جشن کتاب با طعم گرانی/ جایگاه «قرآن» در هفته کتاب کجاست؟

به گزارش خبرنگار ایکنا، بیست و ششمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران را در حالی آغاز شد که خبرهای خوبی از بازار نشر و کتاب مخابره نمی‌شود. کاغذ گران شده و بسیاری از ناشران نه اینکه نخواهند، بلکه نمی‌توانند کتاب چاپ کنند و تقریباً چاپخانه‌ها و ناشران کار خود را متوقف کرده‌اند.
طی چند روز اخیر، کاغذ باز هم گران‌تر شده است. البته تغییر چندانی در قیمت ارز و یا روند واردات کاغذ رخ نداده است، اما کاغذی که پس از گرانی‌ها از بندی 80 هزار تومان در سال گذشته، به بندی حدود 170 هزار تومان رسیده بود، امروز به بندی حدود 260 هزار تومان هم رسیده است. واقعاً چه کسی پاسخگوست؟! به نظر می‌رسد تصمیم‌های کارگروه کاغذ وزارت ارشاد نیز نتیجه مثبتی نداشته است.

هفته کتاب و نامگذاری‌هایش
امروز آغازین روز هفته کتاب است. براساس اعلام خانه کتاب که متولی برگزاری جشن هفته کتاب است، بسیاری از نهاد و سازمان‌ها برنامه‌هایی را به همین مناسبت در نظر گرفته‌اند. شعار این دوره «حال خوش خواندن» است و همانند سال‌های گذشته هر روز نیز نامگذاری متفاوتی دارد که عناوین آن عبارت‌اند از:
چهارشنبه، 23 آبان، روز «کتاب و پایتخت کتاب ایران»
پنجشنبه، 24 آبان، روز «کتاب، کتابخوان و کتابدار»
جمعه، 25 آبان، روز «کتاب،‌ خانواده و کاهش آسیب اجتماعی»
شنبه، 26 آبان، روز «کتاب و انقلاب اسلامی»
‌یکشنبه، 27 آبان، روز «کتاب،‌ رسانه،‌ فناوری نوین و کپی رایت»
دوشنبه، 28 آبان، روز «کتاب،‌ دانشجو و دانش‌آموز»
سه‌شنبه، 29 آبان، روز «کتاب،‌ دانایی و توانایی در تولید ملی»
چهارشنبه، 30 آبان، روز «کتاب،‌ وحدت ادیان،‌ اقوام و مذاهب»
پنجشنبه، 1 آذر، روز «کتاب و کتابفروشی»

نادیده گرفتن قرآن در روزهای هفته کتاب
شاید برای نامگذاری روزها می‌شد سلیقه بیشتری به خرج داد و از مناسبت‌های مختلف هم در نامگذاری این ایام استفاده کرد، برای مثال 24 آبان‌ماه مصادف با سالروز بزرگداشت علامه طباطبایی(ره) و 27 آبان‌ماه سالروز تولد مرحوم طاهره صفارزاده، مترجم قرآن، دو مناسبت مهمی است که می‌توانست با خوش‌فکری مسئولان در روزهای هفته کتاب جای گیرد و علاوه بر این، حتی بحث ناشر معارفی و قرآنی، با وجود فراوانی آن، در این نامگذاری‌ها نادیده انگاشته شده است. البته خبرگزاری ایکنا چندین سال این موضوع را پیگیری کرد تا یک روز از هفته کتاب به نام کتاب «قرآن» ثبت شود و فقط یک سال این نامگذاری انجام شد و پس از آن باز هم به دلایل مختلف مسئولان به این مقوله بی‌توجهی کردند.

متأسفانه به عنوان ام‌القرای اسلام هیچ برنامه مدونی در حوزه چاپ و نشر قرآن به ویژه در کشورهای اسلامی نداریم. کشورعربستان چاپخانه‌ای در شهر مدینه ویژه چاپ قرآن دارد که سالانه میلیون‌ها نسخه قرآن چاپ می‌کند، اما از این ظرفیت‌ها و فرصت‌ها بهره‌ای نمی‌گیریم و همچنان در خواب غفلتیم. توجه به این نکته از آن جهت ضروری است که عربستان با محوریت گسترش اندیشه‌های وهابی و ارائه اندیشه‌های افراطی در این زمینه گام بر‌می‌دارد.
در کشورمان با مشکلات متعددی در حوزه چاپ قرآن مواجهیم؛ مشکلاتی در حوزه چاپ، کاغذ، صحافی، جلد، مجوز‌ چاپ و نشر، نوع قلم، کاتبان و خوشنویسان قرآن، سطح کیفی چاپ و ... وجود دارد که متأسفانه این حوزه همچنان متولی مشخصی ندارد و این مشکلات میان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان دارالقرآن الکریم پاس‌کاری می‌شود. البته برخی مواقع پای سازمان اوقاف هم به میان می‌آید.
آیا بهتر نیست هفته کتاب به بررسی و حل مشکلات حوزه نشر اختصاص یابد. اگر این مشکلات حل شود، شاید گامی در راستای تشویق مردم به کتاب و کتابخوانی نیز برداشته شود. آیا بهتر نیست روزی را به این کتاب آسمانی اختصاص دهیم و مشکلات پیرامون آن را حل کنیم. مشکلاتی که درباره چاپ زیرزمینی قرآن وجود دارد که ممکن است قرآن‌هایی با اغلاط گوناگون را روانه بازار نشر کند و این موضوع نه تنها در ایران، بلکه در جهان اسلام حساسیت‌های بسیاری را برمی‌انگیزد.

در کشورمان اوج فعالیت‌های حوزه کتاب و نشر در دو مقطع 10 روزه متمرکز است؛ یکی نمایشگاه کتاب در ابتدای سال و دیگری هفته کتاب در میانه سال. در سایر ماه‌ها و روزها، شاهد برنامه‌های چندانی برای رونق و گسترش این عرصه نیستیم. بی‌برنامگی تنها علتی است که می‌توان برای این امر ذکر کرد، به طوری که ترافیک برنامه‌ها به حدی است که خارج از توان خبرنگاران برای پوشش خبری است. همچنین، نگاهی به برنامه‌های هفته کتاب جز چند برنامه انگشت‌شمار مانند طرح‌های حمایتی فصلی، تجلیل از مروجان کتاب و انتخاب پایتخت کتاب ایران نشان از برنامه‌های کلیشه‌ای دارد که مردم چندان با این برنامه‌ها درگیر نیستند.
یکی از نکات مهم دیگر درباره هفته کتاب این است که نگاهی به مسیر پیموده بیفکنیم. ربع قرن از افتتاح نخستین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران می‌گذرد و این هفته به سن بیست و شش سالگی خود رسیده است؛ سنی که باید در اوج شور و نشاط باشد، اما آیا این اتفاق رخ داده است؟

نفس‌های آخر صنعت نشر
صنعت نشر این روزها بیمار است. صنعتی که برخی معتقدند نفس‌های آخر خود را می‌کشد. همواره یکی از چالش‌های حوزه نشر در سال‌های اخیر، حرکت نشر از وضعیت سنتی به مدرن است؛ حرکتی که چندان موفق نبوده است. یکی از مسائل مهم در این زمینه کپی‌رایت و حق مؤلف است که سبب شده تا برخی به راحتی بتوانند کتاب‌های دیگران را به صورت غیرقانونی انتشار دهند؛ مسئله‌ای که حتی بین خود ناشران هم هنوز جا نیفتاده است.
از سوی دیگر بعد از پیروزی انقلاب به ویژه از ۱۳۶۶، که صدور پروانه نشر آغاز شد، شاهد افزایش بی‌رویه تعداد ناشران بوده‌ایم، به طوری که در حال حاضر حدود ۱۷ هزار پروانه نشر صادر شده است؛ این در حالی است که تعداد کتابفروشی‌ها به مراتب کمتر از این میزان است.
اما بد نیست نگاهی هم به آمار چاپ کتاب بیندازیم و آن را با ماه‌های سال گذشته مقایسه کنیم تا به درک درستی از وضعیت امروز کتاب و نشر برسیم.
از مجموع کتاب‌های منتشر شده از ابتدای 97 تا نخستین روز از هفته کتاب 53 هزار و 473 عنوان به چاپ رسیده که این رقم در مقایسه با سال گذشته در مدت مشابه که 55 هزار و 469 عنوان بود کاهش یافته است. از این تعداد اثر در سال جاری تعداد چاپ اولی‌ها با رقم 33 هزار و 888 عنوان بیش از کتاب‌های تجدید چاپ شده با آمار 21 هزار و 580 عنوان است.
در همین سال بیشترین آثار مربوط به چاپ کتاب‌های درسی و کمک‌آموزشی است و ناشران تهرانی بیشترین تعداد کتاب را چاپ کرده‌اند. همچنین آثار تألیفی بر ترجمه‌ای پیشی گرفته است. بیشترین تعداد کتاب‌های چاپ شده در تهران به موضوع کمک درسی اختصاص داشته و در شهرستان‌ها اقبال بیشتری به موضوع دین وجود دارد و در تهران این گروه از کتاب‌ها بعد از کمک‌آموزشی، ادبیات، کودک و نوجوان، علوم عملی و علوم اجتماعی در رتبه ششم قرار دارد.
همچنین میانگین شمارگان کتاب از 83 میلیون و 183 هزار و 502 نسخه به 74 میلیون و 662 هزار و 992 نسخه در سال گذشته کاهش یافته است، اما میانگین قیمت هر کتاب در سال گذشته 17 هزار و 920 تومان بود که امسال به 21 هزار و 640 تومان رسیده است. در واقع میانگین قیمت کتاب 20 درصد افزایش یافته است.
میانگین قیمت کتاب در برخی از ماه‌های سال بیش از این میزان نیز بوده است. در مهرماه امسال قیمت میانگین کتاب 25 هزار و 600 تومان، در شهریورماه 23 هزار تومان، مردادماه 20 هزار و 500 تومان و در تیرماه 19 هزار و 700 تومان بوده است. این آمار با ارقام سال 96 مقایسه شده است.

بازار داغ قاچاق کتاب
همین افزایش قیمت در حوزه کتاب سبب شده تا بسیاری از مخاطبان نتوانند کتاب مورد علاقه خود را تهیه کنند. کتابفروشی‌ها خلوت‌تر از قبل شده، اما بازار دستفروشان داغ است. دست‌فروشان کتاب داد بسیاری از کتابفروشان را درآورده‌اند؛ گفته می‌شود اغلب کتاب‌هایی که آن‌ها می‌فروشند غیرمجاز و یا قاچاق است.
مسئله قاچاق کتاب در سال‌های اخیر برجسته شده است. شاید این موضوع از وضعیت بازار نشر ناشی می‌شود که سبب شده چراهای بیشتری در این باره مطرح شود. اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران برای مبارزه با این امر گام نخست را برداشت و کارگروهی را برای این موضوع تشکیل داد؛ به طوری که چند روز پیش شاهد نتایج مثبت اقدامات این کارگروه و اتحادیه بودیم.
در اقدام اخیر پلیس تهران در راستای حمایت از ناشران و نویسندگان، طی عملیاتی چندین باند چاپ و نشر غیرمجاز کتاب را کشف کرد که سردار حسین رحیمی، رئیس پلیس پایتخت، گفت: بیش از 333 هزار جلد کتاب غیرمجاز و ضاله و کتاب‌هایی که به صورت قاچاق چاپ و در 16 انبار دپو شده بود کشف و ضبط شد.
وی افزود: این کتاب‌ها از سوی ۹۰۰ دستفروش کتاب غیرمجاز در سراسر کشور به فروش می‌رسید که در این زمینه ۱۵ نفر از افرادی که اقدام به چاپ، نشر و توزیع این کتاب‌ها می‌کردند شناسایی و دستگیر شدند.
محمود آموزگار، رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران، نیز گفت: وقتی کتاب‌هایی را که از نظر وزارت ارشاد ضاله تلقی می‌شود منتشر می‌کنند و با آنان برخوردی نمی‌شود، آن‌ها به ادامه این مسیر ترغیب می‌شوند. ممکن است۱۰ درصد از عناوین هر ناشر مورد استقبال قرار گیرد و به چاپ‌های بعدی برسد، اما از مابقی استقبال نمی‌شود. متأسفانه با انتشار همین کتب پرفروش از سوی ناشران غیرمجاز ضرر هنگفتی متوجه انتشاراتی‌ها می‌شود.
نمایشگاه‌های استانی کتاب
نمایشگاه‌های استانی کتاب هر سال با حضور ناشران بسیاری از سراسر کشور در مراکز استان‌ها برگزار می‌شود. اغلب کتابفروشان و حتی ناشران برگزاری این نمایشگاه‌ها را عامل تضعیف کتابفروشان می‌دانند، اما گویا قرار نیست برنامه‌ای که از چندین سال پیش آغاز شده آسیب‌شناسی شود. دولت نباید زیرساخت‌های نشر را تقویت کند؟ واقعاً چه کسانی از برگزار نکردن این نمایشگاه‌ها متضرر می‌شوند؟!

نبود ویترین کتاب‌های دینی و قرآنی

ویترین مناسب برای عرضه کتاب‌های دینی و قرآنی وجود ندارد. همچنین توزیع کتاب در کشورمان همچنان با مشکلاتی مواجه است و سیستم و شبکه‌ای در این زمینه فعالیت نمی‌کند. این مشکل در شهرستان‌ها بیش از پیش است. از سوی دیگر کتابفروشی‌های کمی نیز وجود دارند تا به حل این مسئله کمک کنند. با وجود این مردم چطور باید کتاب را ببینند و تشویق به خرید و خواندن آن شوند.

کتابخانه‌ها ظرفیتی مغفول در کتابخوانی

رسول جعفریان، رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، در این زمینه باره گفت: کارکرد اصلی کتابخانه‌ها در حد سالن مطالعه است و بیشتر افراد برای مطالعه درس‌های مدرسه و کنکور و یا مطالعه روزانه کتب مورد علاقه‌شان به آن‌ها مراجعه می‌کنند. مراجعان آن‌ها ممکن است از روی تفنن گاهی کتابی هم به امانت بگیرند، یا آنکه به دلیل عجز در استفاده از نسخه‌های دیجیتالی روی وب به این کار دست یازند. شاید هم مراجعان مسن همچنان به کتاب فیزیکی عشق می‌ورزند و معتقدند که مطلب را تا از روی کتاب نخوانند حال نمی‌کنند. در اینجا باید کتابخانه‌های تخصصی را تا حدی مستثنا کرد که سعی می‌کنند هر منبع و مأخذی را که مربوط به موضوع آن‌هاست تهیه کنند و البته تهیه همه کتاب‌ها از طریق وب و موارد مشابه قدری دشوار است.

وی افزود: این روزها و در حالی که کانال‌های تلگرامی روزانه صدها پی‌دی‌اف از منابع و مآخذ مهم فارسی ارائه می‌دهند روشن است که نوبت به کتابخانه و استفاده از مآخذ موجود در آن‌ها نمی‌رسد. تنها موارد استثنا همان آثار جدید و یا مأخذ کم و بیش جدیدی است که ناشران با چنگ و دندان آن‌ها را از دست عرضه‌کنندگان نسخه‌های دیجیتالی ارزان حفظ کرده‌اند. هرچند تقریباً تأثیر اقدامات آن‌ها بسیار اندک و ناچیز است. البته در این ماه‌ها محدودیت دسترسی به تلگرام سبب کاهش اندکی در استفاده از کتاب‌های دیجیتالی شده است. هرچند این محدودیت برای کسانی که به هر حال راهی برای رسیدن به آن دارند چندان جدی نیست.

تمامی موارد مذکور حاکی از آن است که در حوزه مکتوبات غفلت شده است و برای سروسامان دادن به این مهم نیاز است با عزمی راسخ تصمیمی مهم اتخاذ کرد.

گزارش از سمیه قربانی

انتهای پیام