در همایش ملی آینده‌پژوهی فرهنگی ایران مطرح شد:
فضای پیچیده فرهنگ با تفکر ایستا شناخته نمی‌شود/ آیا ساختار دانشگاه آمادگی اثربخشی دارد؟
گروه دانشگاه ــ مدیر کل دفتر سیاستگذاری و برنامه‌ریزی فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم در همایش آینده‌پژوهی فرهنگی ایران با بیان اینکه فضای پیچیده عرصه فرهنگ را نمی‌توان با ذهن‌ها و تفکر ایستا شناخت، گفت: امروز مبتنی بر پژوهش‌های انجام شده، نیازمند بازنگری در رویکردها و روش‌ها هستیم تا بتوانیم آن‌ها را با نیازهای آینده همسان‌سازی کنیم.
به گزارش ایکنا؛ زهرا پارساپور، مدیر کل دفتر سیاستگذاری و برنامه‌ریزی فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، در همایش ملی آینده‌پژوهی فرهنگی ایران «دانشگاه و چالش‌های فرهنگی دهه پنجم انقلاب» که امروز، چهارشنبه، ۲۹ خردادماه، در سالن شهید مطهری دانشگاه تربیت مدرس برگزار شد، بیان کرد: سیالیت فضای فرهنگی، گسترش و تنوع عوامل تأثیرگذار در امر فرهنگ، امکان سیاستگذاری را سخت و پیچیده کرده و ما را به احتمالات نزدیک می‌کند. ما در حوزه فرهنگی، در معرض جریانات متنوع و متکثری قرار داریم و برای پرهیز از شنونده و مصرف‌کننده صرف بودن باید به سمت تحلیل و آینده‌نگری برویم. این مهم هم منوط به دو تلاش مجدانه است؛ نخست بازخوانی میراث فرهنگی، دینی و تمدنی گذشته و بازسازی خلاقیت و تولید محتوای مؤثر و دوم؛ گشودن عرصه‌های وسیع و گسترش ارتباطات ملی و بین‌المللی در دو حوزه فرهنگی و تمدنی و نیز در گستره تمدن اسلامی است.
وی ادامه داد: در تلاش نخست، نقش دانشگاهیان حائز اهمیت است. این قشر می‌بایست به بازسازی و بازخوانی فرهنگی آن هم با استفاده از دستاورد‌های نوین بشری بپردازد و در عین اینکه در جایگاه دیدن، شنیدن و مصرف‌کننده فرهنگی بودن است، تلاش کند به تولید، و تفسیر و نگارش و نیز عرضه فرهنگ بپردازد. این موضوع، نیازمند پیشتوانه دیپلماسی سیاسی و علمی است تا بتوان به تبدیل شدن این تولیدات در عرصه ملی و فراملی آن هم با زبان قابل فهم نائل آمد و این قشر بتواند دستاورد‌ها وتولیدات قابل استفاده برای جامعه تولید کند.
وی ادامه داد: در تلاش نخست، نقش دانشگاهیان حائز اهمیت است. این قشر می‌بایست به بازسازی و بازخوانی فرهنگی آن هم با استفاده از دستاورد‌های نوین بشری بپردازد و در عین اینکه در جایگاه دیدن، شنیدن و مصرف‌کننده فرهنگی بودن است، تلاش کند به تولید، و تفسیر و نگارش و نیز عرضه فرهنگ بپردازد. این موضوع، نیازمند پیشتوانه دیپلماسی سیاسی و علمی است تا بتوان به تبدیل شدن این تولیدات در عرصه ملی و فراملی آن هم با زبان قابل فهم نائل آمد و این قشر بتواند دستاورد‌ها وتولیدات قابل استفاده برای جامعه تولید کند.
زهرا پارساپور گفت: در این جریان؛ نیازمند توجه و اهتمام جدی مسئولان و برنامه‌ریزان هستیم. شواهد و قرائن نشان می‌دهد با فضای پیچیده و متغیری که در عرصه فرهنگ با آن روبرو هستیم، تنها با ذهن‌ها و تفکر ایستا نمی‌توانیم این فضا را بشناسیم. ما امروز مبتنی بر پژوهش‌های انجام شده، نیازمند بازنگری در رویکردها و روش‌ها هستیم تا بتوانیم آن را با نیازهای آینده همسان‌سازی کنیم.
در ادامه برگزاری همایش آینده پژوهی فرهنگی ایران، دو نشست تخصصی برگزار شد. نشست نخست این همایش با موضوع «دانشگاه و آسیب‌شناسی آینده فرهنگ تولید علم در ایران» بود که آقایان محمدرحیم عیوضی، دبیر علمی همایش، عباسعلی رهبر، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی و محمد حسینی مقدم، عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم در این نشست به ارائه مباحث خود پرداختند. عباسعلی رهبر در آغاز این پنل به بحث پیرامون موضوع روندیابی مسئله فرمالیسم دانشگاهی و کژکارکردی آن پرداخت و گفت: آنچه که می‌بینیم، کاریکاتوری از فرهنگِ تولیدِ علم در دانشگاه است که به واسطه مشکلات فرهنگی، این موضوع، مانع جدی در تولید علم خواهد بود. ما میان گذشته و آینده قرار داریم و زمان حال ما، آینده را شکل می‌دهد. آینده‌پژوهی تلاشی است که تجسمی از آینده ارائه می‌دهد.
وی با بیان اینکه «آینده» تحت تأثیر چهار عنصر روند، رویداد، تصویر و اقدامات قرار دارد، ادامه داد: در این روند، مسائل اهمیت زیادی دارد، این مسائل هستند که روند‌ها را توجیه می‌کنند. در حیطه دانشگاه و آمار‌هایی که از رشد فضای علمی کشور ارائه می‌شود، قطعا اتفاقات خوبی افتاده و ما منکر آن‌ها نیستیم، اما شاید ما دچار یک سیکل معیوب شده‌ایم و گمان می‌کنیم کار تمام شده است و موفق بوده‌ایم. نباید این افتخارات فرم و مبنا شود و از اصل کار غافل شویم.
رهبر افزود: یکی از موضوعات مهم در رابطه با اینکه ما گرفتار فرم و صورت شده‌ایم و می‌تواند مسئله تولید علم را در آینده خدشه‌دار کند، کمیت‌گرایی صرف است. ما آمدیم دانشگاه‌ها را افزایش دادیم و امروز بیش از دو هزار دانشگاه در سطح کشور فعالیت می‌کنند، اما با مشکلی روبرو هستیم و به نظر می‌رسد استاد و دانشجو و به تبع آن جامعه و دانشگاه دچار روند عدم همکاری شده اند و این اثری است که کمیت گرایی ایجاد کرده است. اثر دوم کمیت‌گرایی، کالایی شدن علم است، پردیس‌های متعدد با دریافت هزینه‌های بالای ۵۰ میلیون تاسیس شده‌اند و گویی دانشگاه نیاز دارد این پول را دریافت کند و مدرکی ارائه دهد. اثر دیگر؛ بحث ضابطه‌های سیاسی است، صاحب منصبان سیاسی گرایش عجیبی به دریافت مدرک دکتری پیدا کرده‌اند، گویی همه باید دکتری داشته باشند و همین مسئله شاهد مثالی برای سیاست زدگی دانشگاه در گرفتن مدرک دکتری است. جهانگردی علمی‌مآب به جای دیپلماسی علمی، ترویج فرهنگ راحت خوری علمی و کم توجهی به مهارت‌های علمی از دیگر اثرات فرمالیسم و کمیت گرایی علم است.
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی با ارائه پیشنهاد‌هایی گفت: امیدبخشی دانشگاهی-اجتماعی، تغییر در ذهن و عین نظام مدیریتی دانشگاه‌ها، احراز شایستگی اخلاق حرفه‌ای و علمی اساتید، عزم جدی دولت در ترویج دانشگاه ثروت‌آفرین، استقلال نهاد دانشگاه از عرصه سیاست‌زدگی، توجه به رویکرد فرارشته‌ای، آزاداندیشی فارغ از سیاست‌زدگی و بهروزی اجتماعی (آزادی بیان، ثبات سیاسی، حاکمیت قانون و کنترل فساد) از جمله مواردی هستند که می‌توانند در بهبود این اوضاع کمک کنند.
محمد حسینی مقدم، عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، سخنران بعدی این پنل بود. وی درباره موضوع خود با عنوان «داد و ستد‌های بین فرهنگی و آینده توسعه علمی در ایران» بیان کرد: اگر مسائل کشور را که مورد توجه در سطح بین‌المللی است، بررسی کنید، خواهید دید برجام و بحث فروش نفت بیشترین توجهات جامعه بین‌المللی را به کشور ما جلب کرده است. زمانی که موضوعی عرصه جهانی پیدا می‌کند، جذابیت آن افزون‌تر می‌شود. در عرصه تاریخی ایران این مسئله وجود داشته است.
وی با اشاره به عوامل شکل‌دهنده به آینده توسعه علمی ادامه داد: زمینه‌های اقتصادی، زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی، زمینه‌های سیاسی، زمینه‌های فناورانه و زمینه‌های زیست محیطی از جمله عواملی هستند که آینده تحولات آموزش عالی کشور را تحت تاثیر قرار می‌دهند.
حسینی مقدم با تأکید بر زمینه‌های فرهنگی به عنوان زمینه شکل‌دهنده آینده توسعه علمی ایران گفت: نهاد‌های متعددی خارج از دانشگاه می‌توانند در توسعه علمی مژثر باشند. ما سرزمینی داریم که در طول تاریخ، شاهد حضور دانشمندانی از تمدن‌ها و فرهنگ‌های مختلف بوده و این افراد تولید علم کرده‌اند.
دلایل تقابل گفتمان مدرنیزاسیون و گفتمان انقلاب اسلامی
عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم با بیان اینکه گفتمان نوگرایی (مدرنیزاسیون) مبنای تأسیس دانشگاه‌های کنونی بوده و این گفتمان به دنبال برون‌گرایی و تعامل با نظام بین‌الملل بوده است، گفت: پس از انقلاب شاهد هستیم که مفروضات کلیدی گفتمان انقلاب اسلامی؛ شامل درون‌گرایی، گسترش همکاری با کشور‌های اسلامی، بدبینی به نظام همکاری با غرب بوده که نتیجه آن امنیتی شدن مراودات با کشور‌های صاحب فناوری و محدود شدن مراودات فرهنگی با سایر کشور‌ها بوده است. دو گفتمان فوق، با این تفاوت‌ها در تقابل و رویارویی با هم هستند.
وی با اشاره به بحث مسئولیت اجتماعی دانشگاه و اینکه دانشگاه باید پاسخگو به مسائل جامعه باشد، افزود: دانشگاه نه تنها برای امروز بلکه در مورد آینده باید مسئول باشد. در سال ۲۰۱۸، بیش از ۵۰ هزار مقاله تولید کرده‌ایم، اما در بحث مسئولیت‌پذیری اجتماعی ارتباط بین آمار این مقالات و ضریب GDP ضعیف است.
حسینی مقدم با تأکید بر سطوح تحلیل مراودات بین فرهنگی میان دانشگاه و محیط گفت: نخست محیط دانشگاه دارای اهمیت است و سپس ارتباط آن با محیط منطقه‌ای و بعد در سطح ملی، دانشگاه آینده‌ساز، ترقی‌خواه، اقتدارگرا و نه منزوی باید مورد توجه و تأکید در سیاست‌گذاری‌های دانشگاه قرار بگیرند.
پرهیز از آسیب‌شناسی مغرضانه
در ادامه نشست نخست با موضوع «دانشگاه و آسیب شناسی آینده فرهنگ تولید علم در ایران» محمدرحیم عیوضی، عضو هیئت علمی گروه مطالعات انقلاب اسلامی دانشگاه شاهد و دبیر علمی این همایش، به ارائه مباحث خود حول موضوع «معرفی معیار‌های آینده پژوهانه برای شناسایی آسیب‌های فرهنگی تولید علم» پرداخت و اظهار کرد: تمرکز بر مسئله آسیب‌شناسی، دو جهت عمده دارد، نخست آسیب‌شناسی مشفقانه است و دیگری آسیب‌شناسی مغرضانه. آنچه که امروز در بستر‌های دانشگاهی، حوزوی و علمی کشور وجود دارد، این است که جای آسیب‌شناسی‌های دوستانه با بحث‌های مغرضانه جابه‌جا می‌شود. ما باید دغدغه آسیب‌شناسی مشفقانه داشته باشیم.
با کمک آینده‌پژوهی، ۵۰ درصد موفقیت در عدم قطعیت آینده از آن ما خواهد بود
وی با اشاره به آسیب‌شناسی تولید علم و فرهنگ تولید علم ادامه داد: باید توجه داشت وقتی که از پدیده تولید علم صحبت می‌کنیم، آسیب‌های آن در لایه‌های نرم فکری جامعه به وجود می‌آید. نقطه هدف این آسیب‌ها قدرت و هویت ماست. اگر قدرت تولید علم در آینده با تهدید مواجه شود، ظرفیت‌ها، قابلیت‌ها، هویت‌ها و قدرت‌های ما با آسیب روبرو می‌شود. سیگنال‌های ضعیف زیادی وجود دارد که در تقویت تولید علم باید به آن‌ها توجه شود. هر کجا فرهنگ وجود دارد، علم هم هست و بالعکس و توازن بین این دو مؤلفه در آینده نقش کلیدی دارد.عیوضی با تأکید بر اینکه آینده‌پژوهی می‌گوید آینده محتمل است، افزود: نظام آموزشی ما باید بداند؛ آینده، محتمل است و موارد مختلفی امکان وقوع دارد و اگر مسائل عدم قطعیت‌های آینده را بشناسد، ۵۰ درصد موفقیت آن احتمال در آینده از آن اوست، اتاق فکر‌های ما باید آینده‌پژوهی را مورد توجه جدی قرار دهند.
وی گفت: امروز در آستانه ورود به دهه پنجم، علوم مختلف ما قابل تفکیک نیستند. لزوم مواجهه با تغییرات پرسرعت، ترسیم چشم‌انداز مطلوب و تبدیل آسیب‌ها به فرصت در تولید فرهنگ از جمله راهکار‌هایی است که می‌تواند مؤثر باشد.
نشست دوم این همایش که با موضوع «دانشگاه، فضای مجازی و تغییرات فرهنگی» بود، به دلیل غیبت اعضای این پنل برگزار نشد و نوبت به برگزاری نشست سوم این همایش با عنوان «دانشگاه و اثربخشی اجتماعی فرهنگی» با حضور و ارائه آقایان حمید گلحسنی، محمد حسن‌زاده و وحید احسانی رسید.
حمید گلحسنی، مدیر سایت و شبکه اثربخشی تحقیقات در جهاددانشگاهی واحد تربیت مدرس، در آغاز این پنل بیان کرد: اگر در هر سازمانی پژوهش‌ها به سمت حل مشکلات جامعه بروند، این مسئله می‌تواند روزنه امیدی به وجود بیاورد. توجه به معضلات و چالش‌های محیطی در تحقیقات، تعامل و افزایش سرمایه اجتماعی دانشگاه، اثربخشی را افزایش می‌دهد. اثربخشی به ظاهر موضوعی پرماجرا است و محقق مجبور خواهد بود از دانشگاه خارج شود و از نزدیک با جامعه ارتباط بگیرد.
وی ادامه داد: اگر بتوانیم کمک کنیم اثربخشی تحقیقات در جامعه افزایش یابد، کمک خواهیم کرد صدای گروه‌های مختلف شنیده شود و تعهد و همراهی برای به کارگیری دانش محققان فراهم شود و می‌توانیم به روایت‌های قانع کننده‌ای از منفعت سرمایه‌گذاری و به افزایش سرمایه اجتماعی دانشگاه دست یابیم.
گلحسنی با بیان اینکه هر فعالیتی در دانشگاه بر اساس و با نگاه به ارزش‌هایی است که از پیش تعریف شده، گفت: از جمله اصول مهم حوزه اثربخشی می‌توان به تعالی پژوهش، ارضای حس کنجکاوی، گفتگو، تعامل و یادگیری از یکدیگر و تصدیق تفاوت‌های هر رشته و حوزه پژوهشی اشاره کرد.
در این نشست وحید سازمانی، پژوهشگر در زمینه اثربخشی پژوهش و سیاستگذاری علمی پژوهشی، نیز درباره موضوع «اثربخشی علم و پژوهش (تببین مسئله در بستر روند تاریخ)» بیان کرد: کمیت‌های نظام آموزش ما زیاد است، اما کارآمدی آن‌ها بسیار ضعیف، برای پرداختن به این مسئله باید مسیر تاریخی ایران از حیث نحوه مواجهه با نوآوری‌های غربی در دو قرن اخیر مورد بررسی قرار بگیرد.
ساختار دانشگاه آمادگی کافی برای اثربخشی ندارد
محمد حسن زاده، عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس، دیگر سخنران این نشست بود. وی با طرح بحث «چیستی مفهوم اثربخشی و دلالت‌های اثر محیط‌های دانشگاه بر محیط بیرونی» بیان کرد: اثر دانشگاه، سیال و انعطاف پذیر است. امروزه و همزمان با رشد جوامع، اثرات دانشگاه در سطوح مختلف جامعه لازم و ضروری است. دانشگاهی که با چنین انتظاراتی روبروست، باید در قواره این انتظارات روبرو شود و رو به جلو حرکت کند و در سطوح مختلف فردی، اجتماعی، ملی و فراملی اثربخش باشد.
محمد حسن زاده، عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس، دیگر سخنران این نشست بود. وی با طرح بحث «چیستی مفهوم اثربخشی و دلالت‌های اثر محیط‌های دانشگاه بر محیط بیرونی» بیان کرد: اثر دانشگاه، سیال و انعطاف پذیر است. امروزه و همزمان با رشد جوامع، اثرات دانشگاه در سطوح مختلف جامعه لازم و ضروری است. دانشگاهی که با چنین انتظاراتی روبروست، باید در قواره این انتظارات روبرو شود و رو به جلو حرکت کند و در سطوح مختلف فردی، اجتماعی، ملی و فراملی اثربخش باشد.
احسانی ادامه داد: اثرگذاری دانشگاه ریشه در فاکتور‌ها و عوامل مختلفی دارد، دانشگاه می‌خواهد کیفیت اندیشه، زیست، تعامل و‌اثر را تغییر دهد. اگر چه فردی که در دانشگاه زیست نکرده هم می‌تواند اثرگذار باشد، اما کیفیت آن با اثر منشعب از دانشگاه متفاوت است.
وی گفت: دغدغه‌های دانشگاه برای اثربخشی؛ ساختاری، فرایندی و شامل افراد می‌شود. دانشگاه به مثابه یک ساختمان اثر نمی‌گذارد، بلکه به صورت ساختاری اثرگذار است، اما آیا ساختار دانشگاه‌ها برای اثربخشی آمادگی کافی دارد؟ امتیاز به دانشجویان بر اساس خروجی کار او نیست بلکه بر اساس مؤلفه‌های از پیش تعریف شده است. در مصاحبه‌ها از دانشجو نمی‌پرسند آیا پایان‌نامه شما توانسته مشکلی از محیط خودت را حل کند یا خیر؟ در ازای آن، می‌پرسند آیا مقاله آی‌اس‌آی داری؟
مردم قادر نیستند مشکلات خود را به گوش هسته‌های پژوهشی در دانشگاه برسانند
احسانی افزود: در کنار این مسائل، مردم جامعه ما نمی‌توانند مشکلات و مسائل خود را که شاید بتوانند آن را به کمک تحقیق و پژوهشی حل کنند، به گوش گروه‌ها و هسته‌های پژوهشی در دانشگاه برسانند. این نیازمند اصلاح ساختار در دانشگاه‌ها است. دانشگاه اثربخش جایی است که مسئولان آن از صدر تا ذیل با خود بگویند؛ من در جایی کار می‌کنم که کارخانه نیست، دانشگاه جایی است که محصول تولیدی آن در جامعه، می‌خواهد امورات را سامان دهد و در واقع اثر آن مانند خورشید است. تعهد، شفافیت و ارتباط پذیری نیز از جمله سازوکار‌های اثربخشی تحقیقات است.
گزارش تصویری همایش را اینجا ببینید.
احسانی افزود: در کنار این مسائل، مردم جامعه ما نمی‌توانند مشکلات و مسائل خود را که شاید بتوانند آن را به کمک تحقیق و پژوهشی حل کنند، به گوش گروه‌ها و هسته‌های پژوهشی در دانشگاه برسانند. این نیازمند اصلاح ساختار در دانشگاه‌ها است. دانشگاه اثربخش جایی است که مسئولان آن از صدر تا ذیل با خود بگویند؛ من در جایی کار می‌کنم که کارخانه نیست، دانشگاه جایی است که محصول تولیدی آن در جامعه، می‌خواهد امورات را سامان دهد و در واقع اثر آن مانند خورشید است. تعهد، شفافیت و ارتباط پذیری نیز از جمله سازوکار‌های اثربخشی تحقیقات است.
گزارش تصویری همایش را اینجا ببینید.
انتهای پیام
مطالب مرتبط
