ترجمه قرآن به ترکی از گذشته تا امروز/ دَدَه قورقود؛ شاهکاری با رنگ‌وبوی قرآنی
گروه بین‌الملل – رسول اسماعیل‌زاده دوزال، مترجم قرآن به ترکی آذربایجانی گفت: ترجمههای کهن از قرآن بیشتر تحت اللفظی بوده و در گذشته هر واژه از قرآن به این شیوه ترجمه می‌شده است.
به گزارش ایکنا؛ قرآن مهم‌ترین منبع برای بررسی‌ها و پژوهش‌های اسلامی است. از آغاز نگارش قرآن تاکنون در مدت ۱۴ سده مسلمانان به آموختن و آموزاندن آن پرداخته و بر محور آن بررسی‌های گوناگونی را گسترش داده‌اند. به طوری که قرآن را می‌توان یکی از پرترجمه‌ترین کتاب‌ها دانست. ترجمه این کتاب با اهداف و اغراض گوناگونی توسط مسلمانان و حتی پیروان دیگر ادیان انجام پذیرفته و این رویکرد همچنان رو به افزایش است.
برخی علمای مسلمان در گذشته براین باور بودند که ترجمه قرآن به زبانی دیگر جایز نیست؛ اما امروزه در آن اختلافی وجود ندارد و علمای اسلام ترجمه قرآن و دیگر کتاب‌های اسلامی را از مصادیق «راهنمایی دینی» دیگران می‌دانند.این درحالی است که ترجمه قرآن را نمی‌توان با قرآن یکی دانست. چنان‌که بیشتر مترجمان اظهار کرده‌اند که « نه می‌توان لطافت و قوّت عربی آن را حفظ کرد و نه مفاهیم و رموزش را منتقل کرد.»
یکصد ترجمه قرآن به لهجه‌های ترکی
تاکنون بیش از یکصد بار قرآن به لهجه‌های گوناگون زبان ترکی ترجمه شده است که از میان آنها تنها 15 نوع به زبان ترکی آذربایجانی اختصاص دارد، برخی از این ترجمه‌ها به ویژه ترجمههای کلاسیک ترکی آذربایجانی از لحاظ محتوا، انعکاس معانی، مطابقت افعال در ترجمه و متن و انتخاب معادل دقیق واژگان در سطح عالی قرار دارند، ولی از حیث قواعد دستوری، سلاست و زیبایی کلامی دارای ضعف‌هایی هستند.
یکی از مترجمانی که به ترجمه قرآن به ترکی آذربایجانی اقدام کرده است، رسول اسماعیل‌زاده دوزال، مترجم، محقق، شاعر و رئیس مرکز ساماندهی ترجمه و نشر معارف اسلامی و علوم انسانی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی است، او ترجمه خود را به سه الفبای سیریلیک(کریل)، الفبای اصیل ترکی و الفبای لاتینی با همکاری مرکز ترجمان وحی به چاپ رسانده است.
از اسماعیل‌زاده بیش از 40 اثر ترجمه و تصحیح و تألیفی و بیش از ۵۰ مقاله در زمینه ادبیات مرثیه آذربایجان، زبانشناسی ترکی، نقد و بررسی ترجمههای ترکی از قرآن و نقد و بررسی ترجمههای فارسی نهج‌البلاغه در مجلات داخل و خارج از کشور به زبان‌های ترکی و فارسی به چاپ رسیده است.
تصحیح دیوان شاه اسماعیل صفوی، تصحیح دیوان حکمت خواجه احمد یسوی، تصحیح هوپ هوپ نامه اثر ماندگار میرزا علی اکبر صابر، بازنویسی کتاب عقایدالاسلام مرحوم مقدس اردبیلی به ترکی آذربایجانی معاصر و تصحیح دیوان میرزا خرم کوردشتی، ترجمه اجوبه الاستفتائات مقام معظم رهبری، ترجمه مجموعه نمونه اشعار شاعران جمهوری آذربایجان به فارسی، ترجمه نهج البلاغه، ترجمه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ترجمه رساله توضیح المسائل حضرت آیت‌الله العظمی گلپایگانی، ترجمه کتاب آداب الصلوة حضرت امام خمینی(ره)، ترجمه شعر معاصر ایران به ترکی آذربایجانی و همچنین تألیف ویژگی‌های قانون جزایی اسلام به ترکی آذربایجانی، نگارش پایان‌نامه مقطع دکترای حقوق جزا و جرم‌شناسی، ترجمه داستان‌های دده قورقود به ترکی آذربایجانی، آذربایجان‌شناسی، سیستم حقوق اسلامی(جزوه درسی دانشگاه خزر) و گرامر زبان ترکی آذربایجانی(جزوه درسی) از جمله آثار رسول اسماعیل‌زاده دوزال است.
وی در زمینه شعر و ادبیات ترکی هم صاحب نظر و اثر بوده و خود به زبان ترکی آذربایجانی و فارسی شعر می‌سراید و هم اکنون به عنوان رئیس مرکز ساماندهی ترجمه و نشر معارف اسلامی و علوم انسانی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی مشغول فعالیت‌های فرهنگی است.
ایکنا با رسول اسماعیل‌زاده دوزال گفت‌‌وگویی با موضوع تاریخچه ترجمههای قرآن به زبان‌های ترکی(استانبولی و آذربایجانی) انجام داد، وی ابتدا اظهار کرد: ترجمه قرآن به زبان‌های مختلف تاریخ دیرینه‌ای دارد و مراحل مختلفی را سپری کرده است، قدیمی‌ترین ترجمه به فارسی مربوط به تفسیری از قرآن توسط علمای ماوراء النهر است و ترجمه قرآن در فارسی بدین طریق آغاز شد.
ترجمههای قرآن
تحت اللفظی
وی افزود: ترجمههای کهن از قرآن و ترجمههای قدیمی‌تر بیشتر تحت اللفظی بوده و هر لغت، واژه و هر کلمه از قرآن به صورت تحت اللفظی ترجمه می‌شده است و در این روش مترجمان به ساختار جمله کاری نداشته و سعی داشتند فقط برای هر واژه از قرآن معادل‌یابی کنند.
اسماعیل‌زاده تصریح کرد: این مرحله و جریان خیلی طولانی شد و حتی چندین قرن ترجمههای مختلفی از قرآن به زبان‌های مختلف از جمله فارسی و ترکی را بدین شکل داشته‌ایم و نخستین نوع ترجمه‌ها تحت اللفظی بوده است.
جمله به جمله
مترجم قرآن به زبان ترکی آذربایجانی بیان کرد: بعد از ترجمه تحت‌اللفظی جریانی آغاز شد که بیشتر معنا گرا و جمله محور بوده و به ساختار جمله در زبان مقصد توجه خاص داشت، در این نوع، ترجمه جمله به جمله قرآن آغاز شد و این شیوه هم در زبان ترکی و هم فارسی رایج شد. مترجمان در این روش بیشتر به معنای قرآن و ساختار زبان مقصد از نظر صرف و نحوی توجه کردند، این مرحله از ترجمه هم از نظر کمیت و هم کیفیت در مرتبه بالایی قرار دارد.
مفهومی
رئیس مرکز ساماندهی ترجمه و نشر معارف اسلامی و علوم انسانی ادامه داد: در جریان ترجمه جمله به جمله در زبان ترکی ترجمه معانی و مفهومی هم مطرح شد که چون مترجم می‌دید زبان مقصد یارا و توانایی و ظرفیت بار معنایی و مفهومی زبان عربی را ندارد، لذا به جای ترجمه جمله به جمله مبادرت به ترجمه مفهومی کرد، ما در زبان ترکی دو نوع ترجمه مفهومی داریم ترجمه مفهومی ساده که قدمت بسیار طولانی دارد و ترجمه مفهومی جدید که به آن «مآلی» می‌گویند.
تحت اللفظی مدرن
رسول اسماعیل‌زاده یادآور شد: اخیرا یک نوع ترجمه دیگر در زبان ترکی به ویژه ترکی استانبولی مطرح شده و آن ترجمه تحت اللفظی مدرن است یعنی ما در جریان ترجمه به عقب‌تر برگشته و ترجمه تحت اللفظی را که در قدیم انجام می‌شد، این بار به شکل دیگری انجام می‌دهیم. یعنی در عین حال که ترجمه تحت اللفظی است ولی ساختار نحوی زبان مقصد هم حفظ شده و معنا فدای کلمه نشده است و از لابلای کلماتی که به صورت تحت اللفظی ترجمه شده، معنای آیه و جمله کاملا واضح و روشن است.
دَدَه قورقود و نگهداری در واتیکان
اسماعیل‌زاده بیان کرد: قدیمی‌ترین ترجمه مفهومی در زبان ترکی به برخی متون داستانی، فولکلوریک و اسطوره‌ای بر می‌گردد، قدیمی‌ترین اثر فولکلوریک در زبان ترکی به ویژه ترکی آذربایجانی کتاب داستان‌های «دَدَه قورقود»* است که این اثر شامل 12 داستانی است که جزء داستان‌های نخستین و ابتدایی بشریت است و به خاطر این که تاریخ برخی از این داستانها به قبل از میلاد بر می‌گردد، مورد توجه بیشتر شرق‌شناسان به ویژه پروفسور «بارتولد» روسی(واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد/ ترک‌شناس و ایران‌شناس نامور روسی) و دانشمندانی از ایتالیا، آلمان، انگلیس همچون تئودور نولدکه(خاورشناس آلمانی) قرار گرفته و برخی کشورهای اسلامی مانند ترکیه و پاکستان درباره این کتاب تحقیقاتی دارند.
وی گفت: در برخی داستان‌های کتاب دده قور قود که شکل اسلامی آن به صورت مکتوب در کتابخانه «درسدن» آلمان و واتیکان نگهداری می‌شود آیاتی از قرآن به صورت مفهومی ترجمه آزاد شده است، به عنوان مثال می‌توان به ترجمه سوره اخلاص اشاره کرد که با عبارت «اوجالاردان اوجاسان»، «کیمسه بیلمز نئجه سن» آغاز می‌شود.
رئیس مرکز ساماندهی ترجمه و نشر معارف اسلامی و علوم انسانی اظهار کرد: غیر از این نوع ترجمه مفهومی که شامل برخی آیات است که در متون فولکلوریک داریم، ترجمه کامل قرآن به زبان ترکی به دوران ترکان قره خانیان(سلسله‌ای که حکومت اسلامی تشکیل دادند و در گسترش مدنیت اسلامی بسیار کوشیدند) در زمینه ترجمه قرآن به ویژه تألیف و ترجمه منابع اسلامی خیلی ساعی و کوشا بودند، قدیمی‌ترین ترجمه قرآن به این دوره برمی‌گردد و نسخه‌ای از این ترجمه در کتابخانه‌های ملی کشور ترکیه موجود است.
اسماعیل‌زاده ادامه داد: قدیمی‌ترین ترجمه قرآن به زبان ترکی آذربایجانی ترجمه‌ای به زبان اوغوزی- مادر زبان ترکی غربی- است که این ترجمه علاوه بر محسنات خط به دلیل این که به دو لهجه شرقی و غربی اوغوزی آماده شده، از اهمیت خاصی برخوردار است.
وی گفت: این ترجمه که در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود و به احتمال زیاد و بنا بر نظر کارشناسان به فرمان «اوزون حسن آق قویونلو»(از سلاطین سلسله آق قویونلو) که پیش از او به دو زبان عمده زبان ترکی یعنی «اوغوز غربی» و «اوغوز شرقی» نگاشته شده، جمع‌آوری شده است. هر چند این ترجمه ناقص است و تنها یک جلد آن کشف شده و در حال حاضر در کتابخانه آستان قدس نگهداری می‌شود، اما از جمله ترجمههای مهمی است که هم از نظر معادل‌یابی و هم از نظر قدمت و زبان و ادبیات ترکی دارای اهمیت است و هنوز مترجمان، مفسران و زبان‌شناسان اطلاع دقیقی از کیفیت ترجمه و ساختار آن ندارند و این یک کشف جدید است و بنده چندین بار تلاش کردم در این خصوص تحقیقاتی را آغاز کنم؛ ولی متأسفانه هنوز نتوانسته‌ام به این اثر وزین دسترسی یابم.
شاخصه‌های ترجمههای قرآن به ترکی
اسماعیل‌زاده ادامه داد: ترجمههای قرآن در زبان ترکی به سه گروه تقسیم می‌شود؛ اولین گروه ترجمههای قدیمی است که چون اغلب به صورت تحت‌اللفظی و ابتدایی ارائه شده است، اغلب از دو نظر برای ما مهم است؛ یکی از حیث زبانشناسی و دوم معادل‌یابی لغات، اصطلاحات و واژگان قرآنی.
این مترجم قرآن به ترکی آذربایجانی گفت: گروه دوم؛ ترجمه‌هایی است که به زبان ترکی کلاسیک و ترکی میانه ترجمه شده است و هر چند که از نظر معنایی، محتوایی و مفهومی بسیار دقیق و درست ارائه شده است؛ اما روانی و سلاست لازم را ندارد، لذا از نظر دقت معنایی برای ما دارای اهمیت است؛ اما از نظر سلاست و روانی، مورد سؤال است و امروزه نمی‌توان از این ترجمه‌ها به صورت عام استفاده کرد.
وی اظهار کرد: گروه سوم ترجمه‌هایی است که به زبان ترکی معاصر ارائه شده است، یعنی تقریبا حدود 30 سال است این کار در حال انجام است و قبل از 30 سال اخیر، ترجمه‌هایی که به زبان ترکی آذربایجانی داشته‌ایم، ترجمههای کلاسیک است.
رسول اسماعیل‌زاده ادامه داد: عمده‌ترین این ترجمه‌ها دو نوع ترجمه است؛ یکی ترجمه ملا حسن شکوی‌زاده با عنوان کتاب «البیان» ترجمه‌ای تفسیری در دو جلد است که بارها در قفقاز و در ایران( 25 سال پیش توسط سازمان تبلیغات اسلامی) منتشر شده است. این ترجمه در تفلیس، باکو و تبریز بارها با چاپ سنگی یا «اُفسِت» مورد توجه بوده است.
اسماعیل‌زاده یادآور شد: ترجمه تفسیری دیگر متعلق به میرمحمد کریم موسوی باکویی تحت عنوان «کشف الحقائق عن نکت الایات والدقائق» بوده که سه جلدی و ترجمه‌ای تفسیری است و مترجم آن شخصیتی عالم، برجسته، مجتهد و روشنفکر قفقازی است که حدود 105 سال پیش در قفقاز(جمهوری آذربایجان امروزی) ارائه شده و در تفلیس برای نخستین بار به شکل بسیار نفیس توسط حاج «زین‌العابدین تقی‌اوف» از شخصیت‌های بزرگ قفقاز چاپ شده و دو سه نمونه از این چاپ را در دست داریم.
وی تصریح کرد: زین‌العابدین تقی‌اف از کسانی بود که در زمینه توسعه و ترویج علوم اسلامی نقش اساسی داشته و از جریان مشروطیت در ایران حمایت‌های مالی داشته است و اولین سرمایه‌دار قفقازی مسلمان بود که کل سرمایه‌اش را در حمایت از دین و قرآن به کار گرفت.
رسول اسماعیل‌زاده تأکید کرد: اما در ترجمههای معاصر افراد مختلفی در ایران و باکو مبادرت به ترجمه کردند و نخستین فردی که در باکو این کار را کرد پروفسور« واسیم محمد علی‌اف» است که با توضیحات و همکاری مرحوم پروفسور «ضیاء بنیاد‌اف» پس از استقلال جمهوری آذربایجان در باکو چاپ شد و بسیار مورد توجه و استقبال قرار گرفت.
سلایق مذهبی در ترجمه
اسماعیل‌زاده اظهار کرد: پس از این ترجمه، ترجمه قرآن «نریمان اوغلی» است که بیشتر به شکل فولکلوریک و داستان‌گونه است؛ در حالی که ترجمه واسیم محمد علی‌اف، ادبی و از نظر سلاست و روانی بسیار مورد توجه است؛ اما به دلیل اینکه بیشتر از منابع دست دوم به ویژه ترجمههای ترکی استانبولی استفاده کرده، سلایق مذهبی در آن راه یافته و برخی نکات تفسیری هم علاوه شده و در عین حال دارای ضعف مفهومی و محتوایی نیز هست. این ترجمه به ترکی آذربایجانی با الفبای سیریلیک و لاتین ارائه شده است.
وی در پایان یادآور شد:در ایران چنین ترجمه‌ای با مشخصات گفته شده را «احمد کاویان‌پور ارموی» ارائه داده است، اما به خاطر فقدان ویژگی‌های ادبی و ترجمه به زبان شفاهی، استحکام لازم را نداشته و بیشتر تحت تأثیر ساختار زبان فارسی بوده و از روی ترجمههای مطرح فارسی به ویژه ترجمه الهی قمشه‌ای انجام شده بود، بنابراین خیلی مورد توجه قرار نگرفت.
*دَدَه‌قورقود نام مجموعه‌ای از 12 داستان و یک مقدمه است که تاریخ برخی از داستانها به قبل از میلاد برمی‌گردد و بعد از اسلام به شکل اسلامی و نهایتا در حدود قرن شانزدهم میلادی به صورت مکتوب درآمد.
کتاب دده قورقود از آثار کلاسیک و شاهکارهای ادبی - فولکوریک جهانی است، داستانها به نثر و نظم نوشته شده است و در خلال آنها انواع مختلف آثار ادبی شفاهی مانند بایاتی(رایج‌ترین فرم شعر فولکولوریک یا همان ادبیات شفاهی مردمان آذربایجانی)، نغمه، ضرب المثل، مرثیه، مفاهیم دینی و ترجمه مفهوم برخی آیات قرآنی دیده می‌شود.
در این داستانها جسارت، مردانگی، قهرمانی‌ها، عادات، معیشت و عقاید ترکان اوغوز شرح داده شده و وطن‌خواهی، مهمان‌دوستی، محبت مادر و فرزند، حرمت زنان و خصلت‌های انسانی ستوده شده است. داستانها از قسمت‌های منثور و منظوم تشکیل شده و نثر داستانها ساده و به زبان مردم است.
گفت‌و‌گو: زهرا نوکانی
انتهای پیام
