که اسلام از آن برخوردار است، با چنین مواردی متزلزل نمی‌شود و برعکس، مواجهه دیدگاه‌های نو و عقلانیت جدید با متون اسلامی، نوعی شکوفایی و ظرفیت‌های جدید ایجاد می‌کند که به نفع دین و دینداران در دنیای جدید خواهد بود و دینداری ما را متناسب با دنیای نو و توین متحول خواهد کرد.