خوجه‌های اثنی‌عشری؛ از ساختار فدراسیون جهانی تا خاطره دیدار با رهبر انقلاب

به گزارش ایکنا؛ حجت‌الاسلام والمسلمین سید محمد شاهدی، رئیس مؤسسه بین‌المللی چراغ فروزان «هدایت اندیشه» شهر یزد که سال‌های زیادی را به عنوان مبلغ و نماینده جامعة المصطفی (ص) العالمیه و دفتر مقام معظم رهبری در کشور‌های سودان، سنگال، گامبیا، گینه بیساو، موریتانیا، ساحل عاج، تانزانیا، کنیا، رواندا و بروندی فعالیت داشته و اکنون نماینده دفتر مقام معظم رهبری در غرب آفریقا است، در مطلبی اختصاصی برای ایکنا تاریخچه و وضعیت شیعیان خوجه اثنی عشری را مورد توجه قرار داده که در چند بخش تقدیم می‌شود، بخش نخست این مطلب بدین شرح است:

حجت‌الاسلام والمسلمین سید محمد شاهدی، نگارنده مطلب

شیعیان خوجه به عنوان جامعه‌ای متدین و با تقوا، از یک سو به دستورات مراجع تقلید خود عمیقاً گردن می‌نهند و از سوی دیگر تحت نظرات رهبران سیاسی خود قرار دارند، آنان بسیار مطیع دستورات و فتاوای مرجع تقلید خود بوده و از طرفی احترام بسیار زیادی نسبت به تشکّلات خود به ویژه سازمان جهانی خوجه‌ها می‌گذارند و هرگونه قانون و یا دستوری که از طرف این سازمان صادر شود با دل و جهان آن را عملی می‌کنند و اگر تعارضی در رأی مرجع تقلید (نه در فتوا و احکام) و فرمان فدارسیون جهانی پیش آید، نظریه فدراسیون بر مرجع تقلید ترجیح می‌دهند، به عنوان مثال در خصوص اعلام عید فطر گاهی شده است که مرجع تقلید اعلام عید کرده اما فدراسیون آن را قبول نداشته و شیعیان خوجه تابع رأی فدارسیون بوده‌اند، این موضوع چند نوبت در تانزانیا اتفاق افتاد و بنده شاهد یکی از این اعیاد بودم که مرجع تقلید وقت آنان (حضرت آیت الله العظمی خویی) اعلام عید کردند و از طرفی بسیاری از کشورهای اسلامی نیز اعلام عید کرده بودند و تمامی مسلمانان در تانزانیا عید گرفته بودند، ولی چون فدراسیون اعلام عید نکرده بود، خوجه‌ها در دارالسلام عید نگرفتند.

تاریخ پیدایش خوجه‌های اثنی عشری به حدود شش قرن پیش باز می‌گردد، در اواسط سده 1400 میلادی گروهی از مبلغان اسماعیلیه نزاریه ایرانی به سرپرستی شیخ پیر صدرالدین به هند اعزام شدند، آنان طی اقامت خود در هند و تبلیغ و نشر افکار مذهب اسماعیلیه توانستند تعداد قابل توجهی از هندوها را به مذهب خود دعوت کنند، پیر صدرالدین از مبلّغان بزرگ اسماعیلی نزاری به شمار می‌آمد، وی توانست تعداد زیادی از هندوها را به آیین خود دعوت کند و نام خوجه را بر پیروان خود بگذارد، (واژه خوجه همان معنای خواجه فارسی به معنای بزرگ و سرور است)، لازم به ذکر است که در حال حاضر کلمه خوجه اطلاق بر شیعیان اثنی عشری می‌شود و آقا خانی‌ها را خوجه نمی‌گویند، پس از گرایش تعدادی از هندوها به مذهب اسماعیلیه، عقیده اسماعیلی میان این گروه سالیان سال به حیات خود ادامه داد، شایان ذکر است که پیر صدرالدین برای جلب نظر هندوها به افکار خود، تحریف‌هایی در عقاید اسماعیلیه انجام داد تا اینکه بتواند مردم را با عقیده خود همراه کند.

در سال 1839 میلادی آقاخان محلاتی، نخستین امام این فرقه پس از شکست در شورش علیه فتحعلی شاه قاجار به بمبئی گریخت و تلاش کرد خوجه‌های اسماعیلیه را که از طرفداران پیر صدرالدین بودند، تحت کنترل خود در آورد، وی در این رابطه توانست برخی باورهای شیعه اسماعیلی را که به طور غلط از سوی پیر صدرالدین میان آنان منتشر شده بود، تغییر دهد، از جمله اینکه آنان را تشویق به زیارت قبور ائمه علیهم السلام کرد و تأکید زیادی نسبت به رفتن به عتبات عالیه داشت، آقاخان طی فعالیت‌های خود در بمبئی فشارهای زیادی را روی خوجه‌ها آورد تا اینکه به دنبال این فشارها برخی خوجه‌ها تمرد کرده و از فرامین آقاخان سرپیچی کردند، حتی برخی از آنان به خاطر فشارهای آقاخان به مذهب تسنن روی آوردند. برخی می‌گویند آقاخان محلاتی شیعه اثنی عشری بوده و علت تشیع وی نسبت نسبی است که به یکی از پادشاهان قاجار پیدا کرده است، بعدها پس از فوت آقاخان اولین انحراف در این طریقه ایجاد شد.

در اوایل دهه 1870 گروهی از خوجه‌ها که در زمره مخالفان آقاخان بودند، برای زیارت حرم اباعبدالله الحسین علیه السلام رهسپار کربلا شدند، در نجف با یکی از مراجع آن زمان حضرت آیت الله العظمی شیخ زین العابدین مازندرانی دیدار کردند، هنگامی که آنان خود را شیعه معرفی کردند، توجه شیخ به آنان جلب شد، اما هنگامی که آیت الله مازندرانی از احکام و اعمال مذهبی آنان پرسش کرد، پاسخ دادند که نماز نمی‌خوانند، روزه نمی‌گیرند و دیگر عبادت‌ها را نیز به جای نمی‌آورند، آنان در پاسخ مرجع بزرگ نجف درباره تشرف به حج گفتند که زیارت ائمه علیهم السلام را بر سفر حج مقدّم می‌شمارند، در پی این سخنان که موجب نارضایتی آیت الله مازندرانی و دیگر علمای نجف شد، این گروه از آن مرجع درخواست کردند که برخی روحانیون را جهت آموزش عقاید و احکام شیعه به هند اعزام کنند، آیت الله مازندرانی شخصی را به نام «ملاقادر حسین» که خود از طلاب هندی و مشغول تحصیل در نجف بود، همراه آنان به هند اعزام کرد و وی توانست طی برگزاری جلسات دروس دینی خوجه‌ها را نسبت به عقائد و احکام شیعه اثنی عشری آشنا کند، به دنبال این تبلیغات تعداد کمی از پیروان آقاخان به مذهب تشیع اثنی عشری روی آورده و از عقائد اسماعیلیه دست برداشتند.

در اواخر دهه 1880 روحانی دیگری به نام شیخ ابوالقاسم نجفی نیز از طرف مرجع وقت حضرت آیت الله مازندرانی به بمبئی اعزام شد، وی نیز توانست با همکاری برخی تجار ایرانی مقیم در بمبئی فعالیت خوبی را در میان خوجه‌های اثنی عشری در این شهر انجام دهد، شیعیان خوجه به خاطر فشار و اختناق بیش از حد از طرف آقاخان بیشتر فعالیت‌های مذهبی خود را به طور مخفیانه انجام می‌دادند، تا اینکه پس از گذشت سالیان سال توانستند مسجد و حسینیه‌ای (امامباره‌) ساخته و به مرور زمان فعالیت‌های خود را آشکار سازند.

با تداوم فشارها و تهدید‌های آقاخان و از طرفی پایداری خوجه‌ها در عقاید خود، در نهایت گروهی از آنان تصمیم گرفتند به محلی جدید و به دور از چشم آقا خان هجرت کرده و زندگی کنند، در آن زمان شرق آفریقا مکانی مناسب برای استقرار آنان به شمار می‌رفت و از طرفی این منطقه به خاطر سفرهای دریایی هند و مناطق شرق آفریقا تا اندازه‌ای برای خوجه‌ها شناخته شده بود، بدین ترتیب شماری از خوجه‌های اثنی عشری از واپسین سال‌های سده 1800 رفته رفته به این منطقه مهاجرت کردند و در مناطق مختلف شرق آفریقا از موگادیشو گرفته تا جزیره لامو، شهر بندری مومباسا، شهر مالیندی در کنیا، جزیره پمبا و زنگبار و همچنین برخی از مناطق داخل این منطقه از قبیل اوگاندا، بوروندی، رواندا و برخی از شهرهای تانزانیا سکنی گزیدند.

شمار این مهاجرین در دهه‌های 1920 الی 1930 به گونه‌ای چشمگیر افزایش یافت و هزاران تن از خوجه‌های شیعه اثنی عشری در زنگبار مستقر شدند، می‌توان گفت در این سال‌ها قدرت اقتصادی و حتی تصمیم گیری کشوری نیز تا حدودی به دست شیعیان خوجه رقم می‌خورد، در این رابطه داستان‌های بسیار زیادی نقل می‌کنند که از نفوذ آنان در این منطقه حکایت دارد، یکی از داستان‌هایی که دلیل بر قدرت و نفوذ آنان دارد، جریان «علی ناتو» یکی از تجار بزرگ خوجه است.

علی ناتو توانست با قدرت مالی و کیاست و نفوذ خود، سالیان متمادی دو روز عاشورا و بیست و یکم رمضان را در جزیره زنگبار تعطیل رسمی اعلام کند و حتی در زمان وی تعطیلی این دو روز در قانون اساسی زنگبار به ثبت رسید، مختصر این داستان این است که در عهد استعمار انگلیس در زنگبار، حکومت خودمختار این جزیره که تحت اشراف دولت مرکزی انگلیس اداره می‌شد، با مشکل مالی رو به رو شد، آنان برای پرداخت حقوق کارمندان و نیروهای مسلحه خود می‌بایست از کسی پول قرض می‌کردند، بنابراین به علی ناتو، تنها تاجر عمده و مهم زنگبار مراجعه کرده و درخواست پول کردند، وی مبلغ مورد نیاز حکومت را به آنان داد. پس از چند ماه که از طرف دولت مرکزی پول رسید، مسئولان کشوری و لشکری برای پس دادن پول علی ناتو همراه با هدیه‌ای به منزل وی رفتند، آنان ضمن تشکر از این خدمت، گفتند که ما حامل لقب «سِر» از طرف ملکه انگلیس برای شما هستیم، در ضمن هرگونه درخواستی داشته باشید ما برای شما انجام خواهیم داد، علی ناتو گفت که من نیازی به این مبلغ ندارم و آن را در راستای آبادی زنگبار هزینه کنید و لقب سِر هم ضمن تشکر از لطف ملکه انگلیس ضرورتی ندارد که به من بدهید، من فقط یک درخواست دارم و آن اینکه دو روز در سال یکی روز عاشورا و دیگری روز بیست و یکم ماه رمضان را تعطیل رسمی اعلام کنید، آنان پذیرفتند و این دو روز را به عنوان تعطیل رسمی در قانون اساسی زنگبار به ثبت رساندند و این تعطیلی بیش از چهل سال ادامه پیدا کرد که پس از انقلاب زنگبار در سال 1964 میلادی و هجرت خوجه‌ها از این جزیره، از قانون این کشور حذف شد، یکی از خیابان‌های داخل شهر سنگی زنگبار به نام علی ناتو است و تا به امروز مردم، این خیابان را به اسم او می‌شناسند و نام وی هم بر روی تابلو نوشته شده است.

 

آرامگاه سید سعید اختر رضوی، از بنیانگذاران سازمان بلال مسلم میشن و عضو مجمع جهانی اهل بیت در شهر «دارالسلام» تانزانیا

تعدادی از شیعیان خوجه از راه این جزیره به دیگر مناطق شرق آفریقا راه یافتند و جماعت‌هایی را در مناطق مختلف بنیان نهادند. این اقلیت کوچک هرچند اکنون جمعیت بسیار اندکی در برابر دیگر شیعیان جهان تشکیل می‌دهند، ولی به دلیل نظم و انسجام داخلی و تلاش‌های خستگی ناپذیر، به یکی از موفق‌ترین گروه‌های شیعی تبدیل شده‌اند.

در زمانیکه (حدوداً در اوایل رهبریت مقام معظم رهبری) مرحوم «ملا اصغر»، رئیس وقت وُرلد فدریشِن خوجه‌ها(فدراسیون جهانی خوجه‌) همراه با هیئتی عالی رتبه از این جماعت خدمت مقام معظم رهبری رسیدند، ملا اصغر در خصوص شیعیان خوجه به ویژه نظم و سازماندهی درونی آنان توضیحاتی را خدمت حضرت آقا بیان کردند، بعد از صبحت‌های ملا اصغر، حضرت آقا به شخصیت‌های ایرانی از قبیل آیت الله تسخیری، آقایان اختری و نورالهیان(رئیس سابق سازمان مدارس و حوزه های علمیه خارج از کشور) که در جلسه حضور داشتند، فرمودند که خوب است شما نیز در صدد ایجاد نظم و تشکلی سازمان یافته برای شیعیان بومی آفریقا باشید. اما بعد از این جلسه تا به امروز به قول یکی از حضّار در این ملاقات ما نتوانسته‌ایم اندک نظمی بین شیعیان بومی ایجاد کنیم.

شیعیان خوجه اثنی عشری تقریبا از همان اوایل ورود به مناطق شرق آفریقا به جهت حفظ کیان خود اقدام به تشکیل جماعت‌های مختلفی کردند به عنوان مثال شیعیان مقیم سومالی، مومباسا و شهرهای مختلف تانزانیا به ویژه زنگبار با تشکیل جماعت خانه‌ای که متصدی امور مربوط به آنان باشد، توانستند نظمی را میان خود ایجاد کنند، آنان به خاطر پراکندگی در شهرها و کشورهای مختلف، به دنبال تأسیس فدراسیون قاره‌ای افتاده و در شبه قاره هند و آفریقا فدراسیون قاره‌ای بنیانگذاری کرده و بعد‌ها پس از هجرت تعدادی از آنان به قاره‌های اروپا و آمریکا به فکر راه‌اندازی فدراسیون جهانی افتادند، به دنبال این طرح سازمان فدارسیون جهانی خود را در اوایل سال 1970 تشکیل دادند.

فدراسیون جهانی شیعیان خوجه اثنی عشری، عالی‌ترین نهاد هماهنگ‌کننده فعالیت‌های جماعات خوجه‌ها در سراسر جهان است و همه فدراسیون‌های منطقه‌ای (قاره‌ای) و جماعات مختلف در شهرهای کشورهای محل اقامت آنان زیر نظر این سازمان قرار دارد. پیشینه تأسیس فدراسیون جهانی به اوایل دهه 1970 باز می‌گردد.

پس از تأسیس فدراسیون آفریقا و جماعت‌های خوجه در کشورهای گوناگون جهان از جمله اروپا و آمریکا خلأ سازمانی که همه جماعات را پوشش دهد، کاملاً احساس می‌شد، سال 1975 میلادی رؤسای برخی جماعات خوجه طی یک گردهمایی در لندن درباره تأسیس فدراسیون جهانی به بحث و بررسی پرداختند، در این گردهمایی مقرر شد کمیته‌ای برای تهیه پیش‌نویس قانون اساسی این سازمان تشکیل شود، یک سال بعد در همایشی به نام قانون اساسی در شهر لندن جماعات گوناگون پیش نویس یاد شده را تصویب کردند و فدراسیون جهانی فعالیت خود را به طور رسمی آغاز کرد، این سازمان در همان سال نیز به منزله انجمن خیریه مذهبی در کشور انگلستان ثبت شد، فدراسیون جهانی خوجه‌های اثنی عشری بنابر قانون اساسی خود سازمانی مستقل است که رئیس و اعضای هیئت رئیسه طی انتخابات عمومی به مدت سه سال انتخاب می‌شوند، خط مشی این سازمان طی گردهمایی‌هایی که هر سه سال یک‌بار برگزار می‌شود، ترسیم می‌گردد، دبیرخانه آن نیز در مرکز اسلامی «استانمور» لندن واقع شده است.

حاج «انور درامسی»، رئیس کنونی فدراسیون جهانی خوجه‌ها است، این فدراسیون 135 عضو دارد که از بین چهار عضو فدارسیون قاره‌ای و 26 جماعت خانه خوجه‌های اثنی عشری انتخاب می‌شوند. جمعیت کل شیعیان خوجه‌های اثنی عشری که همگی زیر پوشش فدراسیون جهانی در قالب چهار فدراسیون منطقه‌ای و 26 جماعت اصلی فعالیت دارند، حدود 140 هزار نفر است که در پنج قاره جهان پراکنده شده‌اند.

فدراسیون جهانی از آغاز تأسیس اقدامات مهمّی را در قالب بهبود وضعیت معیشتی جماعات خوجه در سراسر جهان به ویژه شبه قارّه هند ساماندهی کرده است، بخش عمده این فعالیت‌ها در دهه 1980 و 1990 صورت گرفته است، در گردهمایی آنان که در شهر «دارالسلام» تانزانیا برگزار شد، پیش‌نویس‌های بسیار خوبی در راستای هر چه بهتر شدن وضعیت خوجه به ویژه در زمینه آموزش تهیه شد که به دنبال اجرای آن بودند.

این فدراسیون دارای مراکز و بخش‌های مختلفی از قبیل مرکز آموزشی، مرکز مشاوره پزشکی، مرکز حمایت از کودکان بی سرپرست، میز زنان، میز روابط خارجی، میز جوانان، میز تحقیقات و توسعه، میز رسانه‌ها و میز ارتباط خارجی با آمریکا است.

فدراسیون جهانی از سال 2000 میلادی میز ارتباط خارجی یا آمریکا را پایه گذاری کرده است، این بخش عهده دار ارتباط با مقامات عالی رتبه ایالات متحده از جمله نمایندگان کنگره و سنای این کشور است، مسئولان این میز می‌کوشند از توانایی این کشور در عرصه معادلات بین‌المللی برای رفع برخی مشکلات شیعیان کشورهای گوناگون بهره برداری کنند، لازم به ذکر است اعضای بخش ارتباطات خارجی با آمریکا طی چند سال گذشته و با افزایش برخی حملات تروریستی علیه شیعیان پاکستان چند بار با مقامات وزارت خارجه آمریکا و سنا دیدار کردند، آنان از مقامات درخواست کردند که نسبت به بازداشتن حملات وهابیان به شیعیان بر دولت پاکستان فشار آورند.

 

ادامه دارد...