چرایی وقوع سیل؛ از نقش مردم تا رانتی که ریشه دوانده است

محمد الموتی، فعال محیط زیست و دبیر شبکه سازمان‌های غیردولتی ملی محیط زیست و منابع طبیعی در گفت‌وگو با ایکنا؛ به تشریح دیدگاه‌های فعالان محیط زیست در خصوص دلایل بروز سیل اخیر پرداخت و گفت: طی سال‌های اخیر نه تنها سازمان‌های مردم‌نهاد، بلکه فعالان و استادان مستقل دانشگاهی که با شرکت‌های بزرگ پیمانکاری و مشاوره وابستگی و ارتباط ندارند نیز مجموعه آنچه قرار بود اتفاق بیافتد را بیان کرده‌اند، به طوری که گویی تمام رخدادهای کنونی در ایران را پیشگویی کرده باشند.

تک تک ما مقصر سیل هستیم چون در بستر رودخانه‌ها زباله ریخته‌ایم

وی با تأکید بر وجود رابطه علت و معلولی علمی در بروز سیل اخیر، گفت: اگر بخواهیم منصفانه قضاوت کنیم، تک تک مردم ایران در وقوع این سیل نقش دارند. صدها هزار تن زباله‌ای که توسط سیلی که از رودخانه کشکان گذشت و وارد جلگه خوزستان شد نشان می‌دهد که طی 30 تا 40 سال گذشته همه ما حین تفریحاتی که انجام داده‌ایم چه بلایی بر سر بستر رودخانه‌ها آورده‌ایم. سیل تمام آنچه ما در بستر رودخانه‌ها رها کرده‌ایم را با خود به همراه آورده است.

این فعال محیط زیست ادامه داد: همین یک جنبه کوچک نشان می‌دهد که تک تک مردم در محدود شدن حریم رودخانه‌ها نقش دارند و موجب شده‌اند فشار رودخانه‌ها بالاتر بیاید. آب جاری شده در سیل کشکان، آب معمولی نبود و انواع و اقسام چیزهایی که می‌توانست آن را سنگین‌‌تر کند و ویرانی آن را افزایش دهد، در آن وجود داشت. آنچه در این سیل نمود داشت این بود که تک تک ما حقوق منابع طبیعی را رعایت نکرده‌ایم. 

سد خوب و بد داریم اما ما سد بد ساخته‌ایم

الموتی با اشاره به اینکه شرایط بعد از سیل موجب شد تا به شدت به مسئله سدسازی تاخته شود، تصری کرد: حقیقت این است که ما سد خوب و بد داریم؛ اما حقیقت بزرگ‌تر این است که انبوه سدهای بد در ایران با جانمایی نادرست و عدم توجه به وضعیت اقلیمی ایجاد شده است؛ دلیل آن نیز مجموعه رانتی است که در 40 تا 50 سال اخیر (این موضوع محدود به قبل یا بعد از انقلاب نیست) به وجود آمده و این مجموعه عملاً تمام مناسبات را در کشور تعیین می‌کنند.

یکی از بزرگ‌ترین عوامل ایجاد سیل، پروژه‌های راه‌سازی 50 سال گذشته است

دبیر شبکه سازمان‌های غیردولتی ملی محیط زیست در خصوص این شبکه رانتی، گفت: کسانی که به دنبال سوداگری هستند در عرصه‌ای بیرون شهر زمینی را برای شهرک سازی در نظر می‌گیرند؛ اما برای اینکه این شهرک درست شود نیاز به راه داریم و باید پیمانکاران راه ساز وارد شوند و راه‌ها با تخریب گسترده محیط زیست راه ساخته می‌شود. در واقع یکی از بزرگ‌ترین عوامل ایجاد سیل پروژه‌های راه سازی 50 سال گذشته بوده است. وقتی راه و جاده به یک مسیر برود جمعیت به آن سمت سوق پیدا می‌کند تا زمین‌های با ارزش شده را خرید و فروش کند. این جمعیت نیاز به آب دارد بنابراین پروژه بعدی آب رسانی به آن منطقه است.

وی ادامه داد: آبرسانی نیازمند ایجاد سد و یا انجام پروژه‌های بزرگ انتقال آب است و همه این پروژه‌ها، بسیار پول‌ساز هستند که یک حلقه پیچیده را تغذیه می‌کنند. در اصل این یک نظام اجتماعی رانتی است که در کشور به وجود آمده و در اختیار پیمانکاران راه ساز، سد ساز، معدن کاران و ... قرار دارد و عجیب اینکه همگی در قالب قوانین موجود کار می‌کنند اما یک نکته ظریف وجود دارد؛ قوانین چگونه شکل می‌گیرند؟

الموتی تشریح کرد: قوانین توسط نمایندگانی تصویب و پیشنهاد می‌شوند که خودشان محصول همین حلقه پیچیده رانتی هستند. یعنی مجموعه ثروتنمند هر نقطه کشور چرخه اقتصادی کاذب ایجاد و پول هنگفتی برای پروژه‌هایی که بارزترین مشخصه آنها تخریب طبیعت است ایجاد می‌کنند. این افراد در اثر پول بادآورده دارای آنچنان قدرت اجتماعی بالایی می‌شوند که حتی در انتخاب مسئولان هم اثرگذار هستند.

سیل حقیقی، سیل تغییر مرجعیت اجتماعی است

وی ادامه داد: عملاً بزرگ‌ترین سیلی که پیش از سیل جاری به وجود آمده در یک لایه زیرین اجتماعی بوده که هنوز آشکار نشده و مورد توجه مردم قرار نگرفته است. سیل حقیقی، سیل تغییر مرجعیت اجتماعی است که از شیوخ و بزرگان محلی و کسانی که تعصب و توجه به منابع طبیعی دارند به سمت سودجویانی که در پی شهرک سازی هستند تغییر پیدا کرده‌است.

این فعال محیط زیستی اضافه کرد: این تغییر مرجعیت اجتماعی به دلیل اینکه تعلق خاطر به سرزمین ندارند بزرگ‌ترین سیل را در عرصه اجتماعی ایجاد کرده است. نمونه این مسئله را در تفاوت بالادست سدها و پایین دست سدها می‌توانید ببینید که چه تغییرات عظیم اجتماعی در این دو منطقه به وجود آمده است. حتی مردم مطرح می‌کردند که در هنگام خشکسالی با پدیده دزدی آب مواجه بودیم که عده‌ای آب سدها را مصرف می‌کردند و عده‌ای از آن محروم می‌ماندند.

آب محملی برای سودجویی و سوداگری شده است

وی از تغییر نظام حکمرانی آب در کشور سخن گفت و اظهار کرد: آب محملی برای سودجویی و سوداگری شده است و این مسئله بسیار جدی است. البته همچنان تأکید دارم که تک تک مردم در سیل اخیر نقش داشته‌‌اند اما باید این مسئله را روشن کنم که مردم بر چه اساسی این اثر را به وجود آورده‌اند؟ این اثر به صورت دومینو اتفاق افتاده که شروع کننده آن نظام تدبیر حکمرانی آب و حکمرانی سرزمین است که از دولت و مجلس شروع می‌شود، به مجموعه‌های رانتی می‌رسد، این مجموعه‌های رانتی دوباره مسئولان را تحت تأثیر قرار می‌دهند و در نهایت به مردم می‌رسد این روند یک بده بستان است که طی آن مردم به انواع مختلف نابود می‌شوند.

الموتی تصریح کرد: باید بپذیریم بنای غلطی که گذاشته می‌شود و منجر به تصویب قانون غلط می‌شود راه را برای منفعت طلبی تمام بخش‌های جامعه باز و تبدیل به یک رقابت غلط در جامعه برای کسب سود می‌شود؛ از منی که زباله در بستر رودخانه می‌ریزم تا شورای یک روستای کوچک که در ازای 10 میلیون تومان مراتع خود را به دام غیر مجاز اجاره می‌دهد تا مدیر دستگاهی که بر تخلف فرد صاحب نفوذی در منطقه خود چشم پوشی می‌کند و همه این چرخه به هم کمک می‌کنند تا تخریب گسترده محیط زیست رخ‌دهد.

وی خاطرنشان کرد: البته این را باید در نظر گرفت که میزان بارندگی‌هایی که امسال داشته‌ایم و منجر به سیل شد حداقل در 50 سال گذشته بی‌‌سابقه بوده است اما هنوز توافقی بر سر این موضوع وجود ندارد که عامل اصلی سیل چه بوده است و به نظر من عامل اصلی برای بروز سیل وجود ندارد بلکه مجموعه عواملی که می‌تواند هر کدام شدت و ضعف داشته باشد در بروز این رخداد دخیل بوده‌اند، که سد سازی و از بین رفتن مراتع بالادست درجه تأثیرگذاری بالاتری دارند و در درجه‌های تأثیرگذاری بعدی زباله انداختن شهروندان و ... همه از عوامل وقع سیل هستند.

وی در جمع‌بندی این بخش از سخنان خود گفت: بر اساس جمع‌بندی نظرات گوناگون سدسازی‌های بی‌رویه از عوامل اصلی سیل اخیر است. اگر چه اکنون ممکن است برخی مدعی شوند که اگر در لرستان سد بیشتری می‌ساختیم این سیل جاری نمی‌شد، اما کسی توجه نمی‌کند که اگر این تعداد سد در سرشاخه‌های کارون احداث و آب حبس نمی‌شد، پایین دست رودخانه‌ها دچار تغییر کاربری زمین‌ها نمی‌شد. وقتی از بستر رودخانه آب کمتری عبور می‌کند و حریم خشک می‌شود و این خشک بودن چند دهه به طول می‌انجامد، بسیاری فکر می‌کنند عرض رودخانه همان مثلاً 20 متر است و می‌توانند در فاصله‌ چند متری از حریم رودخانه خانه احداث کنند و نمی‌دانند که عرض واقعی رودخانه 50 متر است که خشک شده است.

سدسازی عامل دست‌اندازی به حریم رودخانه‌ها است 

الموتی سدسازی را عامل دست اندازی به حریم رودخانه‌ها دانست و اضافه کرد: لایروبی درستی هم صورت نگرفته است هر چند در مورد این نوع سیل شاید لایروبی اثر چندانی نداشته باشد اما اگر لایروبی تا بستر دریا درست انجام می‌شد ما چنین سیلی را تجربه نمی‌کردیم. عواملی از قبیل عوامل اقلیمی نیز وجود دارد که در ایران هنوز چندان مورد توجه قرار نگرفته است در حالی که ایران جزو کشورهایی است که بیشترین اثر را از تغییر اقلیم گرفته است.

این فعال محیط زیست ضمن هشدار جدی نسبت به تغییرات اقلیمی و تأثیر آن بر ایران، گفت: بر اساس گزارش‌های منتشر شده در پنج دهه گذشته در ایران هر دهه چهار دهم درجه افزایش دما داشته‌ایم یعنی در مجموع 50 سال گذشته ما به دو درجه افزایش دمایی که در تمام دنیا تلاش می‌شود به آن درجه نرسند و تا 2030 هم باید مانع رسیدن به این دما شوند، رسیده‌ و حتی از آن عبور کرده‌ایم.

وی در خصوص سایر مشکلات بنیادی حفاظت از محیط زیست ایران، گفت: آمایش سرزمینی نیز صورت نگرفته است، عرصه‌های که در اختیار دام‌ها قرار می‌گیرد، بی‌برنامه، گسترده و خارج از رویه است که موجب از بین رفتن پوشش گیاهی می‌‌شود و جنگل‌تراشی‌های حاشیه زاگرس نیز شرایط را وخیم‌تر کرده است.

تک تک ما که ذغال استفاده می‌کنیم مسئول سیل اخیر هستیم

الموتی ادامه‌داد: تک تک ما که در تفریحاتمان از ذغال استفاده می‌کنیم در وقوع این سیل باید مسئولیت خود را بپذیریم. تهیه ذغال درختان زاگرس باعث قطع درختان در این منطقه شده است. وقتی جنگل از بین می‌رود پوشش گیاهی که مانع سیل می‌شود هم از بین می‌رود؛ ایران در حال از دست دادن جنگل‌های خود است. از سوی دیگر آفات جدید در حال وارد شدن به محیط زیست است.

ادامه دارد ...