بررسی دیدگاه دین و روانشناسی نسبت به شادی و نشاط
گروه معارف ــ شادی از منظر روانشناسی با شادی معنوی متمایز نیست و خداوند برای پاداش بندگانش بهشت شاد و فرح‌بخش را وعده داده است و آن را به مکانی با باغهای زيبا، آبهای زلال و روان، نرمترين و چشمگيرترين پارچهها، برترين ديدنیها و ... توصیف می‌کند که همه جزو عوامل نشاط و شادی به شمار می‌رود.
در اسلام به تمامی نيازهای انسان توجّه شده است. شادابی را می‌توان يكی از صفات مؤمنان دانست که به اين مطلب در روايت رسول اكرم(ص) نیز اشاره شده است و ایشان می‌فرمایند: «مؤمن شوخ و شاداب است»
دین اسلام با شادی مخالف نیست اما شادی باید دارای ویژگی‌هایی باشد که با کرامت انسانی همخوانی داشته باشد. البته با نگاهی به فرهنگ ایرانی بدون شک باید تأکید کنیم که در هیچ کجای فرهنگ ما ادای حرکات مستهجن و سخیف به عنوان شادی قلمداد نمی‌شود.
اینکه افرادی با حرکات نامناسب بخواهند شادی کنند هیچ وقت در کشور ما رایج نبوده و نیست و به طور کل خندیدن و شاد شدن با دیدن چنین حرکاتی با فطرت انسانی هیچ انسانی همخوانی ندارد و به نظر نمی‌رسد هیچ انسان وارسته‌ای از این حرکات حظ کند؛ بلکه بعضاً چنین مسائلی خشم و ناراحتی وی را به دنبال خواهد داشت.
از سوی دیگر، تعالیم اخلاقی، مقرر می‌دادند که شادی نباید باعث از بین رفتن وقار و ابهت انسان یا باعث مردن دل و روح آدمی شود. چنانچه امام علی(ع) می‌فرمایند: «وقار خود را در برابر خوشمزگی‌ها و حکایت‌های مضحک و یاوه‌ها و هرزه‌گویی‌ها حفظ کنید» و در عین حال که در آن حرامی رخ ندهد، بر همین مبنا مراتب شادی، در سه بخش(واقعی، حلال و حرام) تقسیم می‌شود که بهترین و جامع‌ترین نوع آن، شادی معنوی است.
برخلاف روش معمول اکنون كه خنده و مزاح را بهانه‌ای برای تحقير و مسخره كردن ديگران و گناه كردن قرار می‌دهند رسول خدا(ص) در شوخی هم حرف حق را می‌‌گفتند، به‌عنوان مثال روزی پيرزنی از خويشان پيامبر خدمت ایشان آمد گفت يا رسول الله من به بهشت می‌روم؟ حضرت فرمودند: پيرزن‌ها به بهشت نمی‌روند و آن زن خيلی ناراحت شد و شروع به گريه كرد اما حضرت خندیدند و چون حضرت می‌ديد او باور كرده است، فرمودند: «پيرزن‌ها جوان می‌شوند و به بهشت می‌روند».
خداوند برای پاداش بندگانش بهشت شاد و فرح‌بخش را وعده داده است و آن را به مکانی با باغهای زيبا، آبهای زلال و روان، زيباترين بسترها، نرمترين و چشمگيرترين پارچهها، برترين ديدنيها و ... توصیف می‌کند که همه جزو عوامل نشاط و شادی به شمار می‌رود.
حال برای پی بردن به شادی مورد قبول اسلام، مشخص شدن مرز بین شادی و ولنگاری و دانستن اینکه آیا شادی مفید برای روح انسان از منظر علم روانشناسی با شادی مفید برای انسان از منظر دین با یکدیگر متفاوت است؟ یا خیر، به سراغ دو کارشناس اسلامی و علم روانشناسی رفته‌ایم که مطالب بحث شده را به اتفاق می‌خوانیم.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدعبدالرزاق پیردهقان، استاد حوزه علمیه قم در گفت‌و‌گو با ایکنا از چهارمحال‌و‌بختیاری، بیان کرد: ویژگی‌های انسان به دو دسته تقسیم می‌شود. آنچه که هر انسانی باید داشته باشد و به آدمی فضیلت می‌بخشد ویژگی بایسته نام دارد؛ اما ویژگی که از احساسات انسان نشأت می‌گیرد و نشانه نشاط روحی انسان است ویژگی شایسته نام دارد که خنده، شوخی و شادی جزء این ویژگی‌ها به شمار می‌رود و سبب صبر و بردباری، شکیبایی و زدودن پژمردگی و افسردگی انسان می‌شود یعنی اگر کسی شاد باشد در برخورد با مشکلات صبورتر عمل می‌کند و دیرتر افسرده می‌شود و اینگونه رفتار به کمال رسیدن انسان کمک می‌کند.
وی با بیان اینکه اسلام دین جامع و کاملی است و به همه نیازهای انسان نگاه جامع و چندسویه دارد، گفت: حتماً اسلام انسان را به‌خاطر اینکه طراوت روحی داشته باشد به شادی‌های فردی و اجتماعی دعوت می‌کند.
این مدرس حوزه ادامه داد: در آیات و روایات شادی به نگاه ملیح و نمکیین به حوادث و خوش‌طبعی با دیگران در گفت‌وگوهای روزمره انسان تعریف شده که در این صورت انسان به شادی می‌رسد.
اقسام شادی از منظر قرآن
پیردهقان با بیان اینکه رهبران دینی معتقدند همانگونه که غم و اندوه آسایش و آرامش انسان را برهم می‌ریزد، شادی و سرور موجب گسترش نشاط، آرامش و آسایش روح انسان می‌شوند، اقسام شادی از منظر قرآن را اینگونه اظهار کرد: در قرآن کریم دو نوع شادی «ممدوح» و «مذموم» معرفی شده است.
وی افزود: در آیات 4 و 5 سوره مبارکه روم «فِي بِضْعِ سِنِينَ ۗ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ ۚ وَيَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ،بِنَصْرِ اللَّهِ ۚ يَنْصُرُ مَنْ يَشَاءُ ۖ وَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ»، (این غلبه رومیان در اند سالی خواهد شد(و بدانید که این حادثه و) کلیه امور عالم از قبل از این و بعد از این همه به دست خداست، و آن روز(که رومیان فاتح شوند چون بعد از آن خدا وعده یاری به اهل اسلام داده) مؤمنان شاد می‌شوند، به یاری خدا، که خدا هر که را بخواهد نصرت و پیروزی می‌بخشد و اوست که مقتدر و مهربان است.) خداوند از شادی مومنان بعد از حضور در صحنه نبرد یاد می‌کند که مومنان در جنگ به خاطر رضایت خدا شرکت کرده‌اند و پیروزی آن را هم لطف خدا می‌دانند لذا این شادی برای رضای خدا شادی ممدوح نام دارد.
وی به آیه 81 سوره توبه «فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلَافَ رَسُولِ اللَّهِ وَكَرِهُوا أَنْ يُجَاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَقَالُوا لَا تَنْفِرُوا فِي الْحَرِّ ۗ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا ۚ لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ» اشاره و بیان کرد: در این آیه کفار بخاطر مخالفت با پیامبر خدا خوشحالی می‌کنند لذا این نوع شادی که بر خلاف رضایت الهی باشد شادی مذموم نام دارد.
حجت‌الاسلام پیردهقان گفت: پس با تفسیر این دو آیه درمی‌یابیم که نوع نگاه و نگرش ما به حوادث و اینکه در هنگام مواجهه با سختی و یا آسایش چگونه رفتار می‌کنیم در نوع شادی مهم است.
استاد حوزه علمیه قم به حدیثی از امام کاظم(ع) اشاره کرد و گفت: حضرت در این باره می‌فرماید: اوقات خود را به چهار دسته عبادت، معاشرت با برادران مورد اعتماد، تأمین معاش و تفریح و لذت‌ها تقسیم کنید.
پیردهقان ادامه داد: لذا می‌توان گفت برخلاف باورهایی که وجود دارد اسلام دین شادی است و تنها نوع و چگونگی نگرش به این شادی مهم است از طرفی اسلام با نگاه و لذت‌های حرام مخالف است بنابراین باید به نوع نگرشمان به لذت‌ها بیشتر توجه کنیم.
وی در رابطه با اینکه چگونه می‌توانیم به لذت پایدار برسیم، تصریح کرد: امکان ندارد بتوانیم در این دنیا به شادی دائمی با نگاه دنیوی برسیم اما اگر با نگاه الهی به شادی نگاه کنیم به شادی پایدار خواهیم رسید.
پیردهقان گفت: با توجه به آیات قرآن کریم درمی‌یابیم که دنیا همیشه محل تضادها، خوبی‌ها و بدی‌ها، لذت‌ها و غصه‌ها و ...است.
وی تأکید کرد: برخی از آیات مصادیقی از شادی را بیان کرده‌اند از جمله خداوند در آیه 43 سوره مبارک نجم خنده و گریه را به خودش نسبت می‌دهد و در آیه 58 سوره مبارکه یونس می‌فرماید: «قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذَٰلِكَ فَلْيَفْرَحُوا هُوَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ» یعنی ایمان به تقدیر الهی مانع از شادمانی بی‌جا است یعنی اگر به فضل و رحمت خداوند شاد باشیم به شادی پایدار خواهیم رسید. به طور مثال اگر نعمت سنگینی به ما برسد و ما این نعمت را فضل پروردگار بدانیم قطعاً به واسطه این نعمت به شادی می‌رسیم و حتی اگر مصیبت به وجود آمده را هم فضل پروردگار بدانیم در تحمل این مصیبت صبر و آرامش بیشتری خواهیم داشت.
پیردهقان با بیان اینکه متأسفانه امروزه به معارف دینی و جایگاه شادی حقیقی توجهی نمی‌شود، اظهار کرد: اگر شادی و نشاط را در شادی و لذت‌های دنیوی مانند موسیقی و ... ببینیم به شادی ظاهری و لحظه‌ای می‌رسیم اما همانگونه که در معنای شادی نیز به آن اشاره شد شادی واقعی شادی است که انسان به معارف الهی توجه کند و در عین حال شاد باشد اما متأسفانه جامعه امروز ما به سمت غربی شدن می‌رود زیرا تعریف درستی از شادی ندارد و جوانان دنبال چیزی می‌روند که به آن‌ها شادی و آرامش نسبی دهد.
وی با بیان اینکه موزون بودن آهنگ‌های حرام شاید موجب جذابیت و رها شدن انسان از فکر و خیال شود و آرامش نسبی به او دهد، افزود: اما چند دقیقه بعد از اتمام موسیقی از آنجایی که ریتم آن مخالف فطرت انسان بوده انسان را از شادی دور می‌کند و سبب افسرده شدن شخص می‌شود و این در حالی است که خود قرآن که متنی موزون و موسیقی زیبا دارد به شادی پایدار انسان بیشتر کمک می‌کند تا این موسیقی‌های حرام که مخالف فطرت انسان نیز هستند.
عوامل شاد شدن انسان از منظر اسلام
مدرس حوزه علمیه قم به چند عامل شاد شدن از منظر اسلام اشاره کرد وگفت: تغییر نگاه و نگرش به خود انسان، یعنی اینکه رفتار انسان در جامعه نشات گرفته از ویژگی‌های درونی خود فرد است که اگر انسان خودش را دوست داشته باشد دیگران نیز او را دوست خواهند داشت زیراکه افکار خوب سبب انتقال خوبی‌ها و افکار بد سبب انتقال بدی‌ها است و این رفتار خود سبب شاد شدن و شادکردن دیگران است.
وی توجه به زمان حال را از عوامل شادی پایدار دانست و با اشاره به حدیثی از حضرت رسول(ص) در این باره، گفت: رسول خدا(ص) می‌فرماید: به پنج دلیل کودکان را دوست دارم؛ گریه می‌کنند(گریه بر اهل بیت در دین اسلام موجب شادی و آرامش انسان است)، چیزی را که می‌سازند خراب می‌کنند، دعوا می‌کنند اما قهر نمی‌کنند، خاک بازی می‌کنند، چیزی را برای فردا ذخیره نمی‌کنند.
مدرس حوزه علمیه قم توجه به اهداف زندگی، استقبال از مشکلات و دوری از رویاها را نیز از عوامل شادی دانست و در ادامه به چند عاملی که در قرآن برای به دست آوردن شادی بیان شده است، اشاره کرد و افزود: سلامتی انسان، کسب رضایت خدا، مسافرت همراه با عبادت نه خوشگذرانی صرف، کار کردن، پرهیزکاری و دوری از گناه، خوش‌رویی، باوضو بودن، استعمال بوی خوش و استفاده از لباس زیبا و در شأن، شرکت در مجالس نشاط آور که در این موضوع دونکته نهفته است.
پیردهقان تأکید کرد: مجالس نشاط‌آور از منظر قرآن مجالس حلال و شادی اهل بیت(ع) است همچنین مجالس روضه اهل بیت(ع) زیراکه روضه و اشک بر ائمه و امام حسین(ع) سبب نشاط و شادابی انسان می‌شود.
وی در پایان گفت: دین اسلام به شادی توجه دارد اما با شادی که از حد و مرز بگذرد و از حقیقت و فطرت انسان فاصله بگیرد و در مسیری قرار گیرد که انسان را به سقوط بکشاند مخالف است زیراکه موجب ضرر برای انسان است و سبب ولنگاری می‌شود لذا مرز بین شادی حلال و حرام؛ موافقت و مخالفت خداوند با نوع شادی انسان است.
تعریف شادی از منظر علم روانشناسی
منیژه کاوه، عضو هیئت علمی دانشگاه شهرکرد در رابطه با تعریف شادی از منظر علم روانشناسی به ایکنا گفت: شادی نوعی هیجان مثبت است که حداقل میزان عاطفه منفی و حداکثر میزان عاطفه مثبت در آن وجود دارد اگر بخواهیم شادی را تعریف کنیم باید به دو بعد شناختی و عاطفی انسان بپردازیم که منظور از بعد شناختی انسان درواقع همان احساس رضایت از زندگی‌اش است و منظور از بعد عاطفی، احساس خوشی داشتن و نداشتن از عواطف منفی مانند افسردگی و اضطراب است.
مدرس روانشناسی در دانشگاه در تعریف شادی، افزود: شادی به عنوان بهزیستی، رضایت و خشنودی از گذشته، امید به آینده و حال خوش در زمان حال تلقی می‌شود.
وی با بیان اینکه شادی به دو دسته پایدار و زودگذر یا لحظه‌ای تقسیم می‌شود در رابطه با نحوه به وجود آمدن شادی پایدار، تصریح کرد: برای ایجاد شادی پایدار در اولین مرحله باید نقش خود را در ایجاد شادی باور داشته باشیم، شادی یک انتخاب است و تا خود فرد نخواهد کسی نمی‌تواند او را وادار به شادی کند یعنی هر شخصی، فقط خودش مسئول شاد کردن خودش است.
تفاوت شادی موقت و پایدار
کاوه با بیان اینکه شادی پرنده اقبال نیست که بر شانه ما بشیند بلکه خودمان باید آن را خلق کنیم، اظهار کرد: رویدادهای جهان در اختیار ما نیستند اما واکنش نسبت به آن‌ها در اختیار ماست پس برای شاد بودن پایدار باید شادی را انتخاب کنیم و این در صورتی است که در شادی زودگذر، شادی را منوط به محیط می‌دانیم.
این مدرس دانشگاه با اشاره به اینکه خلق یا((mood حالات پایدار و عاطفه یا(affect) را حالات موقت انسان گویند، ادامه داد: خلق حالت پایداری است که تجربه می‌شود و موارد موقتی که بستگی به محیط انسان دارد همان عاطفه است. مانند هوا که یک متغییر و آب و هوا که امری ثابت است لذا می‌گوییم چهارمحال و بختیاری آب و هوای سرد وخشک دارد که هوای آن ممکن است متغییر باشد.
لازمه شادی از منظر علم روانشناسی
عضو هیئت علمی دانشگاه شهرکرد با بیان اینکه یکی از متغیرهای بسیار مهم در شادی ذهن شاد است، به لازمه شادی از منظر علم روانشناسی پرداخت و گفت: عوامل مؤثر بر شادی به سه بخش تقسیم می‌شود.
وی ادامه داد: اولین عامل آن را دامنه از پیش تعیین شده که بخش گسترده آن موروثی است تشکیل می‌دهد، همچنین شرایط زندگی و عوامل ارادی تحت اختیار مانند طرز فکر انسان، نیز شادی را تحت تأثیر قرار می‌دهند.
این مدرس دانشگاه تأکید کرد: شاید نتوانیم در تعیین و ایجاد عوامل اول و دوم دخالتی داشته باشیم اما عامل سوم یعنی «عوامل ارادی تحت اختیار» را می‌توانیم با نوع رفتارمان ایجاد کنیم و از هر فرصتی برای شاد بودن استفاده و با این تفکر غلط که شاد بودن را بسته به شرایط محیطی و امکانات می‌داند مبارزه کنیم.
مقایسه امکانات شادی را کاهش می‌دهد
وی با بیان اینکه وجود برخی از امکانات در حدی برای شاد بودن لازم است اما ممکن است افزایش بیش از حد امکانات شادی را افزایش ندهد، افزود: مقایسه کردن دارایی و امکانات فردی با دیگران نیز شادی را کاهش می‌دهد و این در صورتی است که قدر شناسی از خداوند و یا انسان‌ها سبب افزایش شادی و نشاط می‌شوند.
مهمترین عوامل اثرگذار در شادی
کاوه حمایت‌ها و روابط اجتماعی را از مهمترین عوامل اثرگذار در ایجاد شادی دانست و ادامه داد: فعال بودن شخص، ورزش و فعالیت‌های فیزیکی سبب ترشح هورمون‌های شادی می‌شوند و این نوع شادی، تفریح، شوخی و خنده نیز مورد تأیید اسلام است.
وی گفت: همچنین ایمان، توکل و معنویت در شادی اثرگذار است زیراکه اگر انسان خدا را امن بداند و در دلبستگی نسبت به خداوند احساس ایمنی کند و بداند زمانی که مشکلات به او غلبه می‌کنند محیطی امن و پناه‌گاهی مطمئن دارد اضطراب و نگرانی‌هایش کاسته می‌شود و شادی و امید به زندگی در او بیشتر موج می‌زند.
شادی از منظر روانشناسی
کاوه در پایان کاهش کمال‌گرایی در افراد، مبارزه با نیاز تأیید دیگران و یا مبارزه با ترس از قضاوت شدن از نظر دیگران را از جمله راه‌های رسیدن به شادی دانست و گفت: شادی محصول ذهن شاد است و شادی از منظر روانشناسی نشاط و شادی با شادی معنوی متمایز نیست بلکه این دو علم در ایجاد شادی پایدار وجه اشتراک بسیاری نیز دارند و تنها در شادی موقت متفاوت‌اند که اگر حد و حدودها رعایت نشوند تبدیل به ولنگاری خواهند شد.
آموزش شادی سالم به عنوان یکی از نیازهای جامعه امروز ما تلقی می‌شود و با توجه به اینکه اوقات فراغت جوانان ایرانی نیز باید در تابستان پر شود، باید راهی اندیشیده شود تا جوانان بتوانند اوقات خوش و مفرحی را بگذرانند، در عین اینکه زمان‌هایی که صرف می‌کنند باید برای رشد شخصیتی و تعالی فکری آنان مفید باشد و هم اینکه پویایی و شادابی را برای آنان به ارمغان بیاورد.
گزارش از زینب رحیمی
انتهای پیام
