چالش‌های جدید الازهر؛ از تحولات سریع اجتماعی تا «به روز نبودن» در مسائل فقهی

به گزارش ایکنا؛ بازنگری(تجدد) لازمی از لوازم دین در دوره‌های مختلف به شمار می‌رود. دین اسلام به عنوان آخرین شریعت درباره موضوعات مختلف در هر زمان و مکانی پاسخی دارد و این موضوع ویژگی منحصر به فرد شریعت اسلام به حساب می‌آید و علمای الازهر برمبنای همین موضوع و با تشکیل کمیته فقهی الازهر در راستای پاسخ‌گویی به نیازها و سؤال‌های جدید برآمده‌اند.

بازنگری(تجدد یا مدرنیسم)

اصطلاح مدرن (modern) را با مفاهیمی همچون جدید، نو و امروزی می‌توان معادل دانست. واژه مدرنیته (modernity) را نیز معمولا با مفهوم تجدد و واژه مدرنیسم (modernism) را با تجددگرایی و نوگرایی برابر می‌دانند.

با وجود این که این دو مفهوم گاه هنگام کاربرد به جای هم به کار می روند اما واقعا دو مدلول متفاوت - و در عین حال مرتبط با هم - دارند. این مفهوم هنگامی که با ادبیات دینی پیوند می‌خورد، مفهومی دیگر یافته و عبارت است از بازنگری در متون دینی به منظور پاسخ به نیازهای هرعصر.

اصلاح‌گری دینی یا احیاگری دینی(تجدد) به فرایندی گفته می‌شود که افرادی دین‌باور در درون دین با ارائه نظریه یا اقدامی عملی برای زدودن خرافه، زنده نمودن و برجسته نمودن کتاب مقدس و برگشت به اصل عقاید پیام‌آوران دین، همت می‌کنند. از ویژگی عمده آن می‌توان به پیراستن عقیده مسلمانان از خرافات و بدعت‌ها و بازگشت به اسلام اصیل و اصول اولیه و هماهنگ کردن تعالیم و رهنمودهای دینی با عقل و مقتضیات زمان اشاره کرد.

اجتهاد

اجتهاد، اصطلاحی در فقه اسلامی به معنای استنباط احکام شرعی با شروطی خاص از منابع فقه یا «استنباط احکام و وظایف عملی شرعی از ادله و اصول» است. کسی را که به توانایی اجتهاد رسیده است، مُجتهد یا فقیه گویند(۱).

کمیته فقهی الازهر

مرکز اسلامی الازهر که در کرانه «اجتهاد» و «تجدد» سرگردان بود، کمیته فقهی خود را با حضور  30 تن از علما و اندیشمندان مصر از جمله شیخ علی جمعه، مفتی سابق مصر و شوقی علام، مفتی کنونی مصر در واپسین روزهای سال 2016 میلادی تشکیل داد. این کمیته به دستور احمد الطیب، شیخ الازهر شکل گرفت.

شیخ علی جمعه؛ رئیس کمیته فقهی الازهر

این کمیته فقهی از زیر مجموعه‌های هیئت علمای ارشد الازهر است که هم‌اکنون علی جمعه، مفتی سابق مصر و عضو کنونی این هیئت، ریاست آن را عهده‌دار شده است. این کمیته مسائل مختلف فقهی را که به آن واگذار می‌شود، مورد بررسی قرار می‌دهد و نظر فقهی خود را اعلام می‌کند.

هدف از تشکیل این کمیته پاسخ به سؤالات جدیدی بود که برای مسلمانان عصر حاضر به وجود می‌آید. کمیته فقهی الازهر به دستور احمد طیب، شیخ الازهر و با حضور اعضای هیئت علمای ارشد الازهر، دارالافتای مصر، مجمع پژوهش‌های اسلامی مصر، اساتید الازهر و مفتیان پیشین مصر تشکیل شده است.

شیخ الازهر با هدف مقابله با فتواهای افراطی که از آن به عنوان(سم کشنده) تعبیر کرده و نیز توسعه باب اجتهاد، دستور تشکیل این کمیته را صادر کرد، به طوری که جلسات این کمیته یک بار در ماه برگزار می‌‌شود.

مرکز اسلامی الازهر

از جمله موضوعات مطرح شده در جلسات این کمیته می‌توان به «پوشش اسلامی»، «حکومت و ولایت زن»، «تبریک اعیاد مسلمانان به غیرمسلمانان»، «موضوع ظهور منجی» و مسائلی در زمینه ازدواج، طلاق شفاهی و.. اشاره کرد.

اجتهاد فقهی برای این کمیته مهم‌ترین چشم‌انداز به شمار می‌آمد که در شاخه‌های مختلف فقهی و علمی مدعی اظهار نظر بود، اما پس از یک سال از تشکیل آن و مواجه شدن با مشکلات متعدد، برخی از صاحب‌نظران، کارشناسان و اندیشمندان این حوزه معتقدند که این نهاد دینی نتوانسته است کارکرد تأثیرگذاری در این عرصه داشته باشند و در مواجه با پرونده «تجدد» عملکرد مثبتی از خود نشان دهد.

از جمله نقاط ضعف‌هایی که کارشناسان و متخصصان برای این کمیته نوپا متصور شده‌اند، این است که اعضای کمیته نتوانسته‌اند برای بسیاری از مسائل نوظهور معاصر که نیازمند اجتهاد و احکام فقهی جدید است، حکمی نافذ و قابل اجرا صادر کنند و در حقیقت، این کمیته را در برابر موضوعات جدید تا حدودی ناتوان می‌دانند.

تجدد زبان عصر حاضر

برخی از افراد پیرو تجدد، با تمسک به برخی روایات نبوی ازجمله «إِنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ عَلَى رَأْسِ كُلِّ مِائَةِ سَنَةٍ مَنْ يُجدّدُ لَهَا دينَهَا؛ خداوند در هر دوره‌ای افرادی را برمی‌گزیند تا دینش را تجدید کند»(۲) آن را راهی برای پاسخ‌گویی به سؤالات عصر حاضر در کنار تمسک به ثابتات قرآن کریم و روایات دانسته و از دل همین روایات، دین را در عصر حاضر تعریف می‌کنند. این افراد معتقدند که اجتهاد فقهی در کنار تجدد (با تعریفی که خود از تجدد دارند) می‌تواند در عصر حاضر پاسخ‌گوی سؤالات پیش روی خود باشد(۳).

در مقابل کمیته فقهی الازهر به انتقادات مطرح شده پاسخ داد و اعلام کرد که اجتهاد رمز پویایی دین در هر دوره‌ای است و اعضای این کمیته با تمسک به این اصل، در صدد  پاسخ‌ به پرسش‌ها، دغدغه‌ها و مسائلی هستند که در عصر جدید به وجود آمده است.

اعضای این کمیته بر این باورند که در زمینه تجدد دینی و نوگرایی در برخی مفاهیم و موضوعات دینی اقدامات مثبتی صورت گرفته است که از جمله این موضوعات می‌توان به مباحث مربوط به قانون ارث اشاره کرد(۴).

اما اگر بخواهیم کمی منصفانه برخورد کنیم و در مقام پاسخ به انتقادات و نقطه نظرات کارشناسان منتقد این کمیته برآییم، این است که طرح شدن احکام فقهی متناسب با شرایط روز جامعه به طوری که پاسخگوی نیاز مردم باشد و جنبه کاربردی پیدا کند، مسئله‌ای است که مورد تأکید برخی فقها و اندیشمندان جهان اسلام است، اما قضاوت درباره عملکرد یک نهاد و میزان موفقیت آن در حالی که تنها یک سال و اندی از تأسیس آن می‌گذرد، شاید کمی زود و عجولانه باشد.

به هرحال تقابل سنت و تجدد(نوگرایی) سال‌ها است که در مصر به عنوان یکی از بزرگترین کشورهای اسلامی همچنان وجود داشته، چرا در این کشور مهم و تأثیرگذار اسلامی، گروه‌هایی هستند که غالبا نواندیشی در احکام فقهی برای تطابق آن مسائل روز را خیلی برنمی‌تابند و شاید احتیاط کمیته فقهی الازهر در برخی مسائل نیز به خاطر ملاحظات این گروه‌ها باشد.
گزارش از محمد باعزم

منابع:

۱.مرتضی مطهری، آشنایی با علوم اسلامی، ۱۳۵۸ش، ج‌۳، ص‌۱۸.
۲.سیوطی، ظم العقيان في أعيان الأعيان، ص۱۶
۳. نک: حسن خطیب؛ نویسنده و تحلیلگر مصری در مقاله‌ای تحلیلی پیرامون فعالیت‌های این کمیته در پایگاه خبری «صوت الامه»
۴. نک: بیانات محیی الدین عفیفی؛ دبیرکل مجمع پژوهش‌های اسلامی مصر پیرامون تشکیل کمیته فقه الازهر