نگاهی به آداب نوروز در خراسان رضوی

بهزاد چوپانکاره، کارشناس فرهنگ عمومی، در گفت وگو با ایکنا از خراسان رضوی، گفت: در خراسان همه از بزرگ و کوچک و فقیر و غنی به آداب و رسوم نوروز پای‌بند و علاقه‌مند هستند و در اجرای سنن باستانی این عید ملی سخت می‌کوشند.

وی افزود: چند روز متوالی دست از کار می‌کشند و ایام و ساعات خود را صرف عیش و نوش و سور و سرور و خوردن غذاهای لذیذ و شیرینی و تنقلات و تفریح و خنده می‌کنند، گندم و عدس سبز می‌کنند، لباس نو می‌پوشند، می‌رقصند، بازی می‌کنند، آب به یکدیگر می‌پاشند، اسفند می‌سوزانند، تخم مرغ رنگ کرده درست می‌کنند، دکان‌ها را با پارچه‌های رنگارنگ و فرش‌های خوش‌نقش و زیبا می‌آرایند، پوست پلنگ و کشکول و تبرزین به در و دیوار می‌آویزند، به دیدن یکدیگر می‌روند، روی یکدیگر را می‌بوسند، سال نو را به خویشان و دوستان خود تبریک می‌گویند، برای آن‌ها پیروز‌بختی و شادکامی آرزو می‌کنند، به یکدیگر هدیه می‌دهند و خلاصه در انجام مراسم نوروزی و برپاداشتن آداب و رسوم کهن باستانی «سنگ تمام می‌گذارند».
چوپانکاره با اشاره به اینکه از چند هفته مانده به نوروز، جنبشی خاص در مردم پدید می‌آید، همه در فکر تهیه لباس نو به این‌سوی و آن‌سوی می‌روند و خانه‌تکانی می‌کنند، ظروف مسین را به رویگر می‌دهند تا سفید کند؛ جامه‌ها را می‌شویند، فرش‌ها را می‌تکانند و در و پنجره و پله و دستگیره‌ها را تمیز می‌کنند و از تمام اثاث خانه گَرد می‌زدایند تا در شب عید و موقع تحویل همه اتاق‌ها و زوایای خانه پاک و پاکیزه باشد، ابراز کرد: گندم یا عدس در دیس و «دوری» خیس می‌کنند یا اسفرزه و ترتیزک و خاکشیر روی پارچه پهن می‌کنند و پشت کوزه می‌چسبانند تا برای شب عید سبز شود و در ایام نوروز خانه به سبزه آراسته باشد. حاجی‌فیروز و «جیکی جیکی نه‌نه خانم» در کوچه و بازار راه می‌افتند، دنبک می‌زنند و تصنیف می‌خوانند؛ مردم در شب چهارشنبه‌سوری آتش می‌افروزند و از روی شعله‌های سرخ‌رنگ می‌پرند و برای خود تندرستی و سرخ‌رویی آرزو می‌کنند. یکی دو روز به عید مانده، سمنو می‌پزند و روز قبل از تحویل سال، به حمام می‌روند و سر و تن خود را خوب می‌شویند و به دست و پای خود حنا می‌بندند.

رفتن به مسجد در لحظه تحویل سال

این کارشناس فرهنگ عمومی با بیان اینکه وقتی لحظه تحویل سال نزدیک شد، عده‌ای به مسجد می‌روند تا دعا بخوانند و از برکت آن دعا در تمام مدت سال از خطرات مصون و غرق در نعمت شوند و گروهی نیز در خانه نزد زن و فرزند خود می‌مانند، زیرا عقیده دارند که انسان در موقع تحویل نباید از خانه و خویشان خود دور باشد وگرنه تمام یا قسمت اعظم سال را به دوری از خانواده خود مبتلا خواهند شد، اظهار کرد: چند لحظه قبل از تحویل سال، اندکی آرد خمیر می‌کنند و در گوشه‌ای می‌گذارند تا وَر بیاید، بعد سماور را آتش می‌کنند و سفره هفت‌سین را می‌چینند و لباس‌های نو خود را می‌پوشند، اسفند در آتش می‌ریزند، مشک و عنبر می‌سوزانند و درهر اتاق، چراغ یا شمعی می‌افروزند؛ آنگاه سفره سفیدی در وسط اتاق پهن می‌کنند و دو عدد لاله یا دو چراغ یا دو شمع هم روشن کرده، در وسط آن می‌گذارند. بین دو لاله یک جلد کلام‌الله مجید و یک آینه قرار می‌هند، جلو آینه چند دانه گندم می‌پاشند و روی آینه هم یک تخم مرغ می‌گذارند تا در هنگام تحویل، تخم مرغ روی آینه بچرخد.

وی عنوان کرد: یک ظرف عسل در گوشه سفره و یک عدد نان سنگک نیز در گوشه دیگر، سینی هفت‌سین را هم در وسط سفره در جای مناسبی می‌گذارند. در سینی هفت‌سین هفت چیز که نام آنها با «س» شروع شده باشد، می‌چینند، که یک ظرف کوچک سمنو، یک عدد سکه، یک استکان سرکه، چند دانه سیر، چند دانه سنجد، قدری سماق، یک عدد سیب؛ علاوه بر اینها سبزه‌ای را هم که از دو هفته قبل تهیه کرده‌اند، از آن جمله است.

باز گذاشتن سر کیسه برنج برای جذب روزی

چوپانکاره با بیان اینکه مردم خراسان پس از این اقدامات، یک کاسه پر آب هم در گوشه‌ای می‌گذارند و روی آب چند ساقه سبزه و یک عدد نارنج می‌اندازند؛ مقداری آجیل و شیرینی هم در دو بشقاب جداگانه می‌ریزند و با یک پیاله ماست و یک بشقاب سبزی‌پلو و ماهی در کنار سفره قرار می‌دهند، تصریح کرد: سپس تمام درهای اتاق‌ها و دهانه خیک ماست و سر کیسه‌های نخود و لوبیا و عدس و ماش و برنج را باز می‌گذارند و منتظر می‌نشینند تا سال تحویل شود؛ آب علامت روشنایی و سبزه علامت خرمی و شمع و چراغ علامت طول عمر است. ماهی را هم چون رزق حلال می‌دانند، بر سر سفره می‌گذارند تا در تمام سال رزق و روزی حلال نصیبشان بشود. عسل را نیز برای شیرین کامی و تندرستی اهل خانه و نان و سکه هم برای جلب نعمت و برکت در سفره قرار می‌دهند.

نوشیدن شیر برای داشتن تنی سالم در لحظه تحویل سال

وی گفت: عده‌ای از مردم خراسان چند لحظه قبل از تحویل سال قدری «آب جوجه خروس» یا شیر می‌خورند، زیرا معتقدند که به هنگام تحویل در شکم هرکس آب جوجه‌خروس باشد، پوست بدنش در تمام سال لطیف و درخشان می‌شود و اگر شیر باشد، پوست بدنش سفید و نرم خواهد شد. علاوه بر آن اگر شخص مزاج گرم داشته باشد، آب جوجه‌خروس «بخارات جگر او را دفع و گرمی مزاجش را رفع» خواهد کرد، علاوه براین ظهر یا شب آخر سال سبزی پلو با ماهی و کوکو و مرغ تهیه می‌کنند و مقداری از آن‌ها را برای سال نو نگاه می‌دارند و در هنگام تحویل در سفره هفت‌سین می‌گذارند. یک کوزه نو هم می‌خرند و مملو از آب می‌کنند و یک نارنج هم در دهانه آن می‌گذارند و تا سال نو نشود، از آب کوزه استفاده نمی‌کنند.
چوپانکاره با اشاره به اینکه مردم خراسان وقتی لحظه تحویل فرا رسید، اعضای خانواده دور سفره می‌نشینند و هریک، یک سکه یا چنددانه برنج یا یک «گاوخدا» در مشت می‌گیرند یا کله جوجه‌خروس در جیب می‌گذارند، اندکی قبل از تحویل، سرِ مرغ و دل و جگر و سنگدان و گردن او را می‌پزند و در موقع تحویل به مرد خانه می‌دهند تا بخورد و ثروتمند شود، اظهار کرد: همین که سال تحویل شد، به هم «مبارک‌باد» می‌گویند و سر و روی یکدیگر را می‌بوسند. عده‌ای دعا می‌خوانند و می‌گویند: «یا مُقَلّبَ‌القَُلُوبِ وَالأَبصار یا مُدَبِّرَاللّیلِ وَالنَّهار یا مُحَوِّلَ‌الحَولِ وَالأَحوال حَوِّل حالَنا إِلی أَحسَنِ‌الحال» و برای دفع آفات و بلاها، انگشتری که دارای نگین فیروزه یا نگین «شرف شمس» باشد به انگشت می‌کنند. عده دیگر عسل به دهان می‌گذارند تا در طی سال هم اعتدال مزاج پیدا کنند و هم اخلاق خوش و شیرین داشته باشند؛ یا آنکه مقداری تباشیر قلم ساییده در عرق بید می‌ریزند و می‌خورند و می‌گویند: «الهی همان‌طور که سال کهنه نو شد، مزاج من هم عوض شود!» و عقیده دارند که به این طریق اگر مزاجشان گرم باشد، سرد و اگر سرد باشد، گرم خواهد شد.

خوردن سمنو در زمان تحویل سال

وی گفت: خراسانی‌ها عقیده دارند که اگر کسی در موقع تحویل سال سنجد بخورد، تا آخر سال گزنده او را نخواهد گزید و اگر سیر بخورد، رطوبت و سردیش نخواهد کرد و اگر سه یا چهار عدد مروارید غلطان(بی سوراخ) بخورد، دیگر مریض نخواهد شد؛ سمنو هم چون حلوای مورد علاقه حضرت زهرا(ص) است، باید اندکی خورد تا از آسیب بیماری‌ها محفوظ ماند؛ قدری آب هم باید نوشید و سپس در آینه نگاه کرد تا قلب و چشم، همیشه روشن باشد.
این کارشناس فرهنگ عمومی با بیان اینکه علاوه برآن معتقدند که سال نو و سال کهنه هر دو مانند پریان موجوداتی نامرئی هستند؛ سال کهنه در آخرین لحظاتی که می‌خواهد خانه را ترک کند، به همه اتاق‌ها و سوراخ و سنبه‌های خانه سر می‌زند؛ اگر ببیند در و دیوار و فرش و اثاث خانه پاکیزه است و اهل خانه همه به حمام رفته و سر و بدن خود را شسته‌اند خوشحال می‌شود و اهل خانه را دعا می‌کند که او را نزد همکارش سال نو روسفید کرده‌اند و اگر خانه کثیف و ناشسته باشد، به آنها نفرین و لعنت خواهد فرستاد، تصریح کرد: شب آخر سال کهنه، سبزی پلو و ماهی و کوکو می‌خورند و چنان‌که قبلاً گفته شد، از آن قدری در سر سفره هفت‌سین می‌گذارند، ولی عقیده دارند که نباید نام (کوکو) را بر زبان جاری ساخت، بلکه باید از کلمه «کوکو» حذر کنند و بگویند: «قدری هست هست به من بده». هرکس کلمه کوکو را بر زبان بیاورد، تا آخر سال «سردرگم» یا کلافه می‌شود، یعنی همیشه در پی «چیزهای گم شده» خواهد گشت. اتاق یا خانه را هم نباید جاروب کرد و الا مورچه زیاد خواهد شد.

پختن آش رشته در ابتدای سال جدید

چوپانکاره با اشاره به اینکه اگر شنبه به نوروز بیفتد آن سال را مبارک‌تر می‌دانند و بیشتر شادی می‌کنند؛ عده‌ای در آن روز از شهر خارج می‌شوند و آش رشته می‌پزند و تا نزدیک غروب در سبزه‌زارها به تفرّج می‌پردازند، اظهار کرد: در خانواده‌های خراسانی به‌ویژه در روستاها رسم است که دو سه روز قبل از تحویل سال مقدار زیادی «نان خانگی» می‌پزند، زیرا معتقدند که در موقع تحویل باید«صندوقخانه» هر خانه‌ای پر از نان باشد و نان مورد احتیاج اهل خانه در سیزده روز اول سال از بازار خریده نشود.
وی عنوان کرد: در طول مدت دوازده روز اول سال، مردم به دیدن یکدیگر می‌روند، سر و روی هم را می‌بوسند، دست در دست یکدیگر می‌گذارند و روز اول عید معمولاً «بزرگ خانواده» یا «بزرگ محل» در خانه می‌نشیند و همه به دیدن او می‌روند و نوروز را به او تبریک می‌گویند و دستش را می‌بوسند. او هم متناسب با مقام و موقعیت و استطاعت خود یک سکه نقره یا سکه طلا به عنوان عیدی به یکی از دیدارکنندگان می‌دهد. همه به جان او دعا می‌کنند و او هم متقابلاً برای همه توفیق و نیک بختی و سلامت آرزو می‌کند. 

 انتهای پیام