«در جستجوی الگوی سبک زندگی از سیره رضوی»؛ قلمی نو در سیره‌شناسی
گروه جامعه ــ نویسنده کتاب «در جستجوی الگوی سبک زندگی از سیره رضوی» معتقد است: تأثیر شخصیت، منش و رفتار ائمه(ع) به طور جدی در زندگی و زیست روزمره مردم و حیات اجتماعی آن‌ها مشاهده نمی‌شود، چراکه در کتاب‌های سیره‌شناسی به سبک زندگی ائمه(ع) و ابعاد اجتماعی زندگی آنان پرداخته نشده است.
ایکنا همزمان با ایام میلاد هشتمین خورشید ولایت، امام رضا(ع) با نسیم کاهیرده، پژوهشگر جامعه‌شناسی دین و مؤلف کتاب «در جستجوی الگوی سبک زندگی از سیره رضوی»، به گفت‌وگو پرداخت؛ این پژوهشگر از انگیزه‌های شخصی و ضرورت‌های جامعه‌شناختی درباره تألیف این اثر سخن می‌گوید و در پایان از بی‌مهری‌ها در عدم حمایت کافی از کتاب گلایه می‌کند. حاصل این گفت‌وگو را با هم می‌خوانیم:
ایکنا ــ ایده تألیف کتاب «در جستجوی الگوی سبک زندگی از سیره رضوی» چگونه شکل گرفت؟ انتخاب موضوع سبک زندگی از نظر شما چه ضرورتی داشت؟
من مدت‌ها به این موضوع فکر می‌کردم که علاوه بر بحث مناسک عاشورا و عزاداری‌های امام حسین(ع)، به زمینه مطالعاتی زیارت امام رضا(ع) هم نزدیک شوم، چرا که معتقدم باورها و کنش‌های دینی مردم ما و زیست معنوی‌شان به شدت در این دو سپهر قدسی معنا می‌یابد، اما در آن اثنا نشانه‌هایی نیز دریافت کردم که مرا به سمت مطالعه در مورد زندگی امام رضا(ع) سوق داد، مهم‌ترین آن‌ها خوابی بود که در این مورد دیدم؛ رویایی که مرا مصمم به نوشتن این کتاب کرد.
در این مورد با برخی از اساتید و صاحبنظران حوزه مطالعات اجتماعی دین و جامعه‌شناسی تشیع از جمله دکتر سارا شریعتی، دکتر محسن الویری، دکتر مرضیه محمدزاده، دکتر جبار رحمانی، دکتر پویافر، آقای محسن حسام مظاهری و دیگران مشورت و نظراتشان را بررسی کردم. بعضی از این اساتید موافق با پرداختن به موضوع سبک زندگی بودند و برخی اساساً معتقد بودند که به کار بردن یا ترکیب مفاهیم جدید و امتزاج مباحث نظری علمی درحوزه علوم اجتماعی و به ویژه جامعه‌شناسی با اموری تاریخی مانند سیره ائمه(ع) امکان‌پذیر نیست و در این زمینه فقط می‌توان تحلیل‌های اجتماعی ارائه داد.
به عبارتی طبق دیدگاه بعضی از افراد، جنس کارهای جامعه‌شناختی و مباحثی مانند سبک زندگی، متناسب با بررسی موضوعاتی تاریخی مانند سیره ائمه(ع) نیست؛ زیرا به زعم آن‌ها زندگی و سبک‌سازی زندگی بحثی است که با دنیای جدید پیوند خورده که اراده، عقلانیت و انتخاب انسان در آن وارد می‌شود و هرکس سبک زندگی خودش را می‌سازد، چنانچه هر کس دین خودش را؛ بنابراین این عده ترجیح می‌دهند که از منش و اخلاق ائمه(ع) صحبت کنند و نه الگوی زیستی آن‌ها و سبک به معنای امروزی‌اش. به بیان دیگر، دال محوری چنین دیدگاهی این بود که سبک زندگی، امری پسینی است. در مجموع، این اساتید علوم اجتماعی از آنجا که طرح این بحث‌ها در حوزه سنتی را منشأ مباحثی نو می‌دانستند، با ایده کلی کتاب موافق بودند، به هر حال پیگیری این مباحث مدت زمان قابل توجهی به طول انجامید ولی در نهایت مرا به این جمع‌بندی و تصمیم رساند که نوشتن کتاب را آغاز کنم.
ایکنا ــ آیا در تألیف این کتاب نسبت به سایر کتاب‌های سیره‌شناسی تمایزی در رویکرد داشته‌اید؟
به نظر می‌رسد تحلیل درباره سیره و روش زندگی ائمه(ع) که از منابع غنی دینی، فرهنگی و تاریخی ماست، به شدت مغفول مانده؛ از این روهیچ‌گاه تأثیر شخصیت، منش و رفتار ائمه به طور جدی در زندگی و زیست روزمره مردم و حیات اجتماعی آن‌ها مشاهده نمی‌شود. عامه مردم اگرهم بخواهند دسترسی چندانی به این منابع ندارند؛ چرا که این منابع اغلب در قالب کتب قطور و ثقیلی گردآوری شده‌اند و فقط به کار اهل فن و اقشار خاصی مانند طلاب علوم دینی می‌آیند. بنابراین، یک نیاز و ضرورت به طور جدی وجود دارد که آثاری با سبک و سیاق عامه‌فهم، با قلمی روان و ادبیاتی نو، جذاب و امروزی درباره زندگی ائمه(ع) نگاشته شود. بنده هم اگرچه ادعایی در این زمینه ندارم ولی در ارتباط با تألیف کتاب «در جستجوی الگوی سبک زندگی از سیره رضوی» سعی و تلاشم در راستای این هدف و انتخاب عنوان کتاب هم بر همین مبنا بوده است؛ چرا که این کار را فقط یک نقطه آغاز و شروعی برای جستجو می‌دانم.
صاحبنظران معتقدند در خصوص این دست از مطالعات، انتظار از ایران، به‌عنوان کشوری که در آن تشیع دین رسمی است و یکی از مهم‌ترین کانون‌های مرجعیت شیعی در ایران قرار دارد برای ایفای نقش تولیدکننده برآورده نشده است. با این‌حال در این حوزه از طرفی با پراکندگی جزایر مطالعاتی روبرو هستیم و از سویی با نگاهی به جمع آثاری که در خصوص تشیع انتشاریافته‌اند، به نظر می‌رسد توجه به وجوه تاریخی، کلامی و فقهی غالب است و مطالعات اجتماعی و جامعه‌شناختی از کمترین سهم برخوردارند.
با توجه به وجود چنین زمینه‌ای، شاید بتوان ادعا کرد فعالیت‌هایی که در سال‌های اخیر در میان برخی از دانشجویان و اساتید جوان دانشگاه در قالب تولید محتوای علمی و آثار آکادمیک مرتبط با این حوزه انجام شده است نیز قدم‌های آغازینی در این مسیر محسوب می‌شوند؛ فعالیت‌های خودانگیخته و فردی که به نظر می‌رسد بیش از هر علتی، متأثر از بستر و نیاز جامعه بوده است، این کتاب مطالعه‌ای با رویکرد اجتماعی است که استخراج و ارائه نظام معنایی سبک زندگی متأثر از سیره امام هشتم شیعیان را دنبال می‌کند.
ایکنا ــ چرا از میان ائمه(ع)، سیره امام رضا(ع) را محور تألیف خود در زمینه سبک زندگی قرار دادید؟
قبل از پاسخ دادن به این سئوال که اتفاقاً بارها از من پرسیده شده، از مقدمه‌ای استفاده می‌کنم که در کتاب «امت و امامت» دکتر شریعتی آمده و در آن مفهوم امام و الگو بودنش برای جامعه انسانی تبیین شده است. دکتر شریعتی پس از طرح گزارش مفصلی درباره یک اصل روانشناسی، بر پایه آن استدلال می‌کند که وجود یک الگو و اسوه از نیازهای اساسی انسان است و در اقوام و ملل گوناگون تا به امروز وجود داشته است. وی امام را معرف انسانیت می‌شناسد و او را مظهر انسانیت می‌داند، ازاین‌رو امام را انسان کاملی که بشر به او نیاز دارد معرفی می‌کند؛ بنابراین از نظر او انسانیت موهوم نیست، انسان‌ها موهوم‌اند.
شریعتی بر این باور است که انسانیت در چهره عده‌ای از افراد انسانی تحقق دارد و این معرف‌ها درست مانند نمودار سر راهشان و مانند پرچم‌هایی که نهایت، مقصد و وطن ایده‌آل آن‌ها را به آن‌ها نشان می‌دهد، هستند. در این نوع نگاه، امام یک مافوق انسان نیست بلکه یک انسان مافوق است؛ یک موجود انسانی که وجودش، روح و اخلاقش و شیوه زندگی‌اش به انسان‌ها نشان می‌دهد که چگونه باید بود و چگونه باید زیست. پیوند امام و امت رابطه بین نزدیک شدن مصداق‌ها به کل است و هرکسی که توانست بیشتر خود را به معیار و حقیقت نزدیک کند، او به انسانیت نزدیک‌تراست.
و اما پاسخ سؤال شما؛ جامعه ایرانی به واسطه داشتن فرهنگ ریشه‌دار شیعی و برخورداری از علقه‌های مذهبی خاص آن، همواره در مسیر حیات و زیست اجتماعی‌اش رابطه‌ی تنگاتنگ معنوی با امامان شیعه داشته است. از بین امامان شیعه، ضرورت و اولویت مطالعه پیرامون سیره امام هشتم، محبت شدید مردم نسبت به امام رضا(ع) است؛ به نوعی احساس برخورداری از موطن مشترک و نزدیکی جغرافیایی که مراجعه مکرر افراد به امام در مقاطع مختلف زندگی و در تنگناها را سبب شده است.
هر ایرانی سوای عمق باورهای دینی و پایبندی به مذهب، تجربه زیسته معنوی از ارتباط با امام رضا(ع) دارد که بسیار ریشه‌دار و عمیق است؛ همین زمینه و بستر آماده، او را به سمت الگو گرفتن از روش زندگی امام سوق می‌دهد؛ از طرفی امام رضا(ع) به واسطه شرایط سیاسی، فرهنگی و اجتماعی زمان حیاتش، در موقعیت خاصی قرار داشتند که به فراخور آن، نقش و عملکردهای مختلفی از خود نشان داده‌اند و در زندگی سایر امامان کمتر دیده می‌شود. مثلاً حضور صوری امام در دستگاه حکومتی نامشروع، موقعیتی متفاوت نسبت به سایر امامان را برای امام رضا(ع) به وجود آورده بود که از مهم‌ترین نمونه‌های عملی و الهام‌بخش برای یک سبک زندگی مطلوب شیعی در شرایط حاکمیت جور محسوب می‌شود، امام رضا(ع) شخصیتی است که نه تنها در میان شیعیان، بلکه از سوی دشمنان و مخالفان هم به لحاظ برخورداری از فضایل و کمالات اخلاقی، به‌کرات مورد ستایش قرارگرفته است، درواقع اگرچه مخالفان امام، نفوذ و قدرت معنوی و تأثیر گذاریش را بر مردم و جامعه برنمی‌تابیدند، ولی توان نفی آن را نیز نداشتند و در ظاهر و از روی عوام‌فریبی، در موقعیت‌های مختلف به تمجید و تعریف از امام می‌پرداختند.
ایکنا ــ چه نکاتی از سیره امام رضا(ع) می‌تواند در سبک زندگی امروز ما تحول‌آفرین شود؟
نمی‌توان تمایزی خاصی میان امام رضا(ع) و سایر ائمه(ع) مطرح کرد چرا که شخصیت و روش زندگی آن‌ها مبتنی بر معانی و نظام ارزشی مشترک است اما بررسی و تحلیل روایات مربوط به سیره امام رضا(ع) که در دسترس ما قرار دارد، نشان می‌دهد که عقلانیت، عبادت و پرستش، عدالت، صلح‌طلبی و اخلاق از مهم‌ترین مؤلفه‌هایی‌اند که در کنار یکدیگر تشکیل‌دهنده یک نظام معنایی هستند؛ نظام معنایی‌ای که می‌تواند سازنده یک سبک زندگی شیعی باشد و هر شیعه به فراخور نوع زیست فردی و اجتماعی‌اش از این الگوی مثالی، خوانش خاص خود را داشته باشد. البته معنای «عقلانیت» در صدر نظام معنایی‌ای قرار دارد که سازنده سبک زندگی متأثر از سیره رضوی است، عقلانیت، مؤلفه‌ای اساسی که امکان برخورداری از یک زندگی موفق را پایه‌ریزی می‌کند و در تقابل با تعصب، سنت‌گرایی و رسم‌پرستی کورکورانه و جاهلیت مطرح‌شده است، عقلانیتی که بخش قابل توجهی از نسل جوان و تحصیل‌کرده ما، به اشتباه آن‌را میراث عصر روشنگری اروپا می‌داند.
بنابراین زندگی امام رضا(ع) نمونه واقعی و عینی از تجربه زیست یک انسان موحد مسلمان و شیعه است که در عین بندگی خداوند، حیات معقول، اخلاقی، عدالت‌خواهانه و صلح‌طلبانه‌ای را انتخاب کرده است. این نمونه در معرض انتخاب همگان است و هر یک از افراد جامعه سوای باور و اعتقادشان با داشتن نگاهی عقلایی و منطقی امکان بهره بردن از این نمونه متعالی حیات انسانی را در جهت ساخت سبک زندگی خود در اختیار دارند.
ایکنا ــ ویژگی‌های کتاب «در جستجوی الگوی سبک زندگی از سیره رضوی» چیست و چرا آن گونه که باید حمایت نشده است؟
همان طور که در ابتدای صحبت‌هایم گفتم، این کتاب با علم و آگاهی به وضعیت موجود و نقدهای جدی به رویکرد مطالعات انجام‌شده در حوزه سبک زندگی تألیف شد. کتاب مذکور باهدف تلاش برای نزدیک شدن به گفتمان علمی قابل قبول با پشتوانه نظریه‌ای غنی‌تر نسبت به نمونه‌های پیشینی نگاشته شده است. من بیشتر به دنبال استفاده از گفتمانی برون‌دینی و به کار بردن قالب و ادبیاتی جدید و متفاوت با نوع سنتی و مرسوم آن بوده‌ام که شاید این امکان را فراهم سازد، علاوه بر مخاطب مذهبی، نیاز ارائه محتوا به بخشی از مخاطبان با سلائق فکری و اعتقادی مختلف را در این زمینه برآورده سازد، چراکه به نظرم نوعی اشباع و دل‌زدگی نسبت به ادبیات سنتی درباره موضوع زندگی ائمه(ع) در بین جوانان به وجود آمده است. در واقع وجه تمایز و ویژگی کتاب نسبت به سایر آثار مشابه با عنوان سیره، روش یا سبک زندگی امام رضا(ع)، اتخاذ رویکردی برون‌دینی است که با هدف ارائه نظام معنایی سازنده یک سبک زندگی شیعی، حول «ایده‌آل تایپی» به نام «مؤمن» انجام شده است و خروجی آن برساخت «الگوی مثالی» خواهد بود که هر مؤمن خوانش خاص خود را از آن دارد.
در مورد انتشار کتاب باید عرض کنم مشکلات زیادی برایم پیش آمد و موانعی پیش رویم قرار گرفت ولی با این حال تلاش کردم تا کار را به اتمام برسانم، اما متاسفانه بخاطر سهل‌انگاری ناشر، کتابم به نمایشگاه کتاب نرسید. البته من مایل بودم که کتاب از سوی انتشارات آستان قدس که متولی تخصصی چنین آثاری است، منتشر شود که متأسفانه از سوی مسئولین مربوط با انتشار کتاب موافقت نشد و البته بعد از انتشار هم مکاتباتی با «به نشر»، انتشارات وابسته به آستان قدس داشتم که حداقل برای معرفی و تأمین هزینه چاپ کتاب کمک کنند که در این مورد هم حمایتی انجام شد.
کسانی هم بودند که در کارهای فرهنگی و نشر، امکاناتی برای معرفی کتاب و کمک به دیده شدن آن داشتند، ولی متأسفانه دریغ کردند، البته ناگفته نماند که در چند روز اخیر بعضی از دوستان و کاربران صفحات مجازی برای معرفی کتاب امام رضا(ع) به من کمک زیادی کردند که لازم می‌دانم صمیمانه از آن‌ها تشکر کنم.
گفت‌وگو از مجتبی اصغری
انتهای پیام
تبریک و خداقوت به خانم کاهیرده بابت چاپ کتابشون و اینکه با نگاهی نو و متناسب با اوضاع کنونی نوشته شده خیلی مشتاقم که کتاب رو بخونم 
