مرکز میکروفیلم نور؛ گنجینه قرآن و نسخ اسلامی در سرزمین 72 ملت

به گزارش ایکنا؛ مرکز بین‌المللی میکروفیلم نور مرکزی پژوهشی در خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در دهلی‌نو (رایزنی فرهنگی ایران در هند)، سرزمین 72 ملت، است که به تهیه میکروفیلم، عکسبرداری، مرمت و نشر نسخه‌های خطی کهن به صورت چاپ همانند می‌پردازد. این مرکز در سال ۱۳۶۴ با تلاش مهدی خواجه پیری تأسیس شد.

آغاز فعالیت علمی و فرهنگی این مرکز مقارن با چهارصدمین سال درگذشت علامه قاضی نورالله شوشتری، فقید، محدث، متکلم، ادیب و شاعر ایرانی در هند، بود و به پاس خدمات این عالم بزرگ، مؤسسه مذکور به نام مرکز بین‌المللی میکروفیلم نور نامگذاری شد.

مرکز نور با هدف حفظ و نشر میراث مکتوب اسلامی ـ ایرانی بنیان‌گذاری شد. از فعالیت‌های مرکز تهیه عکس و میکروفیلم از بیش از ۶۰ هزار نسخه‌ خطی پارسی، عربی و اردوی کتابخانه‌های هند از جمله کتابخانه مولانا آزاد، کتابخانه لکهنو و کتابخانه‌های گجرات است. همچنین، از مجموعه نسخه‌های عکسی و میکروفیلم موجود در مرکز فهرست اجمالی و تفصیلی به زبان‌های فارسی، عربی، انگلیسی و اردو آماده شده‌ است.

این مرکز همچنین اقدام به ایجاد روشی جدید و کاملاً انحصاری با مواد گیاهی برای مرمت و آفت‌زدایی نسخه‌های خطی کرده ‌است که از آن جمله می‌توان به مرمت نسخه خطی ۷۰۰ ساله کلیات سعدی و مرمت قدیمی‌ترین نسخه نهج‌البلاغه اشاره کرد.

نمای بیرونی مرکز میکروفیلم دهلی

تاکنون بیش از ۲۰۰ نسخه خطی بسیار نفیس از آثار مکتوب اسلامی در مرکز میکروفیلم دهلی به صورت نسخه همانند با تمام خصوصیات نسخه اصلی چاپ و تکثیر شده و این نوع تکثیر برای نخستین بار در این مرکز طراحی و اجرا شده است.

تندیس تقوی، مسئول انجمن خوشنویسان ایران شعبه مانیل و بانوی هنرمند و خوشنویس ایرانی، اخیراً بازدیدی از این مرکز داشته و مشتاقانه نسخ اسلامی و قرآن‌های آن را از نزدیک دیده است. او با قلم خود حکایتی از این بازدید را نوشته و در اختیار ایکنا قرار داده است که همراه تصاویر نمونه‌ آثار معرفی‌شده، از نظر می‌گذرد:

«جمعه ۲۸ دسامبر 2018 برابر با هفتم دی ماه 97 ساعت 2 بعد از ظهر به اتفاق همسرم محمد جعفری ملک، رایزن فرهنگی ایران در فیلیپین، با هماهنگی قبلی با  آقای دکتر مهدی خواجه پیری، رئیس مرکز میکروفیلم نور، دیدار کردیم.

این مرکز در ساختمان زیبای خانه فرهنگ ایران در شهر دهلی‌نو واقع است و در محیطی بسیار ساده و صمیمی ایشان و همکارانشان را ملاقات کردیم.

حفظ میراث کهن اسلامی

مهدی خواجه پیری ابتدا فعالیت‌های مرکز را توضیح داد و بیان کرد: مرکز بین‌المللی میکروفیلم «نور» در هند به امر رهبر معظم جمهوری اسلامی ایران آیت‌الله خامنه‌ای عهده‌دار حفظ و نشر بخشی از میراث کهن اسلامی است. نسخ خطی نشان هویت ملت‌ها و این میراث ارزشمند حامل آیات الهی و حاصل اندیشه و تفکر دانشوران و بزرگان علم و عمل است که با کوشش گذشتگان از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است.

وی افزود: متأسفانه در توفان حوادث به علل مختلف، بسیاری از این گنجینه‌های علمی از بین رفته و فقدان هر یک ضربه‌ای جبران‌ناپذیر به جامعه بشریت وارد آورده است. این مرکز علاوه بر دیجیتالی کردن نسخ قدیمی و آثار خوشنویسان و چاپ آنها، آثار منتشرشده را در اختیار مراکز علمی قرار می‌دهد و با همکاری هنرمندان و پژوهشگران مسلمان هندی خطوط مختلف خوشنویسی را که منسوخ شده‌اند گردآوری می‌کند.

خواجه پیری از صبوری همسرش گفت و تأکید کرد که بدون همراهی و پشتیبانی وی قطعاً سفر یک هفته‌ای‌اش به دهلی که منجر به اقامت 40 ساله شد و این همه فعالیت میسر نبود.

ناد علیا مظهرالعجایب

نخستین مجموعه‌ای که جناب آقای دکتر خواجه پیری به ما نشان داد شعر عربی «ناد علیا مظهرالعجایب» که به دعای «ناد علی» هم معروف است، بود این دعا در 50  اجرا با خطوطی همچون قسطنطنیه، خط طغری(طغرا)، هلال، حیری، خط کهن مراکش، شکسته شیوه افغانستان، خط کهن آفریقا، خط کهن عراق، خط ترکمنستان، خط ثلث مضاعف، خط منشور، خط مسلسل کاملا بدیع، خط به شکل پرنده، خط تزئینی در عراق، طاووس، قطب منار و کوفی بود که روی پوست خوشنویسی و در این مرکز جلد شده بود و در قاب نفیس کنده‌کاری شده و منقش به آیةالکرسی نگهداری می‌شود.

دعای «ناد علی» با 50 اجرا در خطوط مختلف که در قابی منقش به آیة‌الکرسی نگهداری می‌شود

رئیس مرکز میکروفیلم نور در ادامه گفت که بزرگ‌ترین مجموعه خط کوفی را نیز که بالای هزار نوع است جمع‌آوری کرده‌اند.

سوره کوثر روی پوست

مجموعه بعدی که بازدید کردیم خوشنویسی سوره کوثر روی پوست بود که به 150 شیوه و خط اجرا شده و با جلد چرم در جعبه تزيینی ساخته شده از عاج، که خاص هنرمندان جیپوری است، نگهداری می‌شود. (جیپور شهری تاریخی در هندوستان و مرکز ایالت راجستان است.) این آیات با خطوط زیر بسیار زیبا اجرا شده بود و خط طوقی، کوفی قرن دهم، خط سنبلی، کوفی اندلس، خط مغربی آفریقا، کوفی شیوه افغانستان، خط قدیم بهار جنوبی و خط بهار که مخصوص خوشنویسی قرآنی بوده و در قرن هشتم تا دهم رواج داشت، خط شفیعا، دیوانی، نسخ هندی، ایلخانی، خط تاج مصر، خط اندلس در قصر الحمراء، رقاع و خط دیوانی جدید در این آثار دیده می‌شد.

سوره کوثر روی پوست که به 150 شیوه و خط اجرا شده و با جلد چرم در جعبه‌ای تزيینی نگهداری می‌شود

یک قرآن کامل هم در مرکز بود که خوشنویسان هندی آن را به خط دیوانی جدید کتابت کرده‌اند. بنا به گفته خواجه پیری خوشنویسان این آثار بیشتر آدم‌های ساده، ساکت و آرامی هستند که هرگز استادی ندیده‌اند و از روی خطوط موجود مشق و تمرین می‌کنند تا خطشان به خط اصلی نزدیک شود.

صلوات 500 صفحه‌ای

اثر دیگری که از سوی رئیس مرکز میکروفیلم نور دهلی معرفی شد، صلوات در ۵۰۰ صفحه بود که یک سند محسوب می‌شود و گردآوری کاملی از خطوطی است که شاید برخی از بناهایی که با این خطوط خوشنویسی شده‌اند از بین رفته‌اند. خواجه پیری گفت که یکی از صلوات‌ها بر روی مناره مسجدی در روستاهای شهر یزد بود که اکنون تخریب شده و با استفاده از قسمت کوچک اثر خط کامل را اجرای مجدد کرده‌اند.

صلوات 500 صفحه‌ای که در آن پانصد بار نام حضرت علی(ع) و هزار بار نام پیامبر(ص) آمده است

این صلوات‌ها با خطوطی از قبیل خط گلزار، ریحان، خط پیرآموز قدیم، کوفی ابتکاری، خط کهن نزدیک به کوفی بغداد، نستعلیق پنجاب، نستعلیق پاکستان، نستعلیق ایران، خط مراکش، ایلخانی، تحقیق، شفیعا و سنبل خوشنویسی شده بود.

در این صلوات‌ها پانصد بار نام شریف حضرت علی(ع) و هزار بار نام مبارک حضرت محمد(ص) آمده که همه اجراها با هم متفاوت است و دو کلمه «محمد» در هر اجرا یک جور ترکیب زده نشده که نشان از ذهن باز و خلاق هنرمند و ارادت قلبی کاتب به پیامبر اسلام و ائمه معصومین دارد.

نهج‌البلاغه

اثر بعدی خوشنویسی نهج‌البلاغه مریم صف‌آرا، عضو هیئت علمی دانشگاه «الزهرا»ی کشورمان، بود که در زمان تحصیلش در هند هر روز شش سطر را در نهایت زیبایی روی پوست آهو و با خط نستعلیق با قلمِ کتابت اجرا می‌کرد و روز بعد اعراب‌گذاری آن سطور را انجام می‌داد.

نهج‌البلاغه خوشنویسی‌شده مریم صف‌آرا با خط نستعلیق که درون صندوقچه‌ نگهداری می‌شود

برگی از نهج‌البلاغه مریم صف‌آرا در مرکز میکروفیلم دهلی

بزرگ‌ترین صحیفه سجادیه‌

اثر دیگر بزرگترین صحیفه سجادیه‌ای است که در جهان کتابت شده است. در 300 صفحه و 300 تذهیب متفاوت و بی‌‍نظیر با رنگ‌هایی خاص، شاد و زنده چون قرمز آجری، آبی گرم و سبز بی‌نظیر که بسیار نزدیک به کاشی‌کاری و معماری‌های شهر جیپور به نظرم آمد و جالب بود که آقای دکتر اشاره کردند که کارها را برای تذهیب به جیپور می‌فرستند.

بزرگ‌ترین صحیفه سجادیه‌ جهان با رنگ‌هایی شاد و زنده که به معماری‌های شهر «جیپور» هند شبیه است

شاهنامه

مهدی خواجه پیری شاهنامه‌ حکیم ابوالقاسم فردوسی طوسی، شاعر و حماسه سرای نامدار ایرانی، را هم به ما نشان داد که با نستعلیق شیوه قدما و در نهایت یکدستی و آراستگی کتابت شده بود و تذهیب گرم، زیبا و بی‌نظیری در کنار نگارگری به شیوه ایلخانی در آن چشم‌نوازی می‌کرد.

شاهنامه فردوسی که تذهیب گرم و بی‌نظیری در کنار نگارگری به شیوه ایلخانی در آن چشم‌نوازی می‌کرد

شجره‌نامه سادات

مجموعه بی‌نظیر دیگری که دکتر خواجه پیری به جرئت گفت بعید است که جای دیگری چنین کاری انجام شده باشد شجره‌نامه سادات بود که در هزار و 100 متر روی پوست کتابت و از نام حضرت آدم تا تمام سادات هندی در آن درج شده است. شجره‌نامه 300 متری به خطوط مختلف کوفی، نسخ و نستعلیق را نیز در این بخش بازدید کردیم.

شجره نامه سادات که در 1100 متر کتابت و از نام حضرت آدم تا تمام سادات هندی در آن درج شده است

مناجات امیرالمؤمنین(ع)

کتاب خوشنویسی مناجات امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) به زبان عربی نیز در مرکز میکروفیلم دهلی نگهداری می‌شد که خوشنویس «محمدرضا انسی نسب» در سال 994 قمری آن را در قسطنطنیه خوشنویسی کرده بود و مهر و امضای بیش از 300 پادشاه و حاکم در آن دیده می‌شد. اطلاعات مربوط به خوشنویس در این کتاب به عربی آمده بود.

کتاب خوشنویسی مناجات امیرالمؤمنین(ع) که امضای بیش از 300 پادشاه در آن دیده می‌شد

کل قرآن در یک صفحه

در آخر قرآن‌های کتابت‌شده را بازدید کردیم که به گفته جناب دکتر خواجه پیری هیچ جای دیگری به این اندازه قرآن کتابت نشده است. نخستین قرآنی که دیدیم کل قرآن در یک صفحه و روی پارچه بود که کاتب آن 320 بار قرآن را در اندازه‌های مختلف کتابت کرده و هر رول پارچه کتابت شده حدود 15 یا 20 متر است که تقریباً 6 هزار متر کتابت قرآن را شامل می‌شود و بی‌نظیر است.

کل قرآن در یک صفحه پارچه‌ای که کاتب آن 320 بار قرآن را در اندازه‌های مختلف کتابت کرده است

قرآنی با تذهیب هنرمندان جیپور

در قرآن زیبای دیگری هر سطر با حرف «واو» به رنگ قرمز آغاز شده و «بسم الله» و «الله» نیز سرخ رنگ بود. هر دو صفحه یک جزء را شامل می‌شد و تذهیب هر جزء اثری زیبا، بی‌نظیر، منحصربه‌فرد و به یادگار مانده از هنرمندان جیپوری بود.

قرآن هنرمندان جیپور که هر سطر آن با «واو» آغاز می‌شود

قرآنی را دیدیم که هر سطر آن با «الف» آغاز می‌شد آن هم در نهایت زیبایی روی پوست اجرا شده بود. ما با چشمانی مشتاق، مسحور و محو نور و زیبایی آیات کتابت شده بودیم و یک به یک به استقبال بعدی می‌رفتیم.

قرآنِ حافظ قرآن

اثر بعدی قرآنی بود که پشت و روی صفحه کتابت شده بود؛ اما هیچ سایه‌ای در کار نمی‌دیدیم و هر صفحه تذهیب بی‌نظیر و متفاوتی داشت که کار هنرمندی حافظ قرآن بود که پدر و هفت برادرش نیز حافظ قرآن هستند و اینجا بود که ما دلیل زیبایی کارهای هنری را که نشئت‌گرفته از روح زیبای هنرمندی مؤمن بود، درک کردیم چون بیشتر آثار قرآنی مرکز میکروفیلم نور را این هنرمند خلق کرده بود. جالب است که این حافظ قرآن در هیچ یک از آثارش نامش را ذکر نکرده است. قرآن بعدی از این حافظ قرآن روی پوست آهو، مزین به ورق طلا و با خط نستعلیق در نهایت سادگی و بی‌پیرایگی کتابت شده بود.

قرآنِ حافظ قرآن که روی پوست آهو و ورق طلا با خط نستعلیق در نهایت سادگی و بی‌پیرایگی کتابت شده بود

بزرگ‌ترین قرآن کتابت‌شده روی پارچه

آخرین کاری که بازدید کردیم، قرآنی بود که به گفته رئیس مرکز میکروفیلم نور، بزرگ‌ترین قرآن  کتابت‌شده جهان روی پارچه است که به اتمام رسیده و هر صفحه پنج متر در سه متر بود و کاتب همه را ایستاده نگاشته است.

بزرگ‌ترین قرآن کتابت‌شده روی پارچه در جهان به ابعاد پنج در سه متر که کاتب آن را ایستاده نگاشته است

جناب آقای خواجه پیری توضیحاتی درباره تهیه کاغذ از پوست موز و کتان طبیعی دادند که دوام بسیار خوبی هم دارد و پس از ساخته شدن در مرکز برای خوشنویسی آهارمهره شده که روشی در کاغذسازی صنعتی است و از همان کاغذها هم که رنگ قدیمی دارد برای چاپ کتب استفاده می‌شود.

یکی از فعالیت‌های ابتکاری مرکز میکروفیلم نور این است که نسخه‌های نادر و نفیس اسلامی را در۵۰ نسخه با تمام کیفیت نسخه اصل در کاغذهایی که در مجموعه ساخته می‌شود تکثیر و در اختیار کتابخانه‌های بزرگ جهان قرار می‌دهد تا ضمن نشر اندیشه اسلامی و دسترسی آسان‌تر محققان و دانش‌پژوهان، رونوشت اصل نسخه به صورت سند برای نسل‌های آینده باقی بماند.

در پایان این سفر و بازدید معنوی حس عجیبی داشتم. روح مشترک هنر خوشنویسی و تذهیب و معماری بی‌نظیر هنرمندان ایران و هند این جمله از «جواهرلعل نهرو»، از رهبران جنبش استقلال هند و کنگره ملی این کشور، را برایم تداعی کرد: «شک دارم که در این جهان پهناور هیچ دو کشور دیگری تماس‌های تاریخی، نزدیک و ممتدی مانند ایران و هند داشته‌اند».

آقای دکتر خواجه پیری با صبر‌، حوصله و علاقه ساعت‌ها با ما بود و با همه مشغله‌ای که داشت، یک به یک به تفصیل درباره آثار توضیح داد که جای قدردانی دارد؛ خوشا به سعادتشان که در دنیا با کلام وحی چنین عارفانه محشور هستند.

این بازدید با همکاری صمیمانه دکتر علی دهگاهی، رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در دهلی و به پیشنهاد وی میسر شد که قدردان زحمات ایشان نیز هستم.

تنظیم گزارش: زهرا نوکانی

انتهای پیام