لغو کاپیتولاسیون از سوی رضاخان یک اقدام نمایشی بود

كاپيتولاسيون يا حق قضاوت كنسولی، در ايران پیشینه طولانی دارد. نکته مهم در خصوص اين مقوله تاريخی، مبحث اعطا و الغای آن است. در طول تاريخ معاصر ايران، كاپيتولاسيون به عنوان پديده‌ای مهم و اثرگذار دو بار اعطا و الغا شده است. الغای آن بار اول در تاريخ 19 ارديبهشت 1306 شمسی در زمان رضاخان و بار دوم در 23 ارديبهشت‌ماه 1358، از سوی دولت اسلامی ايران صورت گرفت. به بهانه سالگرد نخستین لغو کاپیتولاسیون در ایران، مصاحبه‌ای با ماشاءالله ایزدی، عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور چهارمحال و بختیاری انجام شده که در ادامه می‌خوانید.
ماشاءالله ایزدی، عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور چهارمحال و بختیاری، در گفت‌وگو با ایکنا از چهارمحال و بختیاری در تشریح معنای واژگانی «کاپیتولاسیون»، اظهار کرد: کاپیتولاسیون واژه‌ای فرانسوی و به معنای انعقاد عهدنامه و در مفهوم حقوق بین‌الملل، معادل «قضاوت‌سپاری» یا «قضاوت کنسولی» است.

پیشینه کاپیتولاسیون در جهان
وی به پیشینه کاپیتولاسیون در جهان اشاره و تصریح کرد: نخستین معاهدات از این دست به آغاز قرن پانزدهم برمی‌گردد که دولت فرانسه قراردادهایی را بر کشورهای مصر و عثمانی تحمیل و مصونیت قضای اتباع خود را دراین کشورها تضمین کرد که اعطای این امتیازات از سوی عثمانی استعمار نوینی را بنا نهاد که دول اروپایی تا قرن‌ها در قلمرو عثمانی از این مصونیت برخوردار بودند.

پیشینه کاپیتولاسیون در ایران
ایزدی سابقه تحمیل کاپیتولاسیون در ایران را مربوط به زمان عقد عهدنامه ترکمانچای با دولت روسیه دانست و بیان کرد: در جریان این معاهده ننگین که بخش قابل توجهی از خاک ایران به بیگانگان سپرده شد، عباس‌میرزا ولی‌عهد فتحعلی شاه قاجار، مواد و مقرراتی را امضا کرد که مهر تأیید اجرای کاپیتولاسیون در ایران بود.
کارشناس مسائل تاریخی در استان با بیان اینکه پس از اعطای این امتیاز به روسیه، سایر کشورهای اروپایی خواستار این حق در ایران شدند، افزود: در اردیبهشت‌ماه سال 1306، در یک اطلاعیه‌ دولتی، لغو کاپیتولاسیون در ایران اعلام شد که البته این عمل رضاخان مانند سایر اقدامات به ظاهر استعمارستیزانه وی، یک عمل نمایشی و ظاهری بود.
ایزدی با تأکید قراردادن این نکته که رضاخان خود دست‌نشانده انگلیسِ استعمارگر بود، گفت: این چهره نظامی با مهره‌سازی و حمایت انگلیسی‌ها و در شرایطی که اوضاع امنیتی، اجتماعی و اقتصادی کشور در وضعیت بحرانی قرار داشت، به قدرت رسید.
وی ادامه داد: انگلیسی‌ها در آن شرایط خوب درک کرده بودند که مردم ناراضی و مستأصل ایران به دنبال یک ناجی برای برون‌رفت از بحران هستند بنابراین تلاش کردند از رضاخان یک چهره ملی، محبوب و مردمی بسازند و از جمله، برخی امتیازات اعطا شده به دول خارجی با دستور وی لغو شد.
ایزدی با بیان اینکه شواهد موجود حاکی از نمایشی بودن لغو کاپیتولاسیون توسط رضاخان هستند، ادامه داد: یکی از این شواهد ارسال ابلاغیه‌هایی از سوی دولت ایران به سفارت‌خانه‌های اروپایی بود که شاه ایران در آنها امتیازات حقوقی، اقتصادی و سیاسی ویژه‌ای به این کشورها اعطا می‌کرد.
مدرس تاریخ در استان سپس به روی کار آمدن محمدرضا پهلوی اشاره کرد و گفت: در زمان محمدرضا، چندین اقدام دولت ایران برای تجدید و ادامه این امتیازات به دولت‌های بیگانه به ویژه آمریکا قابل توجه است که مهم‌ترینِ این اقدامات، تصویب لایحه کاپیتولاسیون در سوم مردادماه 1343 در مجلس سنای ایران است.
وی با تأکید بر اینکه این لایحه ننگین مورد پذیرش امام خمینی(ره) و مردم ایران ایشان نبود، گفت: ایشان که در آن زمان مبارزه با ژیم پهلوی را آغاز کرده بودند، بلافاصله به این لایحه اعتراض کردند و در بیانیه‌ها و سخنرانی‌های کوبنده و ماندگار، بر علیه این اقدام دولت پهلوی به افشاگری پرداختند.
ایزدی در خصوص لغو دائمی کاپیتولاسیون در ایران، یادآوری کرد: پس از پيروزی انقلاب اسلامی، در 23 ارديبهشت 1358،‎ ‎این لایحه توسط حکومت جمهوری اسلامی ايران رسماً و برای همیشه لغو شد و از بین رفت.

کاپیتولاسیون؛ ابزار تحقیرآمیز استعمارگران
وی با بیان اینکه کاپیتولاسیون یکی از ابزارهای استعمارگران برای تحقیر کشورهای جهان سوم است، ادامه داد: استعمارگران اگرچه به ظاهر حق پایه‌ای تمام کشورها را به رسمیت می‌شناسند اما در مورد کشورهای توسعه نیافته، رویکرد تحمیلی و زورگویانه دارند.
ایزدی با اشاره به سه هدف کشورهای استعمارگر در تحمیل این گونه قراردادها به کشورهای جهان سوم، یادآور شد: تحمیل معاهدات نابرابر، ایجاد شکاف در راستای ایجاد جامعه نابرابر و رسیدن به مصونیت اتباع و نیروهای نظامی در خارج از مرزها، اهدافی هستند که کشورهای استعمارگر همواره دنبال می‌کنند.
عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور شهرکرد با اشاره به تبعاتِ سوء اجتماعی این معاهدات، بیان کرد: در جامعه‌ای که اقلیت از آزادی برخوردار باشند و اکثریت تحقیر شوند، بروز خشونت و درگیری پیامدی غیر قابل اغماض است.
وی کشورهایی مانند ایران، مصر، تایلند و ترکیه را نخستین کشورهایی اعلام کرد که این حقوق را از خارجیان سلب کردند و ادامه داد: در ایران، مردم به حد بالایی از بلوغ فکری و عملی و تدبیر و بصیرت دینی رسیدند و کاپیتولاسیون را برای همیشه لغو کردند.
ایزدی با اشاره به اینکه آمریکایی‌های ناامید از ایران، تلاش‌های زیادی را در کشورهایی مانند افغانستان و عراق برای گرفتن حق کاپیتولاسیون داشتند، خاطرنشان کرد: پس از سقوط صدام در عراق، آمریکایی‌ها خواستار اعطای این حق از سوی دولت جدید شدند که نوری‌المالکی به شدت با این درخواست مخالفت و آن‌را رد کرد.
وی به تلاش‌های ناکام آمریکا در افغانستان و پاکستان اشاره کرد و افزود: علی‌رغم مخالفت و مبارزه دولت این کشورها با استعمارگری آمریکا، همواره شاهد اقدامات منفعت‌جویانه و یک‌جانبه دولت آمریکا در این کشورها بوده‌ایم.

انتهای پیام