جهان سکولار، تاب حضور قرائت شیعی از دین را ندارد/ انتقاد از تنزل‌یافتگی تفقه در دین به فقه احکام

به گزارش ایکنا؛ چهل و ششمین پیش‌نشست دومین کنفرانس قرآن‌پژوهی پیشرفت در گفت‌وگوی مشترک حجت‌الاسلام والمسلمین احمد آکوچکیان، رئیس مرکز تحقیقات استراتژیک توسعه (رشد) و حجت‌الاسلام والمسلمین کشوری، دبیر شورای راهبردی موسسه نقشه راه الگوی اسلامی پیشرفت در ذیل پارادایم‌پژوهی نظریه و مکتب تفسیری پیشرفت‌شناخت با موضوع «الگوی ساخت و نظام‌سازی اسلامی در ساحت تفقه دین‌شناخت پیشرفت» در مرکز تحقیقات استراتژیک توسعه برگزار شد.

حجت‌الاسلام کشوری در این نشست گفت: اگر بخواهیم تفسیر را مبنای الگو و نظام‌سازی در جامعه قرار دهیم مشکل اصلی این است که تفسیر و تاویل آیات قرآن بدون روایات ممکن نیست و در تدبر در قرآن، محدود خواهیم شد؛ بنابراین اساسا استفاده از تفسیر برای الگوسازی ممکن نیست، زیرا علم تفسیر قرآن در نزد معصومان است.

وی افزود: ظاهر قرآن هم دارای ظاهری است و صحبت از ظاهر هم به معنای تام آن بدون روایات امکان ندارد و به علت محدودیت روایات تفسیری شاید نتوان تفسیر را ملاک قرار داد؛ زیرا در نظام‌سازی عمده مسئله ورود به جزئیات و نقشه است و محدودیت‌های تفسیری نمی‌تواند به ما کمک کند.

کشوری بیان کرد: ما اگر این محدودیت‌ها را هم نداشته باشیم و به فهم کامل برسیم باید ظرفیت جامعه برای عملیاتی کردن مفاهیم قرآن را ارتقاء بدهیم؛ بنابراین باید از مباحثات مربوط به ناس شروع و از تفکیک میان ناس و امنوا به سمت ارتقاء ظرفیت برویم.

وی با تاکید بر اینکه از تفسیر نمی‌توان برای نظام‌سازی استفاده کرد اظهار کرد: در مسئله نظام‌سازی ایجاد ظرفیت برای مردم یک امر مقدم بر سایر امور است و ابتدا باید به صورت استظهاری ارتقاء ظرفیت و قدر را داشته باشیم؛ لذا پیشنهاد بنده استفاده از همان نظام تفقهی است که البته باید اصول حاکم برتفقه ارتقاء یابد و با تکیه بر اصول موجود نمی‌توانیم تفقه نظام‌ساز داشته باشیم.

حجت‌الاسلام و المسلمین آکوچکیان، دبیر کمیته علمی کنفرانس گفت: امروز جهان معاصر سکولار، تاب حضور قرائت شیعی از دین را ندارد و در این برهه البته دلدادگان دین خدا، مصطفای نبی و اهل بیت، نیازمند هم‌اندیشی و هم‌افزایی برای عزت اهل دین و فکر دینی در جهان جدید هستند.

وی افزود: در مورد نکته اول جناب کشوری که تفسیر کفایت نظام‌سازی را ندارد، گفتنی است بر مبنای اهیت شناخت‌شناسانه قرآن که ظاهر آن، ظاهر و باطن آن، بواطنی دارد و هم به لحاظ نقش سنت آل البیت در الگوپردازی مفهومی و عملیاتی رشد ـ. توسعه قرآن‌شناخت، اندیشه تفسیری قرآن ـ. سنت شناخت با میان داری تفقه نظام‌واره دین الهی، اندیشه کانونی در مستندسازی نظام تولید علم و الگوی دین شناخت پیشرفت است.

وی افزود: ما در پرسش پایه یعنی خواهانی رشد و پیشرفت، مشترک هستیم و معتقدیم که این رشد باید مبتنی بر قرآن و اهل بیت باشد؛ جریان نظریه‌پردازی پیشرفت از پارادایم تا مدل‌پردازی عملیاتی باید در گام اول مستند به اصل ماهیت دین شناخت این معرفت، یعنی قرآن باشد و در این میان نقش سنت آل البیت، پیشنهاد الگوی کیفیت نسبت عقل و وحی است؛ بنابراین فهم وحی بدون سنت آل البیت (ع) ممکن نیست.

آکوچکیان بیان کرد: رویکرد آغازین فلسفه دینی ما در ورود به نظریه‌پردازی پیشرفت دین‌شناخت، از نظام انتظارات از دین و به این قرار با رویکرد برون دینی است و با موضوعات بیرونی و نظام سؤالات سراغ نصوص می‌رویم تا بسط آن نظام انتظارات در ذیل نظام نیاز‌ها در ساحت درون دینی، بسط خودویژه یابد؛ بنابراین جریان طبیعی فراوری یک نظر از حیث استنادی فهم، وامدار عقلانیت قرآنی دارد و در کنار آن نیازمند تفسیر اهل‌بیت (ع) از قرآن هستیم؛ به عنوان مثال ما ۱۸ تا ۲۱ زیارت، مناجات و دعای معتبر داریم که عالی‌ترین منبع برای شناخت نظام انگیزه‌ها، نیاز‌های به دین و نظام انتظارات هستند که در مبانی پارادایمی لزوما مورد نیاز ما هستند و به این مسئله نیز با متد و نه صرفا از روی عرق دینداری رسیده‌ایم.

وی با اشاره به ارتقای ظرفیت جامعه مخاطب عنوان کرد: نظریه پیشنهادی مدیریت تحول از سوی فاعلان تغییر انجام می‌شود و صرفا نخبگان مدنظر نیستند و جامعه هدف نیز در این فرایند قرار دارند بنابراین در یک سطح ارتقای نظام تعلیم و تربیت و در سطحی دیگر و در ساحت فرهنگ، الگوی فرهنگی حاکم بر مدیریت تحول نیز مدنظر است؛ در ذیل نظریه پیشرفت نیازمند قرآن‌شناختی پیشرفت هستیم، اما در حوزه نظام‌سازی، ما به دو اصل ظرفیت‌ساز در حوزه منابع انسانی و فرهنگی نیاز داریم.

آکوچکیان عنوان کرد: ما به تناسب ارتقاء در حوزه نظریه‌سازی در بخش نظام سازی هم به فاعلان روش شناخت تغییر و هم به فاعلان مدنی تغییر احتیاج‌مندیم و وقتی از فرهنگ فرهنگی و سیاسی و ... سخن می‌گوئیم جهت‌گیری جریان تغییر در دو ساحت یاد شده تربیتی و فرهنگی مد نظر ما هست.

وی افزود: ما در عرصه تفقه قرآنی در تمامیت و جامعیت نظام‌واره دین و نه فقط بینش تفقهی در احکام و فهم آداب ظاهر عمل، بلکه تفقه در سیستم دین و فهم سیستمی دین، نیازمند روش‌شناسی خودویژه هستیم و علم اصول موجود مرسوم حوزه‌های دینی، نقش همراهی دارد که لازم است، اما کافی نیست.

وی افزود: علامه شهید صدر در کتاب «اقتصادنا» و نیز آثار نظریه سیاست و مدنیت خویش نشان داد که افزون بر روش متداول فهم فقهی، نیازمند روش سیستمی هستیم؛ اگر چه خود ایشان روش‌شناسی سیستمی را در قرائت خود از اصول فقه وارد نکرده است.

رئیس مرکز تحقیقات استراتژیک توسعه (رشد) اظهار کرد: ولایتمندی از آن تفقه در احکام نیست بلکه از آن تفقه در دین است؛ طبیعتا به جهت اینکه ما مخاطب فهم تمامیت دین هستیم فهم این تمامیت مطلوب است تفقهی که «یلهمه رشده» و عامل رشد دین و دنیاست؛ با این نگرش تفقه در دین هم ساحت و هم رویکرد معرفت است که روش‌شناسی جامع خودویژه‌ای دارد که در ذیل خود روش شناسی فهم فقه احکامی را هم به ما گوشزد می‌کند و می‌توانیم به آسیب‌شناسی‌های جامع‌تر نیز توجه کنیم و در این راستا روش شناسی تفسیر پیشرفت شناخت نیز با میان داری روش شناسی تفقه در دین می‌تواند روش شناسی مرجع در نظام شناسی و نظام سازی رشد ـ. توسعه نیز باشد.

آکوچکیان تصریح کرد: در حوزه روش‌شناسی باید از این عرصه عبور و در واقع وارد جنبش روش‌شناختی جدیدی شویم که می‌تواند مکملی برای تحول و مدیریت تحول باشد؛ دانش تفسیر می‌تواند پشتوانه حدیث و سنت اهل بیت (ع) باشد؛ مثلا المیزان و تسنیم تفاسیر کلانی بر مبنای رو ش‌شناسی سیستمی است، ولی آیا ولایتمندی فهم دین را توانسته‌ایم به مدد الگو‌های پیشنهادی این رویکرد‌های مرسوم تفسیری جریان بخشیم.

استاد و محقق قرآنی تصریح کرد: حوزه‌های علمیه دینی با همه کوشایی‌های مشکور خود، همچنان تا پرداخت اندیشه و دانش مبنای اهتمام حاجت‌های اصیل نظام اسلامی، فاصله دارند؛ حال‌آن که نظریه پیشرفت شناخت نظام اسلامی بر مبنای قرآن و سنت آل البیتی (ع) امری ضروری و اجتناب ناپذیر است.

وی تاکید کرد: فرآوری جریان پیشرفت‌شناسی جامع به لحاظ ساحت معرفت‌شناخت و متدولوژی هماهنگ با آن برای پشتیانی نظریه‌پردازی و نظام سازی پیشرفت، به ناگزیر وامدار آسیب‌شناسی جریان‌های تفسیری از منظر نظریه و مکتب تفسیری پیشرفت شناخت است که در همین راستا روش شناسی مقصود نظر جناب استاد کشوری نیز می‌تواند در معرض نقد و داوری قرار گیرد.

انتقاد از  تنزل‌یافتگی تفقه در دین به فقه احکام

در ادامه حجت‌الاسلام کشوری با اشاره به نسبت میان تفسیر و تفقه گفت: یک درک موجودی از تفقه وجود دارد که فقه را محدود به احکام می‌داند و ما هم در مباحثات خود همیشه مطرح کرده‌ایم که آقایان باید پاسخ منطقی ارائه دهند که چرا فقه را به فهم احکام تنزل داده‌اند در صورتی که فقه اعم از احکام است و حتی اگر لایه‌های دیگر فقه غیر از احکام بحث نشود لایه‌های احکام درک نخواهد شد و زمینه اجرای آن هم فراهم نخواهد شد.

تفسیر نقشی در نظام‌سازی ندارد

وی با طرح این مسئله که آیا تفقه جزئی از تفسیر است یا مبنای اصلی، فقه است و تفسیر جزئی از آن است بیان کرد: اگر پذیرفتیم که تفقه، دعوت اصلی قرآن و اهل بیت(ع) است؛ سؤالاتی شکل می‌گیرد از جمله اینکه نسبت میان روش تفسیر و تفقه در دین چیست؟ مثلا  در المیزان که روش قرآن به قرآن است و روش موجود در اصول چه فرقی وجود دارد لذا دوگانگی در روش وقتی تفسیر جزئی از تفقه است قابل پذیرش نیست از طرف دیگر هم اگرما تفسیر را کشف تاویلات و باطن قرآن دانستیم طبیعتا خارج از حیطه معصومین(ع)است و ما مستقلا راهی برای تفسیر قرآن نداریم.

این محقق قرآنی اظهار کرد: اگر مجموعه تفاسیر را گزارشات تدبر مفسر بدانیم، مورد پذیرش روایات است ولی تاویل از سوی روایات رد شده ست؛ لذا اگر تفسیر به این معنا یعنی تدبر باشد این سؤال ایجاد می‌شود که فهم تدبر یک فرد ولو اینکه عالم فاضلی هم باشد آیا می‌تواند حجیت برای دیگران داشته باشد؟ ظاهرا این طور است که گزارش تدبر یکنفر برای خودش حجت است و نه برای دیگران و با استناد به آیات تدبر هم نمی‌توانیم به این مسئله تاکید کنیم لذا تفسیر، قابلیت نظام سازی ندارد.

کشوری تصریح کرد: اگر مبنا را تفقه در دین بگیریم قطعا در این بحث سراغ ظهور آیات و روایات هم می‌رویم؛ زیرا ظاهر قرآن برای غیرمعصوم هم قابل دسترسی است اگرچه ظاهر ظاهر و باطن و باطن باطن قرآن برای غیر مصعوم قابل دسترسی نیست؛ ظهور الفاظ در قرآن و روایات وجود دارد ولی اساسا مطلب مجزایی به نام تفسیر برای نظام سازی نداریم؛اگر چه برای تدبر شخصی مورد پذیرش است.

دبیر شورای راهبردی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت با بیان اینکه در فهم من، اساسا هیچ جایی برای تفسیر در نظام پیشرفت شناخت قائل نیستیم و اگر تفکیک تفسیر از فقه را بپذیریم، اشکالات عدیده دارد، گفت: اگر فقه را مبنای نظام سازی قرار دهیم حداقل باید به سه دسته سؤال پاسخ دهیم: 1ـ روش‌شناسی رسیدن به علم که  اصول مربوط به استنباط را برای ما مشخص می‌کنند.2ـ روش ایجاد سؤال در مخاطب و تفاهم با وی که الگوی استخراج سؤال را معین می‌کنند.3ـ الگوی پردازش اجتماعی و عملی‌سازی الگوی استنباط که الگوی اجرایی حل مسئله را تبیین می‌کنند.

در پایان این نشست حجت‌الاسلام آکوچکیان ضمن احترام به رای و نظر حجت‌الاسلام کشوری گفت: تفسیر نظام اندیشه‌ای و دانشی تفقه در قرآن کریم و سنت آل البیت (ع) است که می‌تواند خاستگاه اندیشه‌ای و دانشی نظام اندیشه و تولید علم، نقشه جامع رشد  ـ توسعه ، نقشه جامع آموزش و پرورش و نقشه جامع مهندسی تحقیق و توسعه فرهنگی را به دست دهد که در این میان روش‌شناسی استنباطی، استنتاجی و استطباقی خودویژه‌ای در میان است.

انتهای پیام