قیم مخاطب بوده‌ایم/ روش فیلترینگ و ممیزی فعلی پاسخگو نیست
گروه ادب ــ حجت‌الاسلام زائری در آیین اختتامیه پانزدهمین دوره جشنواره نقد کتاب با بیان اینکه در دهه‌های گذشته خواستیم قیم مخاطب باشیم، بر رونق جریان نقد و تربیت مخاطب فعال تأکید کرد. محسن جوادی نیز به شرح آسیب‌‌های خلط میان دو نوع نقد پرداخت.
به گزارش خبرنگار ایکنا، آیین اختتامیه پانزدهمین دوره جشنواره نقد کتاب عصر دوشنبه اول بهمن‌ماه با حضور محسن جوادی، معاون امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، نیکنام حسینیپور، مدیرعامل مؤسسه خانه‌کتاب، محمدرضا زائری، عضو هیئت مدیره مؤسسه خانه کتاب و جمعی از اهالی قلم در سالن فردوسی خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد.
جوادی در این مراسم با اشاره به جایگاه نقد گفت: نقد و نوشتن از یکی از وجوه عقلانیت آدمی است. اگر به تعریف عقلانیت در متون فلسفی توجه کنیم، عقلانیت آدمی دو وجه دارد؛ جستن و بیان حقیقت و طراحی و ایده‌پردازی برای تغییر آنچه هست. نوشتن بر این دو محور می‌تواند ظهور و بروز پیدا کند و در واقع نقد مسیر نویسنده، ایده‌ها و اندیشه‌هایش است.
وی افزود: مدل دیگر نقد، نقد کنش نویسنده است، به این معنی که این کنش می‌تواند ارزیابی اخلاقی باشد. نباید انواع نقد را خلط کرد. به نظر می‌رسد خلط این دو نوع نقد آسیب‌هایی را وارد کرده است. اگر نقد راه خود را پیش نگیرد و جعل و سرقت نویسنده دلیل نادرستی نوشته‌هایش باشد، این جریان اشتباه و نوعی مغالطه است.
جوادی با بیان اینکه با روشن‌شدن ضوابط نقد، نقد روشن‌تری خواهیم داشت، اظهار کرد: ناقد مکمل حقیقت‌جویی نویسنده است و واکنش‌های ناشی از غرور در مقابل نقد به دلیل بی‌توجهی به پذیرش نقد است و جایگاه و اهمیت آن برای نویسنده مشخص نیست.
حسینیپور: فضای فکری جامعه نیازمند نقد
نیکنام حسینیپور، مدیر عامل خانه کتاب در این مراسم گفت: هرکتابی که چاپ می‌شود، خوانندگان و منتقدانی دارد و گاهی یک کتاب چندان مورد اقبال صاحب‌نظران قرار می‌گیرد که دیدگاه‌های خود را نسبت به آن در قالب نقد شفاهی یا مکتوب عرضه می‌کنند و امیدواریم جامعه ما به جایی برسد که به ازای چاپ هر کتاب، یک نقد هم منتشر شود. البته این روز‌ها بعضی مواقع مسائلی را در جامعه می‌بینیم که افرادی بدون اینکه کتابی را بخوانند شروع به نقد آن می‌کنند، در حالی‌که در حوزه نقد کتاب باید به اهداف، روش، و استفاده از مرجع لازم و کافی و سازمان کتاب توجه شود.
وی با اشاره دیدگاهی از پرویز ناتل خانلری درباره نقد و نقادی افزود: هر نویسنده و شاعری حق دارد که هر چه دلش می‌خواهد بنویسد و در کشوی میز یا طاقچه خانه‌اش بگذارد و در مقام مقایسه هم خودش را بالاتر از حافظ و سعدی بداند و تا زمانی که کارش را به بازار عرضه نکرده، کسی نمی‌تواند چیزی درباره آن بگوید. اما وقتی که نویسنده از عالم لاهوت به دنیای ناسوت فرود آمد و افکار گران‌بار خود را به مرکب چاپ آلوده کرد، با خواننده سروکار پیدا می‌کند. آن وقت است که خواننده حق دارد که خوشش بیاید یا نیاید. چون وقتی که کتابی را چاپ و منتشر کرد و کالای خود را به بازار برده است، «هرکه شیرینی فروشد مشتری بر وی بجوشد» و خوانندگان بر این کالا ارزش‌گذاری می‌کنند.
حسینیپور تصریح کرد: منتقد در عالم ادب و هنر مثل رهگذر فضولی است که در معامله خواننده و نویسنده دخالت می‌کند و اگر از چیزی خوشش نمی‌آید، باید اول میزان و مقیاسی به دست بیاورد و آن وقت به سنجش کالای ذوق و اندیشه نویسندگان بپردازد.
وی درباره نقد بیان کرد: نقد به معنای تحلیل و تفکیک آثار سره از ناسره و نه به معنای عیب‌جویی است. نقد کتاب به مفهوم منطقی و دقیق و عالمانه آن باید دور از غرض‌ورزی و همراه با انصاف و اعتدال باشد و چگونگی مضامین کتاب و ارزش آن‌را چنان‌که هست، نمایان کند؛ بنابراین اولین انتظار از منتقد، بی‌غرضی در نقد است. البته همواره سؤالی وجود دارد که چرا نقد در جامعه ما رونق نمی‌گیرد، بلکه بیش از نقد، این مدح است که رواج دارد. نکته قابل عرض اینکه باید شرایط اجتماعی جامعه را هم در نظر گرفت و علل تاریخی آن‌را، مادامی که نویسندگان و حتی بزرگان و خوانندگان و هنرمندان درباره نقد کتاب هنوز دچار سوء‌تفاهم هستند، خیلی دشوار است که بتوانیم نقد را عمومی‌تر کنیم.
مدیر عامل خانه کتاب ادامه داد: هنوز بسیاری از نویسندگان ما تاب و تحمل نقد را ندارند و در میان ایرانیان فرهنگ مدارا هنوز جایگاه خوبی ندارد و حتی در میان نخبگان نیز نقد هنوز نهادینه نشده و جایگاهی ندارد. البته نقد تحلیل یک اندیشه برای شناخت است، نه فقط ضعف و قبح یک اثر، بلکه قوت و حسن هر اثرهم باید دیده شود.
وی در ادامه بیان کرد: به غنای فرهنگی و آموزشی جامعه به نظر می‌آید امروز نقد کتاب ضرورتش بیشتر احساس می‌شود و شاید از مهم‌ترین فواید نقد کتاب مقابله با کتاب‌سازی و آشفتگی بازار نشر و تکثیر‌های غیرقانونی و ترجمه‌های کپی و نامفهوم و ارج نهادن به آثار نیکو و بی‌ارجی آثار نامطلوب است تا بتواند از هرج و مرج علمی و آشفتگی بازار نشر بکاهد.
حسینیپور تصریح کرد: امیدواریم بتوانیم شرایطی را درجامعه فراهم کنیم که بیشتر همدیگر را تحمل کنیم و بپذیریم که نقد آینه تمام‌نمای یک کتاب است که از آن می‌توان آموخت و با آن کژی و کاستی را پاک کرد و بپذیریم که همه حقیقت نزد یک نفر نیست، بلکه حقیقت مثل تکه‌های آینه‌ای است که هرکدام نزد یک نفر است و این پازل زمانی کامل می‌شود که کنار هم قرار بگیرند.
وی در ادامه با بیان اینکه فضای جامعه و اغتشاشات فکری در آن نیاز به نقد را بیش از پیش نشان می‌دهد، تأکید کرد: در تلاش هستیم نقد با همکاری انجمن‌های علمی و ادبی برگزار شود و این نقد‌ها در سطح دانشگاه‌ها رونق یابد.
حسینیپور در پایان گفت: طی ۱۴ دوره گذشته از ۲۵۰ منتقد تجلیل و قدردانی شده است؛ از این رو منتقدان باید به این امر بیش از پیش اهتمام ورزیده و کار‌های شایسته و فاخری ارائه دهند.
مدیرعامل مؤسسه خانه کتاب همچنین اعلام آمادگی کرد: مؤسسه خانه کتاب برای تقویت جریان نقد کتاب بتواند با همکاری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و معاونت امور فرهنگی، انجمن منتقدان را تشکیل دهد.
باقری: رعایت چهار حق در نقد
خسرو باقری، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در ادامه این مراسم انواع نقد و احقاق حق آن را مورد اشاره قرار داد و بیان کرد: نقد را می‌توانیم به عنوان احقاق حق معرفی کنیم، اما حق چه کسی؟ حق علم، اولین حقی است که باید در نقد احقاق شود. در علم، انسان می‌خواهد عالم را بشناسد و نقد در این زمینه ما را یاری می‌رساند. حق علم این است که اصیل از بدیل شناخته شود.
وی افزود: در مقام دوم، حق عالم است که باید احقاق شود. در حالت سلبی، منظور این است که عالم را از زندان وهم خود نجات دهیم. نقد برای این است که از این زندان نجات یابد و دو چشم پیدا کند، یعنی چشمی از بیرون بر چشمی از درون اضافه شود، اگر با یک چشم ببیند، دچار سوگیری خواهد شد.
باقری حق دیگر نقد را حق متعلم دانست و گفت: عالمان شاگردانی دارند که آثار عالمان و دانشمندان را می‌خوانند و اگر نقدی نباشد، در زندان عالم گرفتار خواهند شد. نقادی یعنی اینکه برای متعلم افق جدیدی پیش روی او قرار داده شود و متعلم به بلوغ فکری برسد.
وی تصریح کرد: حق چهارم نقد، حق نقد است. هر کسی حق دارد نقد کند، به شرطی که حق آن را به جا بیاورد و به طور سلبی و ایجابی می‌توان به آن پرداخت. در حمله کردن به نقاط ضعف علمی باید مانند جراع، بی‌رحمانه عمل کرد، اما در رابطه با شخصیت نویسنده، باید دست به عصا بود و توجه بسیاری به آن کرد.
زائری: ممیزی کتاب با شیوه فعلی پاسخگو نیست
حجت الاسلام والمسلمین محمدرضا زائری، عضو هیئت علمی خانه کتاب در ادامه گفت: به گمان من تقویت جریان و رونق بازار نقد می‌تواند برای دوری از اتهام بسته بودن فضا، ممیزی و همراهی با جریان آزاد اطلاعات راهبرد آینده جمهوری اسلامی باشد. ما با همدیگر تعارف نداریم، صد سال آینده همه چیزش با گذشته متفاوت خواهد بود. امسال در چهلمین سال پیروزی انقلاب هستیم و تجربیاتی کسب کرده‌ایم. عقل و تدبیر اقتضا می‌کند برای صد سال آینده برنامه‌ریزی متفاوت داشته باشیم.
وی افزود: بدون تردید وضعیت ممیزی کتاب با شیوه فعلی در آینده قابل قبول و جوابگو نخواهد بود. امروز چه در پیاده‌رو‌ها و چه در کتابفروشی‌ها همه کتاب‌هایی که ممیزی شده‌اند یا ممنوع هستند، بدون سانسور قابل دسترسی هستند، امروز پی‌دی‌اف همه کتاب‌ها در موبایل افراد قابل دسترسی است، از این رو فیلترینگ و ممیزی و پارازیت جواب نمی‌دهد و در این زمینه پیشبرد جریان نقد می‌تواند مؤثر و راهبردی باشد.
زائری در ادامه گفت: اساساً اسلام می‌گوید، مخاطب نباید منفعل باشد، اما ما در دهه‌های گذشته خواستیم قیم مخاطب باشیم و بگوییم چه ببیند، چه نبیند، چه بخواند، چه نخواند. اساتید بزرگ من در حوزه فقاهت باید در زمینه کتب ضاله تجدید نظر کنند. حرف‌هایی که مارشال مک لوهان کانادایی در دهه ۶۰ بیان کرده، ۱۴۰۰ سال پیش در کلام معصومان و روایات آمده است. روایتی از امام معصوم داریم که میان سمع، استماع، اصغا تفاوت وجود دارد، یعنی اصغا لایه سوم و سمع لایه دوم شنیدن است. اصغا یعنی گوش جان سپردن و دل دادن.
وی ادامه داد: در هیچ کدام از دستور‌های فقهی نداریم که سمع یا استماع موسیقی حرام، برای شنونده حرام باشد. روایت می‌گوید آنچه خطرناک است، اصغا است. حالا راهبر، این است که ای سیاستگذار جمهوری اسلامی! کاری کن که مخاطب جلوی شبکه ماهواره‌ای دست و پایش شل نشود. او را طوری تربیت کن که وقتی جلوی سیل دیتا‌ها و اطلاعات قرار گرفت، چگونه برخورد کند. او را تربیت کن و نگران نباش دانشجوی کارشناسی ارشدت که اینجا یقه‌اش را می‌بندد، خارج از کشور چه می‌پوشد.
زائری تصریح کرد: اسلام مخاطبی آگاه و گزینش‌گر می‌خواهد نه مخاطبی منفعل. نقد می‌تواند این مخاطب را تربیت کند. مخاطبی که نقد ندیده و هر چه به او داده‌ایم تأیید کرده، مخاطب فعال نیست، حتی اگر متدین، ارزشی و انقلابی باشد، به درد نمی‌خورد. مخاطبی که فقط به فرموده‌ها گوش داده و عمل کرده و سؤال نکرده، مخاطب منفعل است.
وی در ادامه گفت: نقد برترین توجه به یک اثر است، در واقع نقد نکردن، بی‌اعتنایی به یک اثر است و هیچ اندیشمندی نمی‌پسندد که اثرش مورد بی‌توجهی قرار گیرد، چون هدفش رشد و اصلاح است. کتاب بدون نقد ناقص است، یعنی در ادامه چاپ یک کتاب، باید در انتظار نقدش باشیم، دیده‌اید پس از مسابقات فوتبال برنامه کارشناسی از تلویزیون پخش می‌شود که همین برنامه باعث جذابیت تماشای مسابقه می‌شود و این مسابقه بدون نقد ارزشی و جذابیتی ندارد.
زائری بیان کرد: بلایی که بر سر دین و حوزه‌های علمیه آمده، به دلیل نبود فضای نقد است. سال ۵۶ و ۵۷ وقتی فرد مخالفی جلوی دانشگاه تهران فریاد می‌زد، من آخوند مجبور بودم در فضایی برابر به او پاسخ بدهم، اما وقتی این فضا از بین رفت، اول از همه من ضرر کردم و کم کم دچار شرایطی شدیم که در آن هر چه بزرگتر بگوید، درست است. سؤال نکردیم و نخواستیم نقد شویم.
وی در پایان گفت: در حال حاضر در شرایط خطرناکی قرار داریم، آیندگان کارنامه ما را خواهند دید، کسانی که به جریان نقد رونق می‌دهند ۵۰۰ سال آینده سربلند خواهند بود.
منتقد باید پوست‌کلفت باشد
حجت‌الاسلام حسن اسلامی اردکانی، دبیر علمی این جشنواره نیز در پایان گفت: اصولاً نقد آزاردهنده است و غرور ما را جریحه‌دار می‌کند. بسیار گفته می‌شود که ناقد، کتاب را نخوانده نقد کرده است، اما اگر کسی کتاب را ۱۰ بار بخواند، باز این اتهام به او وارد خواهد شد که غرض‌ورزانه پرخوانی کرده است.
وی ادامه داد: لازمه علم‌ورزی ورود به عرصه نبرد علمی است و اگر کسی بخواهد وارد عرصه علم شود، نیازمند موضع‌گیری است و موضع‌گیری موافق بودن با کسی و مخالفت با کس دیگری است. منتقد باید پوست‌کلفت باشد. مطمئن باشید به دلیل نقد، از صمیمی‌‍ترین دوستانمان نیز ضربه خواهیم خورد.
اسلامی اردکانی در ادامه گفت: انتظارمان این است که چراغ نقد فروزنده‌‍تر باشد و شاهد نقد‌های فاخر و شایسته درباره آثار گوناگون باشیم.
انتهای پیام
