نگاه سخت افزارانه مانع توسعه گردشگری در ایران

به گزارش ایکنا، جهان اقتصاد نوشت: در ارتباط با گردشگری، مسئله ای که مهم است به آن توجه شود زمینه های فرهنگی، انسانی، میراث فرهنگی و زیست محیطی به عنوان زیرساخت های طبیعی و انسانی برای توسعه گردشگری است و آن دیدگاهی می تواند در جهت محقق شدن توسعه گردشگری مفید باشد که به نوعی دیدگاهی چند بعدی و سیستمی به عنوان بخشی وسیع از ابعاد یا زیرساخت های فرهنگی، انسانی، میراث فرهنگی و زیست محیطی که دارای روابط ارگانیک باهم هستند، باشد.

اما سیاست گذاری ها و برنامه ریزی هایی که برای رسیدن به این هدف از طرف دولتمردان پایه ریزی می شود از بعد جامعه شناختی کاملاً ناقص، نارسا و متناقض با شرایط فرهنگی – اجتماعی در نظام اجتماعی ایران است بنابراین در این نوشتار سعی بر آن است که وجوه فرهنگی – اجتماعی مرتبط با این نارسایی ها بررسی شده و گامی در جهت اصلاح این برنامه ها و سیاست گذاریها برداشته شود. به عبارت دیگر نگاه سخت افزارانه که سال ها بر فرایند توسعه جهان سوم غلبه داشته نگاهی است که توسعه را به جنبه های سخت افزاری کاهش می دهد، به این دلیل نگاه یاد شده تقلیل گرایانه نیز به شمار می آید. عامیانه ترین وجه نگاه سخت افزارانه خلاصه کردن توسعه در ساختمان سازی و ایجاد و توسعه زیرساخت های فیزیکی است. پیروان این نگاه برای دهه ها بر این تصور پای فشرده اند که چنانچه زیر ساخت های فیزیکی رشدی چشمگیر به خود بیند، شبکه راه ها به اقصی نقاط سرزمین ایران راه یابد؛ برق، تلفن، گاز در همه جا دامن بگستراند و شمار چشمگیری مدرسه و درمانگاه ساخته شود، توسعه تحقق یافته است و کشورهای عقب مانده در راه توسعه گام نهاده اند. تردیدی نیست که بدون زیرساخت های فیزیکی، توسعه تحقق نمی یابد. باید توجه کرد جنبه های سخت افزاری، وسیله ای برای توسعه و ابزاری است، برای هدف دیگری که همانا توسعه است. مشکل از آنجا آغاز می شود که نگاه سخت افزارانه خود به هدف تبدیل شود. در چنین شرایطی زیرساخت های فیزیکی می تواند به توسعه شکلی غیرطبیعی بخشد و به ده ها مسئله منفی دیگر جان دهد. هنگامی که نگاه سخت افزارانه هدف می شود، فساد نیز از راه می رسد. وقتی توسعه روستایی در راه های روستایی خلاصه شود، امکان مهاجرت تشدید می شود. تجربه ایران به علت داشتن سرمایه لازم ناشی از فروش نفت مهم ترین تجربه در نشان دادن مسائل منفی ناشی از غلبه نگاه سخت افزارانه به توسعه است.

چند تا سوال از اصل این سیاست ها و برنامه ها می توان داشت که نه تنها در هیچ یک از سیاست ها و برنامه های توسعه ای در سطح کلان به آن کوچکترین توجهی نشده بلکه امروزه تبعات آن ها را نیز شاهد هستیم که چندان هم با سیاست های توسعه گردشگری و صنعت توریسم بی ارتباط نیست. اولین و مهم ترین سوال اساسی که وجود دارد این است که آیا ارزیابی تأثیرات متعدد اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی دقیقی قبل از اجرا از چنین برنامه هایی صورت می گیرد یا نه؟ دومین سوال که زیر مجموعه سوال اول است و آن این است که سیاست ها و برنامه هایی از قبیل توسعه گردشگری منافع چه کسانی را تأمین می کند؟ آیا با ساختن هتل و زیرساخت هایی از این قبیل در فلان شهر یا منطقه منافع مردم بومی آن مناطق تأمین می شود؟ یا باعث تشدید بیشتر نابرابری ها در آن مناطق می شود؟ به عبارت دیگر ارزیابی تأثیر اجتماعی(اتا) همان برآورد پیامدهای اجتماعی فرایند تحلیل(پیش بینی، برآورد و بازاندیشی) و مدیریت عواقب خواسته و ناخواسته ی مداخلات برنامه ریزی شده(سیاست ها، برنامه ها، طرح ها و پروژه ها) برای محیط انسانی و هرگونه فرآیند تغییر اجتماعی ناشی از این مداخلات است به نحوی که محیط انسانی و زیستی- فیزیکی پایدارتر و عادلانه تری پدید آورد.

بر همین اساس می توان گفت، مردم به میزانی با این پروژه ها همکاری می کنند که منافع ناشی از آن ها برای شان قابل لمس و معنادار باشد. به علاوه، چشم انداز روشنی از پایداری منافع طرح وجود داشته باشد. تلاشی که برای اصلاح اقتصاد گرایی صورت گرفته، تحت عنوان فرهنگ گرایی در توسعه شناخته می شود. به طور خلاصه، این رویکرد می کوشد تا بفهمد یک طرح توسعه در چه محیطی در حال اجراست؟ اثرات احتمالی آن بر زندگی اجتماعی مردمی که در حوزه تحت تأثیر پروژه قرار دارند چیست؟ نظام روابط اجتماعی، الگوهای معیشت، ساختار مالکیت و اسکان مردم تحت تأثیر پروژه چه تغییری می پذیرد؟ چه کسانی منافع ناشی از اجرای پروژه را کسب می کنند و چه کسانی از آن ضرر می کنند؟ اجرای طرح سبب ایجاد مقاومت چه کسانی در برابر آن می شود؟ برای حداکثر کردن سود طرح برای مردم محلی و حداقل کردن زیان های آن چه چه باید کرد؟ اثرات این طرح بر محیط طبیعی چیست؟ هویت فرهنگی و تاریخی یک منطقه یا حتی یک کشور چگونه تحت تأثیر یک اقدام توسعه ای قرار می گیرد؟ در اثر تعامل میان محیط اجتماعی موجود و شرایط احتمالی بر اثر اجرای پروژه توسعه، سرنوشت نهایی پروژه چه خواهد بود؟ و پایداری زندگی در یک منطقه چگونه بر اثر شروع اقدامات توسعه ای تهدید می شود؟ در دیدگاه توسعه فرهنگ گرا، شروطی برای کاستن از عوارض منفی اجرای طرح های توسعه در نظر گرفته می شود که می توان آن ها را شروط پایداری توسعه نامید.

این نگاه تک بعدی و سخت افزارانه و سرمایه دارانه به بحث صنعت توریسم و گردشگری نیز در ایران از یک طرف منجر به خلاصه کردن توسعه گردشگری در ساختن هتل ها و سایر زیرساخت های مدرن به وسیله تخریب محیط زیست و بناها و میراث فرهنگی و تهرانیزه کردن شهرستانها و از طرف دیگر رو به زوال رفتن فرهنگ و آداب و رسوم بومی – محلی در مناطق مختلف کشور نه تنها این سیاست ها در ارتباط با توسعه گردشگری منجر به افزایش رفاه عمومی نشده بلکه در عمل می تواند تبعات جبران ناپذیری همچون تغییرات فرهنگی و مردم شناختی اعم از کاهش گونه ها و آداب و رسوم خاص بومی – محلی و از بین رفتن زیست بوم فرهنگی مناطق روستایی و عشایری و سنتی در مناطق مختلف کشور را در پی داشته باشد. از تبعات مهم دیگر توسعه گردشگری و توریسم در کشور، مخاطرات زیست محیطی است که یکی از نمودهای واقعی این معضل مناطق شمالی و استان های حاشیه ای دریای خزر از جمله استان های گیلان، مازندران و گلستان است به گونه ای که تولید انواع زباله ها و رها کردن آن در محیط زیست و آلودگی آب ها و جنگل ها و… را در پی داشته است. با توجه به مستعد بودن مناطق مذکور در ارتباط با محصولات کشاورزی و باغداری و… متأسفانه به علت توسعه دادن بی رویه گردشگری، امروزه با ساخت بی رویه ویلاها و هتل ها البته به قیمت از بین بردن این اراضی کشاورزی، باغی و نیز جنگل ها و مراتع روبرو هستیم.

از راهکارهای مهمی که برای برون رفت از تبعات نگاه تک بعدی به توسعه صنعت گردشگری است اصلاح این نوع دیدگاه و استفاده از متخصصان رشته های مختلف علوم اجتماعی مانند نگرش جامعه شناختی و مردم شناسی برای ارزیابی تأثیر اجتماعی جهت برآورد تبعات و پیامدهای احتمالی اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و زیست محیطی در منطقه ای است که قبل از اجرای این سیاست ها و برنامه ها در آن رخ می دهد. و راهکار دیگر توانمند سازی انسانی و احیای آداب و رسوم و فرهنگ و هویت بومی – محلی به طور کلی برای جذب گردشگر است و از راهکارهای دیگر نیز حفاظت از محیط زیست و در مواردی احیا و افزایش جاذبه های زیست محیطی جهت تنوع بخشی به آن متناسب با حفظ تعادل محیط زیست است راهکار آخر نیز حفاظت از میراث فرهنگی مانند بناهای تاریخی و جلوگیری از تخریب آن می باشد.

میرمصطفی سیدرنجبرسقزچی کارشناس ارشد جامعه شناسی