نقش محوری «نیت» در ارزش‌گذاری و پذیرش اعمال انسان

به گزارش ایکنا؛ حجت‌الاسلام علوی تهرانی در بیستمین جلسه شرح و تبیین دعای مکارم‌الاخلاق امام سجاد(ع) به توضیح درباره فراز نخست دعا پرداخت و عنوان کرد: جمله چهارم امام(ع) این است: «وَ انْتَهِ بِنِيَّتِي إِلَى أَحْسَنِ النِّيَّاتِ»، یعنی نیت مرا به نیکوترین نیّات برسان. حضرت احسن نیات را از خداوند درخواست می‌کند و این نشان‌دهنده این است که انسان در هر سطحی هست نباید به وضع موجودش راضی باشد. باید در ابتدا بدانیم معنای نیت چیست.

وی ادامه داد: در تفسیر نیت چهار قول بیان شده است که سه قولش باطل است. قول اول این است: پندار اکثر مردم این است که نیت کلماتی است که مقارن با آغاز عمل به زبان می‌آید. این قول صددرصد باطل است. دوم قول، قول کسانی است که می‌گویند نیت این است که علاوه بر کلماتی که بر زبان می‌آوریم در قلب خود نیز آن را بگذرانیم؛ یعنی یک تاملی هم بکنیم، هم به زبان و هم توجه قلبی. این هم قطعا نیت نیست، زیرا در اسلام به اخلاص در نیت توصیه شده است و اخلاص در نیت نه به زبان است و نه به ذهن. معنای سوم نیت این است که می‌گویند نیت آن قصدی است که مقارن با انجام عمل است، نه آن الفاظ که به زبان بیاید و نه آن معنایی که از ذهن بگذرد؛ یعنی من نماز خواندن را قصد می‌کنم تا نماز خواندن بر اساس عادت، سهو و غفلت اتفاق نیفتد. این معنا هم نادرست است.

کارشناس معارف اسلامی خاطر نشان کرد: معنای چهارمی برای نیت وجود دارد که معنای صحیح همین است. نیت یعنی انگیزه انجام عمل نه شکل عمل. نیت در لغت بر اساس آنچه جناب طریحی در مجمع‌البحرین می‌گوید عبارت است از قصد و انگیزه انجام عمل. چه انگیزه‌ای باعث شده است که شما نماز بخوانی. به عبارت دیگر نیت این نیست که شما چه می‌کنید بلکه نیت این است که چرا شما این عمل را انجام می‌دهید. به همین دلیل تحقق نیت و ترتب نیت کار بسیار دشواری است. این قصد و انگیزه در قلب انسان ایجاد می‌شود. پیامبر(ص) فرمودند: خدا به قلبتان نگاه می‌کند که این عمل را چرا انجام می‌دهید، چون نیت از دل می‌گذرد. منظور از قلب آن بُعد از وجود انسان است که مکاشفه و شهود در آن اتفاق می‌افتد.

علوی تهرانی افزود: پیامبر(ص) در بیان دیگری می‌فرمایند: خدا به قیافه و مال شما و به اینکه چه می‌گویید نگاه نمی‌کند ولی به قلبتان و عملی که مترتب بر آن انگیزه قلبی است نگاه می‌کند. خداوند فرموده است اگر در عملی عبادی مرا با کسی شریک کردید من کل عمل را به آن شریک واگذار می‌کنم. در نیت کار بسیار سخت است. امام(ع) به‌زیبایی فرموده است: «بَلِّغْ بِإِيمَانِي أَكْمَلَ الْإِيمَانِ‏ وَ اجْعَلْ يَقِينِي أَفْضَلَ الْيَقِينِ وَ انْتَهِ بِنِيَّتِي إِلَى أَحْسَنِ النِّيَّاتِ»؛ زیرا تا آن دو مورد اول نباشد این نیت حاصل نمی‌شود. تصور عموم مردم این است که شرط پذیرش عمل این است که عمل حُسن فعلی داشته باشد در حالی که خداوند اصلا به حسن فعلی کار ندارد. آیه 39 سوره مبارکه نور می‌فرماید: «وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ كَسَرَابٍ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً؛ و كسانى كه كفر ورزيدند كارهايشان چون سرابى در زمينى هموار است كه تشنه آن را آبى مى‏پندارد». آدم تشنه سراب را آب می‌پندارد.

وی تصریح کرد: کافران چون حسن فعلی دارند و حسن فاعلی ندارند در روز قیامت عمل خیر خودشان را مشاهده نمی‌کند؛ چون حضرت حق می‌فرماید: «وَقَدِمْنَا إِلَى مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاءً مَنْثُورًا؛ و به هر گونه كارى كه كرده‏‌اند می‌پردازيم و آن را [چون] گردى پراكنده می‌سازيم (سوره فرقان آیه 23).» حسن فاعلی لازم است، نه حسن فعلی. اینکه چقدر کار می‌کنی مهم نیست، مهم این است که این کاری که کردی با چه انگیزه‌ای انجام دادی. لذا خواب انسان دارای یقین از عبادت شخص فاقد یقین برتر است. در روایت است: عملی نیست مگر در سایه نیت. امیرالمومنین(ع) فرمودند: کسی که نیت درستی ندارد عملی برایش باقی نمی‌ماند.

حجت‌الاسلام علوی ادامه داد: آیه 19 سوره مبارکه اسرا به اهمیت حسن فاعلی اشاره دارد: «وَمَنْ أَرَادَ الآخِرَةَ وَسَعَى لَهَا سَعْيَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَئِكَ كَانَ سَعْيُهُم مَّشْكُورًا؛ و هر کس آخرت را بخواهد و همه کوشش خود را برای آن بکار بندد و مؤمن هم باشد پس ایشان سعی‌شان پذیرفته شده و مأجور خواهند بود». عبارت «هُوَ مُؤْمِنٌ» اشاره به حسن فاعلی دارد. پیامبر(ص) فرمودند: برای هر انسانی آن چیزی است که نیت کرده است. یعنی عمل به اینکه به چه نیتی واقع شده است باقی می‌ماند. یکی از موضوعاتی که در مباحث خودسازی مبنای ارزش‌گذاری اعمال انسان است نیت و انگیزه است که انسان را به انجام دادن فعل وا می‌دارد. مثلا گاهی فرد نماز می‌خواند که از نماز لذت ببرد یعنی برای لذت بردن خودش نماز می‌خواند. نیت از ویژگی‌های نظام اخلاقی اسلام است و در میان فلاسفه فقط کانت به آن توجه داشته است.