شیوه‌های امر به معروف و نهی از منکر در پرتو نهضت حسینی/ آسیب‌شناسی مراکز متولی

گروه حوزه‌های علمیه ــ مدیر گروه فرهنگنامه‌های پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن گفت: با وجود اهمیت فراوان فریضه امر به معروف و نهی از منکر، نهادینه کردن آن، متولیان خاص لازم دارد و بسیاری از نهادها، مراکز و نخبگانی که می‌توانند این نقش را داشته باشند خود نیازمند آسیب‌شناسی در ایفای درست نقش خویش هستند.

حجت‌الاسلام والمسلمین عیسی عیسی‌زاده، عضو هیئت علمی و مدیر گروه فرهنگنامه‌های پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در یادداشتی که در اختیار ایکنا؛ قرار داد با اشاره به اینکه هدف از قیام اباعبدالله الحسین(ع) امر به معروف و نهی از منکر بود، به تشریح شیوه صحیح اجرای این دو فریضه پرداخت؛ در ادامه متن این یادداشت از نظر می‌گذرد.

امام حسین(ع) اقامه امر به معروف و نهی از منکر را به عنوان هدف قیام خویش مطرح کرده است: «انّی لم اخرج اشرا و لا بطرا و لا مفسدا و لا ظالما، انّما خرجت لطلب الاصلاح فی اُمّة جدی، ارید ان آمُرَ بالمعروف و اَنهی عن المنکر و اسیر بسیرة جدّی و ابی علیّ بن ابی طالب علیه السلام»؛ امام باقر(ع) نیز در این باره فرمودند: «امربه‌معروف و نهی از منکر، راه پیامبران و شیوه صالحان است. واجب بزرگی است که با آن فریضه‌های دیگر برپا می‌شود و راه‌ها امن و کسب‌‌وکارها حلال می‌شود. آنچه به ستم ستانده شده به صاحبانشان باز می‌گردد، زمین‌ها آباد، از دشمنان انتقام گرفته و امور پابرجا می‌شود.» هم‌چنین از رسول اکرم(ص) در مقام و ارزش این فریضه الهی نقل شده است که فرموده است: «آیا با شما سخن نگویم از کسانی که از پیامبران و شهدا نیستند، ولی پیامبران و شهیدان از مشاهده مقام آنان مسرور می‌شوند که چه جایگاه والایی نزد خدا دارند و در چه جایگاه‌هایی نورانی تکیه زده‌اند. یکی از اصحاب عرض کرد: ای رسول خدا اینان کیانند؟ فرمود: کسانی‌اند که بندگان خدا را نزد خدا و رسولش محبوب می‌سازند. بندگان خدا را به معروف و آنچه خدا دوست دارد فرمان می‌دهند و از آنچه خدا نهی کرده باز می‌دارند و چون بندگان خدا به فرمان‌ها و سنت‌های آنان عمل کنند خداوند آن‌ها را دوست خواهد داشت».

شیوه‌های امر به معروف و نهی از منکر

توجه به ظرفیت افراد از جمله مهم‌ترین روش‌ها در این زمینه است؛ خداوند برای ترک شراب‌خواری در صدر اسلام، با توجه به ظرفیت مردم آن عصر، احکام آن را به صورت تدریجی به پیامبر(ص) ابلاغ کرد تا اثربخش باشد، در دعوت به خوبی‌ها باید علاوه بر درجه ایمان، به روحیات، قدرت تحمل، میزان شوق و ذوق و حوصله افراد توجه کرد.

بهره‌گیری از روش‌های غیر مستقیم

بعضی از افراد، تحمل شنیدن اندرزها و یا انتقادهای مستقیم را ندارند، از این رو باید برای اصلاح رفتار آنان از روش غیرمستقیم استفاده کرد. استاد شهید مرتضی مطهری، در این باره می‌فرماید: برای روش غیرمستقیم، حدیث معروفی را برای شما ذکر می‌کنم، ببینید این روش چقدر مؤثر است. امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در حالی که هر دو طفل بودند، به پیرمردی که در حال وضوگرفتن بود، برخورد می‌کنند، متوجه می‌شوند که وضوی او باطل است.

این دو آقا زاده که به رسم اسلام و رسوم روان شناسی آگاه بودند، فوراً متوجه شدند که از یک طرف باید پیرمرد را آگاه کنند که وضویش باطل است و از طرف دیگر اگر مستقیماً به او بگویند آقا، وضوی تو باطل است، شخصیتش جریحه‌دار می‌شود، بنابراین جلو رفتند و گفتند: ما هر دو وضو بگیریم، ببینید کدام یک از ما بهتر وضو می‌گیرد ... امام حسن(ع) یک وضوی کامل گرفت، بعد امام حسین(ع)، تازه پیرمرد متوجه شد که وضوی خودش نادرست بوده. بعد گفت: وضوی هر دوی شما درست است، وضوی من خراب بود. این طور از طرف اعتراف می‌گیرند. حالا اگر در این جا فوراً و به طور مستقیم می‌گفتند: پیرمرد خجالت نمی‌‌کشی با این ریش سفیدت هنوز وضو گرفتن را بلد نیستی؟ او از نماز خواندن هم بیزار می‌شد.

ریشه‌یابی و درمان

هر خطا و اشتباهی که از دیگران سر می‌زند، ریشه و عاملی دارد؛‌ مثلاً گاهی عامل گناه، ریشه روانی دارد، مانند: کمبود محبت و گاهی عامل گناه به مسائل اجتماعی بر می‌گردد، مانند بیکاری، در این صورت، مبارزه اساسی با انحرافات ناشی از این گونه عوامل، در گرو مبارزه با ریشه‌هاست؛ یعنی تأمین محبت و نیاز عاطفی برای عامل روانی، یا ایجاد اشتغال برای عامل اجتماعی.

بهره‌گیری از فرصت

ممکن است برخی افراد به‌راحتی زیر بار حرف حق نروند و به اصلاح رفتار خود نپردازند، برخورد مناسب با چنین افرادی، بهره‌گیری از فرصت‌های طلایی است. قرآن مجید داستان باغ پرمیوه و زیبایی را نقل می‌کند که در اختیار پیرمرد مؤمنی بود. او به قدر نیاز از آن بر می‌گرفت و بقیه را به نیازمندان می‌داد، هنگامی که از دنیا رفت، فرزندانش گفتند: ما خود به محصول این باغ سزاوارتریم و مستمندان را محروم ساختند. در بین آن‌ها برادر مؤمنی بود که برادران دیگر را از بخل ورزیدن و چنین کار زشتی باز می‌داشت، اما کسی به حرفش گوش نمی‌داد.

پس از این تصمیم، شب هنگام که همه آن‌ها در خواب بودند، بلایی فراگیر از ناحیه پروردگار بر باغ فرود آمد و آتش سوزان، آن باغ خرم و سرسبز را به مشتی خاکستر تبدیل کرد. صبح‌گاهان به یکدیگر گفتند: اگر می‌خواهید میوه بچینید، به سوی باغ حرکت کنید، مبادا کسی سخنشان را بشنود و از تصمیمشان باخبر شود.هنگامی که به باغ رسیدند، چنان وضعی بود که گفتند: این باغ ما نیست، ما راه را گم کرده‌ایم. در این میان آن برادر مؤمن با قامتی سرفراز و زبانی گشوده و منطق قوی، آنان را زیر رگبار ملامت قرار داد و گفت: آیا به شما نگفتم خدا را به عظمت یاد کنید و از مخالفت او بپرهیزید، شکر نعمت او را به جای آورید و نیازمندان را از اموال خود بهره‌مند سازید.

اقدام همگانی

کار فردی در امر به معروف و نهی از منکر، چندان مفید نیست؛ همان طور که اگر آب تصفیه شده و پاک را بار دیگر در جویباران رها کنیم، آلوده می‌شود، محیط اجتماع نیز اگر نورانی نباشد و در برابر آلودگی‌ها عکس‌العمل نشان ندهد و یا افراد آلوده و فاسد مورد تشویق قرار گیرند، مبارزه با بی‌بند و باری‌ها بسیار مشکل خواهد بود.اگر به آیاتی که در انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر نازل شده دقت شود، خطاب در اکثر آیات، جمعی است نه فردی.

استاد شهید مطهری در این زمینه می‌فرماید: باید به این نکته توجه کنیم که عمل فردی، چندان مفید نیست، آن هم در دنیای فعلی، مشکلی که امروز، در زندگی اجتماعی ما هست این است که افراد اهل عمل، توجهی به عمل اجتماعی ندارند و به اصطلاح تک‌رو هستند؛ درحالی که از عمل فردی کاری ساخته نیست، از فکر فردی کاری ساخته نیست، از تصمیم فردی کاری ساخته نیست، همکاری و همفکری و مشارکت لازم است.

برخورد دور از تبعیض

نکته مهمی که باید در اجرای امر به معروف و نهی از منکر مورد توجه قرار گیرد، برخورد عادلانه و به دور از تبعیض، با فسادها و خلاف کاری‌هاست. در عرصه مبارزه با متخلف، زدوبندها، ملاحظات سیاسی، قومی و منطقه‌ای، این که فلانی دوست من است یا فلانی وابسته به فلان شخصیت است و نباید با او برخورد کرد و نظایر آن، عامل بی‌اعتمادی، جری شدن خلاف‌کاران و در نتیجه دور شدن از هدف‌های عالی امر به معروف و نهی از منکر است.

نرم‌خویی و مهرورزی

امر به معروف و نهی از منکر، موضوعی بسیار حساس است و باید با مهر و عطوفت و انتخاب بهترین روش‌های اخلاقی همراه گردد. خدای بزرگ به حضرت موسی و‌ هارون می‌گوید: نزد فرعون ( که ادعای خدایی کرده است) بروید و با او به نرمی سخن بگویید، شاید پند گیرد یا بترسد. هم‌چنین خطاب به پیامبر(ص) می‌فرماید:ای پیامبر به خاطر برخورداری از رحمت خداوند، در برابر آنان نرم شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده می‌شدند. هیاهو و فریاد، بدزبانی، کتک زدن و تندخویی در برابر گناه‌کار با چنین وظیفه‌ای که از روی عشق به انسانیت و زندگی انجام می‌گیرد، سازگار نیست و جز نفرت و عکس‌العمل شدید طرف مقابل نتیجه‌ای نخواهد داشت.

امر به معروف و نهی از منکر با رعایت حقوق

امر به معروف و نهی از منکر، بسیار مهم است، اما نباید در مراحل مختلف آن، حقوق مسلمانان را نادیده گرفت و شخصیت و آبرویشان را مخدوش ساخت، لذا اجازه تجسس و پرده‌دری و پی‌جویی گناهان پنهان که در خلوت انجام می‌شود، به بهانه امر به معروف و نهی‌ازمنکر به کسی داده نشده است. البته در این‌جا باید به این نکته توجه شود، کارهای خلافی که باندهای خلاف کار در مخفی‌گاه‌ها و لانه‌های فساد برای انحراف جوانان و به دام انداختن افراد ساده و ضعیف و مبارزه با حکومت حق، انجام می‌دهند، جرمی است اجتماعی و نه شخصی، از این رو حق برخورد قانونی با رعایت مقررات برای دستگاه‌های قضایی محفوظ است.

فریضتین متولی می‌خواهد

با وجود اهمیت فراوان فریضتین، امروزه امر به معروف و نهی از منکر در جامعه ما متولی خاص ندارد. با این‌که این تکلیف متوجه همگان است، اما نهادینه نشده است، نهادینه کردن آن، متولیان خاص لازم دارد. بسیاری از نهادها، مراکز و نخبگانی که می‌توانند این نقش را داشته باشند خود نیازمند آسیب‌شناسی در ایفای درست نقش خویش هستند. باید تلاش‌ها، سرعت عمل و جهت‌گیری‌های نهادهای مختلف سیاسی و فرهنگی کشور و نیز بسیاری از شخصیت‌ها و نخبگان دینی، سیاسی و فرهنگی و هم‌چنین عملکرد رسانه‌های مختلف را در زمینه امر به معروف و نهی از منکر نقد و ارزیابی کرد که این امر مهم در گروه تأسیس یک نهاد مستقل و متولیان ویژه‌ای برای نهادینه کردن امر به معروف و نهی از منکر است.

ایجاد مرکز ویژه برای اجرای امر به معروف و نهی از منکر

با توجه به اصل هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، دولت موظف است، وزارت‌خانه، سازمان، مرکز و گروهی را با هر نام مناسب تشکیل دهد که وظیفه این گروه، همان اجرای صحیح قانون زندگی‌سازِ امر به معروف و نهی از منکر باشد که وجوب انجام این وظیفه، کاملا از کتاب و سنت معلوم و خود پشتوانه‌ای محکم و شکست‌ناپذیر برای قدرتمندی نظام و حفظ مصالح آحاد مردم و جامعه است. خدای متعال، پس از آن که دستور اکید می‌فرماید به این که وحدت و برادری و اتحاد در پرتو توحید را مستحکم سازید و همواره از تفرقه و پراکندگی دوری جویید و با اینکه قبلا متفرق و دشمن یکدیگر بودید، امروز با نعمت اسلام، قدر نعمت اخوت و وحدت را بدانید.

می‌افزاید که باید از میان شما گروهی و امتی باشند که به خیر و نیکی دعوت نمایند و امر به معروف و نهی از منکر کنند و اینان همان رستگارانند. بر هر دانشمند آگاه به معارف قرآن پوشیده نیست که این آیه کریمه با صراحت تمام و بدون استعاره و کنایه و بدون نیاز به تأویل و تفسیر، امر می‌فرماید که « باید» گروه و امتی باشند امر به معروف و نهی از منکر کنند. هیچ مطلب و سخن دیگری نمی‌‌تواند توجیه دیگری از آن ارائه دهد و کسی نمی‌‌تواند معنای دیگری از آن ادعا کند. بنابراین تشکیل چنین گروهی بر مسلمانان واجب است؛ به خصوص نظامی مانند جمهوری اسلامی ایران که با الطاف خاص الهی حکومتی اسلامی دارد و بنیان‌گذار عظیم و فقیدش تأکید کرده است که جمهوری اسلامی نه یک کلمه کم و نه یک کلمه زیاد و امروز رهبر معظم انقلاب آرمان و ایده‌ای جز تعقیب اهداف الهی اسلام و پیاده کردن تمام ابعاد اسلام را ندارد و خون پاک شهیدان جز برای این منظور جاری نگشته است. خدای متعال در قرآن فرموده است: ما شما را خلفای زمین قرار دادیم تا ببینیم چگونه عمل می‌کنید.»

آموزش احکام و شیوه‌های امر به معروف و نهی از منکر

با توجه به اهمیت و آثار و برکات عمل به فریضه امر به معروف و نهی از منکر، ضرورت دارد تا با برنامه‌ریزی دقیق و کارشناسی شده اثری آموزشی در مورد ابعاد گوناگون این فریضة الهی در سطوح مختلف سنی برای نوجوانان و جوانان و عموم از سوی مراکز فرهنگی، آموزشی تدوین و جهت تعلیم در مدارس و دانشگاه‌ها و مساجد تهیه شود تا به یاری خدا، همه افراد جامعه با آشنایی نسبت به انجام این فریضه الهی اقدام ورزند.

تدوین قوانین حمایتی

اگر آمران به معروف و ناهیان از منکر، در صورت مواجه با مجرمان خطرناک، مورد حمایت قانونی قرار نگیرند، انگیزه انجام دادنِ این فریضه الهی در جامعه، ضعیف شده و دیگر کسی به انجام آن تمایل نشان نمی‌‌دهد. بنابراین لازم است تا قوانین ویژه حمایتی از آمران به معروف و ناهیان از منکر، تدوین و مجریان آن قانون نیز تعیین گردند تا مشخص شود در صورت لزوم چه افرادی عهده‌دار حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر هستند. البته به این نکته باید توجه داشت که آمران به معروف و ناهیان از منکر حکومتی، در انجام وظیفه خود، حق درگیری با احدی ندارند، اما گاه پیش می‌آید که افراد فاسد و اجیر شده بیگانگان برای ترویج روحیه بی‌تفاوتی در جامعه اسلامی، ضربات سنگینی به جان و مال افراد متدین و آمران به معروف وارد ساخته‌اند تا کسی جرئت امر به معروف و نهی از منکر زبانی را در جامعه نداشته باشد.

توجه به نقش رسانه‌های ارتباط جمعی

برخی مسائل مورد توجه در این خصوص عبارتند از:

1. هماهنگی رسانه‌های ارتباط جمعی با یکدیگر جهت تقویت فریضه امر به معروف و نهی از منکر.

2. ارائه و تبلیغ چهره‌های موفق و الگو.

3. معرفی مراکز علمی موفق.

4. تهیه فیلم‌ها و برنامه‌های مستند از نحوه تأثیر مثبت انجام این فریضه الهی.

5. تهییج احساسات عمومی مردم به پاسداشتِ ارزش‌ها.

6. توجه به فعالیت‌های ویرانگر دشمن و مسئله تهاجم فرهنگی و جنگ نرم.

7. ایجاد پوشش رسانه‌ای مناسب به منظور رفع مظاهر غیراسلامی از محیط جامعه اسلامی.

8. تشریح و تثبیت توانایی‌های بالقوه و بالفعل نسل جوان در پاسداشتِ این فریضه الهی.

9. تبیین جایگاه والای این فریضه در فرهنگ اسلامی.

10. ترغیب مردم و مدیران نظام به ایفای نقش فعال در بهترشدن فضای معنوی محیط کار و جامعه.