قیام تحریم تنباکو، عامل عقب‌نشینی استعمار و استبداد بود
گروه فرهنگی - پیروزی ملت ایران در قیام تاریخی که به قیام تنباکو شهرت یافت در واقع موجب عقب‌نشینی استبداد و استعمار بود و امروزه همه پژوهش‌گران تاریخ مشروطیت این پیروزی را مقدمه نهضت مشروطیت می‌دانند.
به گزارش ایکنا از استان مرکزی، 24 اردیبشهت‌ماه سالروز لغو امتیاز تنباکو به فتوای آیت الله میرزا حسن شیرازی است. نهضت تحریم تنباکو در تاریخ کشور، نهضتی نام آشناست. این جریان در حقیقت نابود کننده اقدامات سازمان‌یافته استعمار بود که با همراهی چشمگیر مردم مواجه شد و توانست پیروز شود. تحریم تنباکو قیام سراسری مردم ایران برای لغو قرارداد رژی بود که بین دولت ایران در زمان ناصرالدین شاه و یک شرکت انگلیسی به مالکیت ماژور تالبوت بسته شد و بر پایه آن تولید، خرید و فروش توتون و تنباکو برای مدت 50 سال در انحصار آن شرکت قرار می‌گرفت. ولی با مخالفت علمای دین، بازرگانان و مردم علی الخصوص «فتوای میرزای شیرازی» سرانجام قرارداد پیش از آن‌که اجرایی شود یعنی در 25 جمادی الثانی 1309 هجری قمری (6 بهمن 1270 هجری شمسی) لغو شد. هر چند دولت ایران مجبور به دادن غرامت سنگین به شرکت انگلیسی شد ولی این قیام به نوعی، سرآغاز انقلاب مشروطه قلمداد شد.
میرزا محمد‌حسن بن میرزا محمود بن محمد اسماعیل حسینی شیرازی از علمای عالیقدر شیعه در پانزدهم جمادی‌الاول سال 1230 هجری قمری در شیراز دیده به جهان گشود. وی در دوران طفولیت، پدر خویش را از دست داد و دائی‌اش سید حسین معروف به مجد‌الاشراف عهده‌دار سرپرستی او گردید. میرزا پس از طی مقدمات علوم در حوزه‌های علمیه شیراز و اصفهان به عراق رفت و در سال 1259 هجری قمری وارد کربلا شد. وی در این ایام در کلاس درس آیت‌الله سید‌ابراهیم صاحب ضوابط شرکت جست و پس از آن عازم نجف شد و در حوزه‌های درس علما و اساتیدی چون صاحب جواهر و صاحب انوار‌الفقاهه حاضر شد. پس از فوت صاحب جواهر به سلک شاگردان شیخ انصاری درآمد.
هنگامی که در سال 1281، شیخ مرتضی انصاری دار فانی را وداع گفت، تمام شاگردان شیخ بر تقدم میرزای شیرازی اتفاق کردند و ایشان را به عنوان مرجع عالیقدر جهان تشیع برگزیدند. وی که حدود بیست و سه سال مرجع شیعیان جهان بود، در سال 1291 هجری قمری در سامره اقامت گزید و در آنجا به تدریس و تعلیم مشغول گشت و شاگردان بسیاری را تربیت کرد که از میان آن‌ها می‌توان به آخوند ملامحمد‌کاظم خراسانی، سید‌محمد کاظم طباطبائی یزدی، حاج‌آقا رضا همدانی، حاج‌میرزا حسین سبزواری، سید‌محمد فشارکی رضوی، میرزا محمد‌تقی شیرازی و... اشاره کرد. وی همچنین آثار گران‌بهایی نیز از خود بر‌جای گذاشته است که از آن جمله می‌توان به رسالاتی مبسوط در ابواب مختلف فقهی، حاشیه‌ای بر نجاة العباد و تعلیقه‌ای بر کتاب معاملات آقا وحید بهبهانی اشاره کرد.
میرزای بزرگ شیرازی که سرانجام در روز بیست‌و‌چهارم شعبان 1312هجری قمری رحلت کرد، علاوه بر آن‌که مرجعیت بلامنازع شیعه و عالم اسلام را بر عهده داشت، یکی از بزرگترین جنبش‌های مذهبی علیه ظلم و فساد حاکم و استعمار را در ایران پایه‌گذاری نمود. از این رو آن‌چنان نام میرزای شیرازی و جنبش تحریم تنباکو با هم و با تاریخ معاصر ایران عجین شده است که جدا کردن آن‌ها از یکدیگر امری ناممکن به نظر می‌آید.
متن فتوای میرزا در خصوص تحریم تنباکو چنین بود:
«بسم ا... الرحمن الرحیم - الیوم استعمال تنباکو و توتون باَی نحوکان در حکم محاربه با امام زمان، عجل الله فرجه، است.»
این حکم پس از صدور، بلافاصله در سراسر ایران منتشر شد. همه مسلمین از این حکم تبعیت کردند. به زودی قلیان‌ها شکسته شد. مردم در یک حرکت ملی براساس فتوای دینی جمع شدند و شور و حماسه‌ای بی نظیر را پدید آوردند. این تحریم بیش از همه انگلستان را نگران ساخت زیرا گذشته از ضرر اقتصادی، حیثیت و اعتبار آن کشور در همه جهان زیر سوال می‌رفت. کوشش شاه و درباریان برای در‌هم شکستن نهضت و قیامی که برضد قرارداد رژی آغاز شده بود بی‌نتیجه ماند. مبارزه با قرارداد حتی به حرم‌سرای ناصرالدین‌شاه هم رسید. میرزا حسن‌خان اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات در خاطرات روز دوم جمادی‌الاولی 1309 قمری می‌نویسد: «عموی انیس‌الدوله تفنگدار است. می‌گفت که فتوایی از جناب میرزا حسن شیرازی که اعلم و بزرگ مجتهدین است و در سامرا منزل دارد رسیده است در منع استعمال توتون و این فتوا در مسجدشاه و در سایر جاها خواندند. مردم تمام قلیان ها را شکستند»
پیروزی مردم و روحانیت
با این که ناصرالدین‌شاه، سلطان خودکامه، در اثر تملق و چاپلوسی اطرافیان به راستی خود را «سایه خدا» می‌پنداشت، از پایداری مردم به وحشت افتاد و سرانجام دست‌خطی بدین شرح صادر کرد: «جناب امین‌السلطان، امتیازات داخله که چند روز قبل موقوف شده بود، این روزها که امتیاز خارجه را هم موقوف فرمودیم و کلیه این عمل به طرز سابق شد. حالا به تمام علما و حکام و مردم اطلاع بدهید که مطمئن باشند و به تمام رعایا حالی نمایند»
پیروزی ملت ایران در قیام تاریخی که به قیام تنباکو شهرت یافت در واقع موجب عقب نشینی استبداد و استعمار بود و امروزه همه‌ی پژوهش‌گران تاریخ مشروطیت این پیروزی را مقدمه نهضت مشروطیت می‌دانند. از جمله، احمد کسروی درباره این پیروزی بزرگ می‌نویسد: «شاه ناگزیر گردید با کمپانی گفت‌و‌گو کند و با پذیرفتن پانصد هزار لیره تاوان، امتیاز را به هم زند. این کار در دی ماه 1270 شمسی(جمادی الاول 1309 قمری) بود. آن پانصد هزار لیره را از بانک شاهنشاهی که تازه بنیاد یافته بود گرفته و به کمپانی دادند و این نخستین وام ایران بود. این را می توان نخستین تکانی در توده ایران شمرد و باید در تاریخ یاد آن بماند» ناظم الاسلام کرمانی هم در کتاب تاریخ بیداری ایرانیان می نویسد: «(با قیام برضد قرارداد رژی) ملت ایران به خود آمده و اندکی رو به بیداری کرد، چه از ارتفاع امتیاز رژی، ملت ایران دانست که می‌شود در مقابل سلطنت ایستاد و حقوق خود را مطالبه کرد»
پاره ای از حوادث، صرفا اتفاقی در یک برهه از تاریخ هستند که تحلیل خاصی درباره آن‌ها وجود ندارد، اما واقعه تحریم تنباکو از آن دسته حوادث نیست بلکه بسیار حرف برای گفتن دارد. یکی از نکاتی که پیرامون نهضت تحریم تنباکو وجود دارد، پویایی مرجعیت و علمای دین است. علمای آن دوره نه تنها درد دین‌داری مردم را داشتند، بلکه نگران وضع اقتصاد و معیشت مردم نیز بودند، در حالیکه آن‌ها اساسا قدرت نداشتند یعنی حکومت در دست آن‌ها نبود.
یکی دیگر از ظرافت‌های ماجرای نهضت تحریم تنباکو تبعیت مردم از علما و بزرگان دینی است. امروزه به دلائل مختلف مردم کمتر تابع مراجع علمی و دینی هستند اما در آن‌زمان و بعد از صدور فتوا حتی دربار و اهل حرم شاه و یا لات‌ها و کسبه و مردم عادی قلیان‌ها را شکستند و به تعبیر تاریخ دیگر دود توتون از شهر‌ها بلند نشد.
منابع:
تاریخ ایران زمین ازروزگار باستان تا انقراض قاجاریه، دکتر محمد جواد مشکور، انتشارات اشراقی، 1363.
نقش علما در سیاست از مشروطه تا انقراض قاجار، محسن بهشتی سرشت، تهران، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، 1380.
تاریخ بیداری ایرانیان، ناظم‌الاسلام کرمانی، به اهتمام علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، انتشارات آگاه، 1362.
تاریخ دخانیه یا تاریخ وقایع تحریم تنباکو، شیخ حسن اصفهانی کربلایی، به کوشش رسول جعفریان، دفتر نشرالهادی،1377.
کتاب سده تحریم تنباکو، علی مدرسی، به کوشش موسی نجفی و رسول جعفریان، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1373.
تاریخ مشروطه ایران، احمد کسروی، تهران، انتشارات امبرکبیر، چاپ چهاردهم 1363.
تحریم تنباکو، سید محی الدین خلخالی، باشگاه اندیشه.
انتهای پیام
