تقریری بر نگاه نهج‌البلاغه به انسان و روابط اجتماعی

به گزارش ایکنا؛ کارگاه بین‌المللی «انسان و روابط اجتماعی در سنت شیعی با تأکید بر نهج‌البلاغه» در بنیاد بین‌المللی نهج‌البلاغه برگزار شد که در این نشست، عباس احمدوند، دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه شهید بهشتی، احمد پاکتچی، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) و قاسم درزی، عضو هیئت علمی پژوهشکده اعجاز دانشگاه شهید بهشتی به ایراد سخن پرداختند.
احمدوند، دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه شهید بهشتی، بر پایه داده‌های نهج‌البلاغه در قالب نامه‌ها، حکمت‌ها و خطبه‌های ایشان، روابط اجتماعی در صدر اسلام را مورد بررسی قرار داد و بیان کرد: با توجه به اینکه حکومت اسلامی در بازه‌ای کم‌تر از پنج سال در دست امام علی(ع) بود و ایشان به عنوان امیرالمؤمنین و شخصیت برتر مذهبی، با رویکردی مذهبی به جامعه، به مشکلات و مسائل آن نگریسته است، در مجموع، روابط اجتماعی در نهج‌البلاغه از منظر اخلاق علوی مورد بحث قرار گرفته‌اند.
وی در ادامه افزود: از دید امام علی(ع)، انسان در عین آن‌که دارای استقلال شخصیت فردی است، دارای نوعی وابستگی به اجتماع است که می‌توان از آن به عنوان روح جمعی یاد کرد. بر همین اساس است که ایشان، فرهنگ و عرف و آداب و رسوم جوامع را، زمینۀ اصلی روابط اجتماعی می‌داند و در نامه‌ 52 به مالک اشتر توصیه می‌کنند که «هرگز سنت‌های پدیده‌ای را که پیشوایان این امت به آن عمل کرده‌اند و الفت و انس به سبب آن بین مردم پدید آمده و امور رعیت به واسطۀ آن اصلاح گردیده، نقض مکن».
این عضو هیئت علمی دانشگاه بیان کرد: امیرالمؤمنین(ع) در فرازهای مختلف نهج‌البلاغه به انواع روابط اجتماعی پسندیده و نامتعالی اشاره کرده و به نقش آن‌ها در شکل‌گیری یا تضعیف بنیان‌های اسلامی جامعه تأکید کرده است. علاوه بر وجوه مختلف اخلاق اسلامی، امام علی(ع) به رعایت حقوق دیگران، خوش‌رفتاری با عموم مردم، ارتباط سازنده با شهروندان، نرمی در گفتار، همدردی با اطرافیان، حسادت نکردن، همدردی با افراد جامعه، عفو و گذشت از خطای دیگران و پرهیز از کینه و دشمنی را، به عنوان برجسته‌ترین روابط اجتماعی پسندیده اشاره کرده و از طرفی، پیمان‌شکنی، ناشکیبایی در ارتباط با مردم، خیانت، خشونت، خودخواهی و تکبر، بی‌عدالتی و ستم‌ورزی و تک‌روی را از جمله روابط اجتماعی ناپسندی معرفی کرده که بنیان اجتماع مسلمانان را با تهدید مواجه می‌کنند.
همچنین در بخش دیگری از این کارگاه، «انسان و روابط اجتماعی در سنت شيعی» و ابعاد مختلف اين مسئله با تکيه بر آموزه‌های امام علی(ع) و با محوريت نهج‌البلاغه توسط احمد پاکتچی مورد بررسی قرار گرفت. مسئله‌ای که همواره بسيار پراهميت بوده، ولی امروز در شرايط کنونی جهان اسلام و ايران، از اهميت مضاعف برخوردار است. در طی دو جلسه کارگاهی، مسئله رفتار اجتماعیِ انسان به عنوان موضوع محوری به بحث گذاشته شد و با يک تقسيم‌بندی به دو طيف روابط کلان خرد و روابط کلان، رفتار اجتماعی فرد در تعامل با ديگر افراد جامعه و رفتار فرد در تعامل با کليت جامعه مسير مطالعه را گشود.
در ادامه با تقسيم روابط اجتماعی خرد به سه دسته روابط مبتنی بر خون، روابط مبتنی بر خاک و روابط مبتنی بر همراهی، الگوهای ارائه شده در بيانات امام علی(ع) در هر يک از اين موارد به بحث نهاده و يکايک اين حالات در کلام امام(ع) بررسی شد. به ويژه بر اين نکته تأکيد شد که در آموزه‌های امام علی(ع) درباره رابطه مبتنی بر همراهی ـ از طيف ازدواج گرفته تا دوستی اجتماعی ـ هم درباره آغاز دوستی به عنوان يک رويداد مهم و هم درباره حفظ و ادامه همراهی به عنوان يک روند مستدام رهنمودهای مهمی ارائه شده است که يکايک مطرح شد.
در بخش بعدی کارگاه، رفتار اجتماعی انسان بر اساس دو معيار طبقه‌بندی شد که عبارت است از معيار قاعده‌مداری بيرونی در تقابل با انگيختگی درونی، و معيار کمينه‌‌گرایی در مقبوليت اجتماعی در تقابل با بيشينه‌گرايی. بر اين پايه، چهار الگوی رفتاری مطرح شد که عبارت‌اند از: الگوی قانونی که قاعده‌مند و کمينه‌گراست، الگوی مرامی که قاعده‌مند و بيشينه‌گراست، الگوی حزم که درون‌انگيخته و کمينه‌گراست و الگوی حکمت که درون‌انگيخته و بيشينه‌گراست. يکايک اين حالات با استناد به بيانات حضرت تحليل شده و زيرالگوهايی مستنبط از تعاليم علوی در پيوند با هر چهار مورد ارائه گرديد.
در بخش پايانی، با محوريت روابط اجتماعی کلان، مسائلی مانند عوامل تجمع انسان‌ها در يک جامعه، و نيز مسيرهای حفاظت و صيانت از جامعه بر اساس تعاليم امام علی(ع) به بحث نهاده شد و با تکيه بر احاديث منقول از حضرت، سه مسير آگاهی‌افزايی، عدالت و صلح‌جويی در اين باره مطرح شد. همين سه مسير، از منظر آسيب‌شناسی هم موضوع بحث قرار گرفت و براساس آموزه‌های امام(ع)، ناآگاهی و نادانی، ظلم و جنگ‌طلبی به مثابه مسيرهايی منجر به فروپاشی جامعه و مانعی در راه هم‌افزايی بالنده مطرح شد.
قاسم درزی، عضو هیئت علمی پژوهشکده اعجاز دانشگاه شهید بهشتی نیز در جلسه سوم، به موضوع «روابط اجتماعی به عنوان یک گفتمان؛ مطالعه نقش گفتمان‌های جنسیتی در شکل‌دهی به متون دینی با تأکید بر نهج البلاغه» پرداخت. ابتدای جلسه به بحث تعامل دوسویه میان اجتماع و روابط اجتماعی و متون اختصاص پیدا کرد و این اهمیت مورد نظر قرار گرفت که متون و محیط اجتماعی پیرامونشان تعامل دوسویه دارند.
درزی بیان کرد: این می‌تواند در شکل‌دهی متون دینی نقش داشته باشد و همچنین متون دینی می‌توانند در شکل‌دهی و جهت‌دهی به محیط اجتماعی پیرامونشان تاثیرگذار باشند. وی در ادامه گفتمان‌های جنسیتی را در زمره یکی از مهم‌ترین گفتمان‌های اجتماعی دانست که می‌توانند تعاملی دو سویه را با محیط پیرامون خود داشته باشند.
وی افزود: سه گفتمان اساسی را در این ارتباط می‌توان برشمرد؛ گفتمان تساوی‌طلبانه، گفتمان مردانه، و گفتمان زنانه. رویکردِ زبان‌شناختی به قرآن و نهج‌البلاغه می‌تواند مواضع این دو متن بسیار مهم را نسبت به این گفتمان‌ها و تعاملِ دو سویه این دو متن با محیط اجتماعی پیرامون خود را ترسیم نماید. این تحقیق متضمن آن بوده است که رویکرد قرآن کریم به گفتمان‌های جنسیتی رویکردی تلفیقی و پیچیده است و هر سه گفتمان به شکل پررنگی در قرآن قابل ترسیم هستند و قرآن با اتخاذ چنین رویکردی، رویکردی انتقادی به گفتمان مردسالار دوران خود داشته است. این درحالی است که رویکرد نهج‌البلاغه به گفتمان‌های جنسیتی حاکی از غلبه گفتمان مردانه بر دیگر گفتمان‌ها است. این تمایز، تمایزی اساسی میانِ قرآن و نهج‌البلاغه پیرامون جنسیت را نشان می‌دهد.
یادآور می‌شود، این کارگاه پنجشنبه 9 بهمن در بنیاد بین‌المللی نهج‌البلاغه برگزار شد.
انتهای پیام