چرایی اهمیت مسجد در دنیای امروز/ سه راهکار عملیاتی برای تقویت جایگاه مسجد

مساجد، علاوه بر آنکه یاد و نام بلندمرتبه خداوند را در دوران تضعیف هویت‌های معنوی و گسست‌های فرهنگی، زنده نگه می‌دارند، ظرفیتی مردم‌نهاد برای پیشبرد بسیاری از مشارکت‌های نیکوکاری، خیرخواهانه و کاهش آسیب‌های اجتماعی هستند. امروز با وجود استقرار نظام دینی در ایران، اهمیت این کانون توحیدی به خوبی تبیین نشده است.

از این رو و در امتداد گفت‌وگو‌های ایکنا با فعالان مسجدی، با میثم لطیفی، رئیس دانشکده معارف اسلامی و مدیریت دانشگاه امام صادق(ع) و از پایه‌گذاران هسته علمی مسجد در این دانشگاه به گفت‌وگو پرداختیم، حاصل گفت‌وگوی این فعال مسجدی با ایکنا در روزی که مشت‌های گره کرده آزادی‌خواهان جهان، آزادی مسجد‌الاقصای شریف را فریاد می‌زنند، به همراهان همیشگی رسانه قرآن ارائه می‌شود:

*چه انگیزه‌ای باعث شد تا با وجود مشغله کاری و دارابودن مسئولیت در دانشگاه، فعالیت علمی و ترویجی برای مسجد را در دستور کار خود قرار دهید؟

اعتقاد دارم گر بخواهیم به سمت تمدن سازی اسلامی حرکت کنیم، آنگونه که در بیانیه گام دوم انقلاب نیز اشاره شده است، به تقویت خانواده و مسجد نیازمندیم. انگیزه من برای ورود به مسئله مسجد، دو مقایسه‌ای بود که در ذهنم پررنگ شد، یکی مقایسه وضعیت امروز مساجد با صدر اسلام و دیگری مقایسه وضعیت مساجد کشورمان در مقایسه با کشورهای اسلامی، تاریخ اسلام نشان می‌دهد مسجد در حوزه‌های انسان سازی، جامعه سازی و تمدن سازی محوریت داشته اما امروز این محوریت تا حد زیادی از بین رفته است. نکته دیگر اینکه احساس کردم دیگرکشورهای اسلامی حتی کشوری لائیک مثل ترکیه، توجه بهتری از ما به مسجد دارند و به آن در ساخت فرهنگ مملکت خود توجه کرده‌اند.

بعضی معتقدند مدل زندگی شهری جدید به گونه ای نیست که مردم چندنوبت در مسجد دور هم جمع شوند، بلکه در منزل یا نمازخانه محل کار خود به نماز بپردازند. با چه دلیلی می‌توان ادعا کرد که مسجد امروز هم می‌تواند محوریت تمدن اسلامی باشد؟

به همان نسبتی که تکنولوژی پیشرفت کرده، دسترسی به مسجد نیز آسان‌تر شده و خدماتی که مسجد ارائه می‌کند، ارتقاء پیدا کرده است، دسترسی به مساجد در گذشته سخت بود و گسترش و تجهیز آن مشکل بود، اما مدل زندگی شهری جدید اتفاقاً استفاده از مسجد را تسهیل کرده است. البته لازم است همانطور که در برنامه ریزی و مبلمان شهری به آتش نشانی‌ها، بیمارستان‌ها، پارک‌ها و ... توجه می‌کنیم، به جانمایی مساجد نیز توجه کنیم. یک لازمه دیگراین است که ما اساساً در بلندمدت باید به سمتی حرکت کنیم که ساعات کاری‌مان متناسب با بوم جامعه دینی باشد و با ویژگی‌های فیزیولوژیک و متابولیسم انسان منطبق شود، کارشناسان هیچگاه نمی‌گویند که خواب ظهر خوب است، بلکه بهترین خواب را خواب شب و بهترین زمان بیدارشدن را صبح زود می‌دانند.

زندگی مدرن ما را از وضعیت طبیعی خود خارج کرده است و در شهرهای بزرگ، شاهدیم که مردم، شب‌ها بیداری طولانی مدت دارند و احتمالاً قضاشدن بسیاری از نمازصبح‌ها به این دلیل باشد، در حالی که آموزه‌های دینی ما و اوقات نماز با طبیعت و زیست بوم انسان و سلامتی او کاملاً منطبق است. این توجه به ساعت خواب و کار، از نگاه اقتصادی نیز که البته من نمی‌خواهم به آن دامن بزنم، روی کارایی افراد تأثیر می‌گذارد. یک نکته هم یادآوری کنم، طبق گزارش‌هایی که مؤسسات معتبر اعلام می‌کنند 80 درصد مردم دنیا دیندار اند، البته با تعابیری که خودشان از دین دارند، اما به هر حال اتصالی که به منبع ماورائی و باوری که دارند باعث می‌شود ساعاتی را در طول روز برای خلوت و عبادت مدنظر قرار دهند و به عبادتگاه‌ها، معابد و کلیسا بروند. اینگونه نیست که تصور کنیم فقط مسلمان‌ها وقتی را به عبادت اختصاص می‌دهند.

*چه لزومی دارد این اختصاص وقت برای عبادت، در مسجد باشد؟ مثلاً چرا در خانه نباشد؟

در جامعه مدرن با مشکلی به نام بی‌هویت شدن آدم‌ها مواجه هستیم، حتی دیگر همسایه‌ها از یکدیگر بی‌اطلاع‌اند، این مشکل در شهرک‌ها دوچندان است، یکی از کارکردهای مهم مسجد در روزگار ما می‌تواند ایجاد هویت اجتماعی و انسجام ملی باشد. مساجد هستند که تک تک افراد را به یک جماعت تبدیل می‌کند و نقش اساسی در ساخت هویت جمعی دارند، همین هویت جمعی خیلی اوقات باعث می‌شود افراد سمت گناه و خطا نروند، اینکه می‌بینند همه همدیگر را می‌شناسند، دزد از داخلشان در نمی‌آید، اگر هم کسی می‌خواهد این کار را بکند باید به محله دیگر برود، چون همه همدیگر را می‌شناسند، هیچ کدام از مجموعه‌های فرهنگسرا، سرای محله و حتی مدرسه نمی‌توانند این کارکرد هویت بخشی جمعی را مثل مسجد داشته باشند.

حدیثی از امام مجتبی(ع) وجود دارد که می‌فرمایند: وقتی شما برای نماز به مسجد مراجعه می‌کنید هشت اتفاق برایتان می‌افتد: فهم آیات الهی، دوستی، دانش، رحمت، سخنی که به راه راست هدایت کند، سخنی که از پستی برهاند، ترک گناه از خوف و شرم از خدا؛ در این حدیث به شکل غیرمستقیم به تقویت ارتباطات اجتماعی در مسجد اشاره شده است. یک پایان‌نامه‌ای در دانشگاه تربیت مدرس چند سال پیش انجام شد که جوهره اشتغال بانوان چیست؟ در این پایان نامه که یک خانمی آن را انجام داده بود و من استاد راهنما بودم، مطرح شده بود: بر خلاف اینکه تصور می‌شود اشتغال زنان، جنبه اقتصادی دارد، مسئله اصلی آنان ارتباطات اجتماعی است، دوست دارند ببینند، دیده شوند، صحبت کنند و ...، دقت کنید چقدر این سازوکار را به طور طبیعی و روان در مساجد برای زنان داشته‌ایم اما امروز از آن غافل شده‌ایم. مسئله ازدواج در گذشته بسیار راحت از طریق مسجد حل می‌شد، مسئله خدمت رسانی اجتماعی، تعلیم و تربیت، پاسخ به سؤالات شرعی، آماده شدن برای امور نظامی و ... همه در مسجد انجام می‌شد اما امروز با کم‌رنگ شدن این کارکردها، مسجد تبدیل به یک معبد و صرفاً محل نمازخواندن شده است، عنایت کنید مسجد کوفه که زائران از آن بازدید می‌کنند بخش‌های مختلفی دارد و نشان از کارکردهای مسجد در صدر اسلام دارد، هیچ بعید نیست که یکی از تأکیدات ائمه(ع) برای استحباب و اهمیت نمازخواندن در مسجد کوفه همین باشد که ببینیم این مسجد چه کارکردهایی برای مردم داشته است و اهمیت کارکردهای مسجد را دیابیم.

*از نظر شما، امروزه چه فعالیت‌هایی در مسجد با اهداف دینی سازگار است و به جامعه فایده می‌رساند؟

به نظر می‌رسد اگر کارکردهای مسجد به درستی احیا شود، هیچ فقیری در آن محله، گرسنه به بالین نخواهد رفت، مسجد در شکل‌گیری اقتصاد مقاومتی و تربیت اجتماعی بسیار می تواند مؤثر باشد. هر کار خیری در مسجد پسندیده است اما یک کارهایی اصلاً نباید در مساجد انجام شود و یک رویکردهایی نباید وجود داشته باشد که به آن‌ها اشاره می‌کنم.

بعضی مشکلات مساجد، مشکلات رفتاری است، مثلاً گاهی اوقات مساجد قومیتی می‌شوند و در تهران هم نمونه‌های آن وجود دارد، این موضوع باید مدیریت شود و از آن اجتناب کرد. یکی دیگر از مشکلات ما تزئینات بیش از حد بعضی مساجد است، ما در روایات هم داریم که مسجد باید آراسته باشد اما نه اینکه شبیه معابد هندو و کلیسا شود، وقتی مسجد ما پر زرق و برق شود نگران سرقت محتویاتش می‌شویم و درب آن را می‌بندیم! در حالی که مسجد باید در طول روز به روی مردم گشوده باشد.

یکی دیگر از مشکلات این است که گاهی اجازه نمی‌دهیم که فعالان محله با سلایق مختلف در مسجد فعالیت کنند و فکر می‌کنیم مسجد فقط برای ماست، نکته دیگر اینکه مطهر و پاکیزه نگاه داشتن مسجد، امر مهمی است، چند سال پیش یک جریانی راه افتاد که گفتند معتادان را شب‌ها در مسجد جای دهید، این حرف، مکافات و تبعاتی به دنبال دارد، باید به سمت این برویم که بهزیستی و شهرداری حتماً فکری به حال معتادانی که جای خواب ندارند، بکنند اما مثلاً در شأن نیست که معتادی با مواد مخدر وارد مسجد شود و آن را زیر فرش مخفی کند که بعداً استفاده کند، آن وقت دیگر کدام خانواده‌ای جرئت می‌کند فرزندش را به مسجد بفرستد؟ گاهی اوقات می گویند همه مشکلات را با مسجد حل کنیم، این درست نیست، مسجد باید یک قرارگاه فرهنگی، تربیتی و سیاسی برای محله باشد اما این قرارگاه نمی‌تواند همه مشکلات را حل کند، امام جماعت و هیئت امنا، اختیارات و توان محدودی دارند، اما همین که اهالی مسجد، شأن قرارگاهی برای آن قائل باشند و نظام نیز در سیاست‌گذاری‌های خود به آن توجه کند، خود به خود خیلی از مشکلات محله حل می‌شود.

*ما امروز به موازات مساجد، حسینیه‌ها و مزارهای مذهبی را داریم که نسبت به چند دهه قبل بسیار توسعه یافته‌اند، آیا فعالیت در این مجموعه‌ها از فعالیت در مسجد تمرکززدایی می‌کند؟

اساساً در ادبیات دینی چیزی به نام مصلی، تکیه، حسینیه، مهدیه و زینبیه نداریم، این‌ها امور مستحدثه هستند و تازه درست شده‌اند اما در جای خود لازم و ظرفیت‌های خوبی هستند، ما باید بتوانیم از این ظرفیت‌های جدید برای تقویت مسجد استفاده کنیم. وجو حسینیه در کنار مسجد خوب است این که بخواهیم مکانی را در مقابل مسجد عَلَم کنیم، مورد قبول نیست. یک زمانی هیئت‌هایی بدون توجه به مسجد پاگرفت که اقدام خوبی نبود، البته الان خیلی از آن‌ها در مسیر درستی قرار گرفته‌اند و با محوریت مسجد فعالیت می‌کنند.

در روایت آمده است که مسجد، هم پاک است و هم پاک کننده، پاک بودنش قابل فهم است اما پاک کننده بودنش چه معنایی دارد؟ یعنی انحرافات را از آدم‌ها و فعالیت‌ها حتی فعالیت‌های مذهبی از بین می‌برد. مطلوب این است که عزاداری‌ها در مسجد انجام شود چراکه علاوه بر تقویت جایگاه مسجد، امام جماعت می‌تواند بر آن نظارت تخصصی و فنی داشته باشد و جلوی خیلی از بی‌قاعدگی‌ها را بگیرد.

اعتقاد ما این است اموری که می‌خواهند رنگ و بوی دینی داشته باشند حتماً با محوریت مسجد فعالیت کنند، البته برای تحقق این مهم، امام جماعت و هیئت امنا نیز باید گشودگی و همکاری لازم را داشته باشند.

*اگر بخواهید برای تقویت جایگاه مساجد در جامعه، راهکار عملیاتی ارائه دهید چه پیشنهادی دارید؟

من احساس می‌کنم ارکان حوزه علمیه، هنوز نسبت به جایگاه مسجد، دقت و اهتمام لازم را ندارند. از مجموع 80 هزار مسجدی که در کشور موجود است، فقط حدود 25 هزار مسجد امام جماعت دارد، مسجد بدون امام جماعت مثل کشتی بدون ناخداست...

*اما مسئولان امور مساجد گفته‌اند یکی از افتخارات ما این است که دیگر مثل زمان حکومت سابق، مسجد بدون امام جماعت نداریم.

امکان ندارد، طبق آماری که همین دوستان امور مساجد در اختیار ما قرار دادند، تنها حدود 25 هزار مسجد در کشور امام جماعت دارد و بعضی از آن‌ها نیز امام جماعتشان دائمی نیست، شاید آماری که به آن اشاره کردید صرفاً مربوط به استان تهران باشد. اولین راهکار عملیاتی من همین است که حوزه علمیه توجه به مساجد را در اولویت خود قرار دهد، دومین راهکار تقویت ارتباط بین مدارس و مساجد است، الان در بعضی شهرستان‌ها و بعضی مناطق تهران با همت معلمان پرورشی و یا مدیران، ارتباط خوبی بین دانش‌آموزان و مسجد به وجود آمده است اما نیاز به تقویت دارد. در منطقه سعادت آباد تهران، بسیاری از خانواده‌ها را سراغ دارم که متقاضی‌اند تا ارتباط مسجد و مدرسه تقویت شود، زیرا بازدارندگی مسجد از آسیب‌های اجتماعی را درک کرده‌اند و بخش‌هایی از جامعه نسبت به برکات حضور در مسجد، نسبت به قبل آگاه‌تر شده است. راهکار سوم من نیز تقویت الفت بین همه تشکل‌های فعال در مسجد است، به خصوص اگر کانون فرهنگی و هنری مسجد، امام جماعت و هیئت امنا خوب کار کنند، یک جهش مبارکی را شاهد خواهیم بود.

گفت‌وگو از مجتبی اصغری

انتهای پیام