مفهوم غریب واژه گفت‌وگو در جامعه ایران/ واژه‌ای که بیشتر لفاظی ایدئولوژیک است تا راهبرد
گروه جامعه ــ دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ضمن انتقاد از اینکه استفاده از واژه گفت‌وگو به لفاظی ایدئولوژیکی تبدیل شده است نه راهبردی سیاسی برای حل منازعات، به تعریف مفهوم دقیق گفت‌وگو پرداخت.
بسیاری معتقدند جامعه ایران اکنون دچار مشکل بزرگ کمبود گفت‌وگوست و بسیاری دیگر معتقدند کمبود گفت‌وگو در آینده‌ای نزدیک دامن جامعه ایران را خواهد گرفت؛ اما نعمت‌الله فاضلی، انسان‌شناس، معتقد است بسیاری از کسانی که از گفت‌وگو حرف می‌زنند حتی تعریف درستی از مفهوم واژه گفت‌وگو ندارند. اما به راستی «گفت‌وگو» واژه‌ای که بسیاری آن را بر زبان می‌آورند و بر لزوم تحقق آن در جامعه تأکید دارند به چه معنی است؟
نعمت‌الله فاضلی، دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در گفت‌وگو با ایکنا گفت: واژه گفت‌وگو یکی از مبهم‌ترین واژه‌هایی است که در زندگی روزمره به کار می‌رود. در علوم اجتماعی طی دو دهه اخیر از واژه گفت‌وگو برای ایجاد نوعی وفاق، تسامح، مدارا و بهبود شرایط اجتماعی استفاده می‌شود اما هیچ نسبت و شباهتی میان کاربرد این واژه در گفتمان سیاست‌گذاری با آن چیزی که مردم در ذهنشان دارند، وجود ندارد.
حرف‌هایی که گفت‌وگو نیستند
وی ادامه داد: مردم و حتی گاهی مدیران و روزنامه نگاران واژه گفت‌وگو را در معنایی به کار می‌برند که شبیه مفهوم گپ زدن، مذاکره کردن، چانه‌زنی و بحث کردن است. به این معنی که گفت‌وگو یعنی عده‌ای در محلی با هم حرف می‌زنند و چیزهایی می‌گویند. این اقدامات البته صحبت کردن، چانه زدن، مذاکره، معامله کردن و مفاهیمی از این دست هستند اما گفت‌وگو نیستند.
فاضلی گفت: اگر از مردم، مدیران و روزنامه نگاران بپرسیم گفت‌وگو یعنی چه؟ بعید می‌دانم که پاسخ روشنی برای آن داشته باشند. گفت‌وگو به معنایی که در دهه‌های اخیر در علوم اجتماعی، نظریه اجتماعی و فلسفه به کار می‌رود به معنای مفهوم انتقادی است که به منظور گسترش ارزش‌های جدید در زمینه مدارا، صلح، تسامح و سیاست چند فرهنگ‌گرایی و توسعه دموکراسی به وجود آمده است.
وی اظهار کرد: گفت‌وگو به مثابه مفهوم انتقادی به این معنی است که گروه‌هایی که با یکدیگر اختلاف و تفاوت جدی و معناداری دارند توانایی، قابلیت، فضا و امکان این را پیدا کنند که بتوانند تفاوت‌های یکدیگر را به رسمیت بشناسند و با حفظ تفاوت‌ها زندگی مسالمت‌آمیز و مشترک و فعالیت‌های شغلی، اجتماعی و سیاسی همراه با مدارا داشته باشند.
گفت‌وگو مفهومی انتزاعی نیست
نویسنده کتاب «تجربه تجدد» تأکید کرد: گفت‌وگو به معنای چانه زدن، دور هم جمع شدن و حرف زدن، مذاکره کردن، فهم کردن و تولید سخن نیست. گفت‌وگو به معنای سخنرانی کردن، مسابقه برای سخنرانی بهتر، آشتی دادن افرادی که با یکدیگر قهرند یا سخن گفتن به جای عمل کردن هم نیست؛ گفت‌وگو به این معنا نیست که به کمک این واژه سرپوشی بگذاریم بر روی نابرابری‌ها، تبعیض‌ها و ستم‌هایی که به طور قانونی و حقوقی به افراد و گروه‌ها روا داشته می‌شود.
چرا گفت‌وگو به معنای گپ زدن نیست؟
فاضلی معتقد است چرا گفت‌وگو به معنای گپ زدن نیست و افزود: گفت‌وگو به معنای تلاش برای فهمیدن دیگری است که به طور بنیادی با ما تفاوت دارد و پذیرفته‌ایم که بر روی او شمشیر نکشیم، او را به نام قانون یا با زور محدود نسازیم و با آن‌که با ما تفاوت دارد فرصت دهیم تا بتواند از حق قانونی برابر، حقوق شهروندی، حق بشر و فرصت برای ایجاد اتحادیه و سندیکا استفاده کنیم.
وی در پاسخ به این سؤال که آیا براساس این تعریف گفت‌وگو در جامعه ما وجود دارد یا خیر؟ گفت: نکته کلیدی در بیان نیاز جامعه به گفت‌وگو ندانستن مفهوم دقیق واژه گفت‌وگو حتی در میان تعدادی از خبرنگاران و اصحاب رسانه است. در جامعه گفت‌وگو هست و گفت‌وگو نیست. در جامعه ایران بیشتر از هر جای دیگری مردم با هم صحبت می‌کنند و این صحبت کردن‌ها، تعریف کردن‌ها و نوشتن‌ها گفت‌وگو نیست. گفت‌وگو صرفاً به موقعیتی گفته می‌شود که چند گروه متفاوت و دارای سبک زندگی، ارزش‌ها، زبان، نژاد، قومیت و یا حتی ملیت متفاوت فرصت این را پیدا کنند تا با یکدیگر بتوانند درباره تفاوت‌هایشان برای رسیدن به همکاری و ارزش‌های مشترک و زندگی همراه با صلح و پیشرفت، کار و زندگی گفت‌وگو کنند.
دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ادامه داد: گفت‌وگو یعنی اینکه جامعه ظرفیت و آمادگی پذیرش و به رسمیت شناخته شدن تفاوت‌ها را پیدا کند به نحوی که هر گروهی اعم از دینی، جنسیتی، قومی، نژادی، زبانی یا ملیتی بتوانند خواسته‌ها، نیازها، آرزوها و افق انتظاراتشان را به صورت رسمی و علنی از طریق نمایندگانشان در روزنامه‌ها، مجلس یا سازمان‌ها ابراز کنند و برای پیگیری حقوق خود، حق و امنیت کافی داشته باشد.
گفت‌وگو کردن مفهوم انتقادی است
فاضلی گفت‌وگو کردن را مفهومی انتقادی دانست و افزود: گفت‌وگو واژه انتقادی است که برای پرده برداشتن یا افشا کردن سکوت‌ها و بی صدایی‌های جامعه به کار می‌رود. واژه گفت‌وگو واژه‌ای لوکس و پر زرق و برق نیست تا هر کسی که خود دست اندرکار اعمال تبعیض است واژه را بر زبان ببرد اما در عمل کار تبعیض و سرکوب را تولید و بازتولید کند.
برگزاری مسابقات مناظره دانشجویان ایران ترویج گفت‌وگو هست؟
وی از اینکه در سال‌های اخیر واژه گفت‌وگو به صورت نوعی لفاظی ایدئولوژیک به کار می‌رود نه به عنوان نوعی راهبرد سیاسی برای حل منازعات، تفاوت‌ها و مناقشات موجود در جامعه ابراز تأسف کرد و در پاسخ به این سؤال که آیا برگزاری مسابقات مناظره دانشجویان ایران به ترویج مفهوم حقیقی گفت‌وگو در جامعه کمک می‌کند؟ گفت: این مسابقات می‌تواند به توسعه فرهنگ مدارا، استدلال کردن و پذیرش تفاوت‌ها کمک کند. در این مسابقات نوعی رقابت بر سر بحث‌ها، مفاهیم، واژه‌ها و دیدگاه‌های متفاوت شکل می‌گیرد. بر اساس تجربه‌ای که دو سال پیش داشتم (حضور به عنوان دبیر علمی چهارمین دوره مسابقات مناظره دانشجویان ایران ) فضای باز و آزادی وجود دارد تا دانشجویان با توجه به دیدگاه‌های متفاوت و سلیقه‌های متضاد و گوناگون با یکدیگر درباره تفاوت‌ها در عقایدشان رقابت، بحث و گفت‌وگو کنند.
وی ادامه داد: اما واقعیت جامعه این است که این نوع مسابقات صرفاً در سطح جشنواره و اجرای فرهنگی در دانشگاه‌ها و به صورت سازمان یافته و مدیریت شده انجام می‌شود. اگر این نوع گفت‌وگوها با داشتن آزادی، تریبون و امنیت برای ابراز عقاید متفاوت، متضاد و مناقشه انگیز برای همه جامعه در همه موقعیت‌ها فراهم شود در آن صورت می‌توان گفت که مسابقات گفت و گوی فرهنگی در امتداد چنین فضایی عملاً سودمند است و کارکردهای خوبی دارد.
نویسنده کتاب «تاریخ فرهنگی ایران مدرن» بیان کرد: اما در شرایط فعلی جامعه ما که در زمینه محیط زیست، فعالیت‌های سیاسی گروه‌های دگراندیش، حتی در زمینه فعالیت روشنفکران و دانشگاهیانی که اندیشههای متفاوت و دگراندیشانه دارند محدودیت‌های سیاسی در دانشگاه‌ها و در حوزه عمومی وجود دارد، نمی‌توان چندان امیدوار بود که این مناظره‌ها بتوانند راهی برای گشودن فضای جامعه باشند.
مسابقات مناظره پوششی برای فقر و فقدان فضای گفت‌وگوی آزاد نباشد
وی افزود: گاهی حتی این نوع مسابقات می‌توانند حکم پوشش بر روی فقر و فقدان فضای گفت و گوی آزاد واقعی در درون جامعه باشند. در شرایطی که کارگران و اتحادیه‌های کارگری، زنان و جنبش زنان، روشنفکران و دگراندیشان و گروه‌های دیگر فاقد تریبون‌های آزاد برای گفتن خواسته‌های خود با صدای بلند هستند، برگزاری این مسابقات اگرچه لزوماً بد نیست اما به معنای این هم نیست که ما در حال تمرین دموکراسی یا گفت‌وگوبه معنای واقعی آن هستیم.
فاضلی پیشنهاد خود برای برگزاری بهتر این مسابقات را اینچنین عنوان کرد: مسابقات مناظره‌های دانشجویی طی سال‌های گذشته تاکنون نتوانسته یا نخواسته که در فضای عمومی کشور به صورت فعالیتی شناخته شده، تأثیرگذار و همگانی مطرح و بیان شود. گویی نوعی سیاست برای پنهان نگه داشتن این فضا وجود دارد. در صورتی می‌توان این گفت‌وگوها و مسابقات را امیدبخش و کارآمد دانست که نوعی خودانگیختگی و اشتیاق درونی در درون دانشگاه‌ها برای شکل دادن این گفت‌وگوها فراهم شود.
مسابقات مناظره در سطح شهر بازتاب داشته باشد
وی افزود: در حال حاضر این گفت‌وگوها را سازمان دانشجویان جهاد دانشگاهی مدیریت می‌کند، در نتیجه نمی‌توان گفت نهادهای کاملاً مدنی و کاملاً دانشجویی یا مردمی هدایت کننده و شکل دهنده این نوع مسابقات هستند. از سوی دیگر این مسابقات تاکنون در فضای شهر انعکاس و بازتاب جدی نداشته است در نتیجه جامعه شهری اطلاع جدی از این مسابقات ندارد. بنابراین فضای رسانه ای کشور نیز در هنگام برگزاری مسابقات توجه خاصی به این مسابقات نشان نداده است.
این انسان شناس در پایان اظهار امیدواری کرد: زمانی برسد که این مسابقات در فضای رسانه‌ای، شهری و دانشگاه‌ها به عنوان نوعی فعالیت خودانگیخته و به معنای واقعی آزاد شکل گیرد.
انتهای پیام
