معرفت‌جویان حقیقی حج را به جامعه معرفی کنیم

از ابتدای انقلاب تاکنون بیش از سه میلیون زائر ایرانی به حج تمتع رفته‌اند. برنامه‌ریزی‌های حاکمیتی و دولتی در چهار دهه اخیر همواره به گونه‌ای بوده است که زائران ایرانی حج با بهترین کیفیت و بیشترین بهره‌وری معنوی در این رویداد بزرگ شرکت کنند و آن را به حجی تراز و ابراهیمی تبدیل کنند، لکن به نظر می‌رسد در سال‌های اخیر بعضی کم‌کاری‌های فرهنگی در داخل و بعضی غرض‌ورزی‌ها از خارج باعث شده است که مردم نتوانند همچون گذشته تأثیر حج را بر سبک زندگی خود احساس کنند.

از این رو همزمان با موسم حج، درباره شیوه‌های تأثیرگذاری حج بر سبک زندگی و راه‌های ارتقای این تأثیر با حجت‌الاسلام‌ والمسلمین محمود شریفی‌اقدم، که سال‌ها مسئولیت‌های اجرایی و فرهنگی در سازمان تبلیغات اسلامی و پژوهشکده امر به معروف را بر عهده داشته و مدتی از روحانیون کاروان حج تمتع بوده است، به گفت‌وگو پرداختیم. حاصل این‌ گفت‌وگوی صمیمانه را با هم می‌خوانیم:

ایکنا ــ اعمال و مناسک حج چطور می‌تواند بر سبک زندگی زائر حج و حاجی تأثیر بگذارد؟ به بیان دیگر، آن اعمال چه ویژگی‌هایی دارد که می‌تواند سبک زندگی را تغییر دهد و باعث شود حاجی وقتی بازمی‌گردد بر سبک زندگی بقیه نیز تأثیر بگذارد؟

من با توجه به اینکه به تازگی دهه کرامت را پشت سر گذاشتیم، حدیثی درباره سبک زندگی انسان‌ها و در واقع انسان‌های مسلمان مؤمن، بیان می‌کنم و بعد وارد بحث شما می‌شوم، امام رضا(ع) فرموده‌اند: انسان به حقیقت ایمان نمی‌رسد مگر اینکه سه ویژگی داشته باشد و آن را در خود پیدا کند؛ یکی اینکه دین را خوب بفهمد، یعنی سعی کند آن طوری که هست دین را بفهمد و در آن تفقه کند، دوم اینکه در زندگی برنامه‌ریزی داشته باشد و بی‌حساب کار نکند و سوم اینکه درمقابل مشکلات و سختی‌ها، صبر و بردباری داشته باشد. واقعاً اگر انسان این طور زندگی کند، زندگی‌اش اسلامی و خدا و پیغمبری است. حال همین حدیث شریف را به حج نیز تعمیم می‌دهم، یک زائر حج باید سعی کند در وهله اول دین را خوب بفهمد، همین واجبات و محرمات را خوب بشناسد که یکی از همین واجبات، حج است. اگر کسی می‌خواهد حاجی واقعی باشد باید سعی کند احکام و اسرار این واجب دینی را بشناسد و حقیقت و باطن آن را بفهمد. در وهله دوم، زائر حج باید برنامه‌ریزی داشته باشد، یعنی برای حج برنامه‌ریزی داشته باشد. یک جنبه برنامه‌ریزی در مسائل مادی و ظاهر حج است که باید همه امکانات لازم اعم از لباس، قرص، دارو، پول، ارز و امثال این‌ها را مهیا کند، اما جنبه دیگر برنامه‌ریزی، داشتن برنامه برای بهره‌وری از حقیقت حج است. لازمه سوم زائر حج نیز افزایش روحیه صبر و بردباری است، در سفر حج قطعاً مشکلات و سختی‌هایی وجود دارد، زائر حج باید سعی کند خود را برای صبر در برابر مشکلات سفر آماده کند، پس حدیثی که از امام رضا(ع) درباره سبک زندگی نقل شد، حتماً درباره زائر حج و حاجی نیز کاربرد دارد.

خوشبختانه در روایات دینی در مورد حقیقت و باطن حج مطالب زیبایی بیان شده است که در ادامه به یک مورد از آن‌ها اشاره می‌کنم. حج مجموعه‌ای از گفتار، رفتار و مناسک است که در زمان و مکانی معین و با شرایط ویژه انجام می‌شود، یعنی در هر ماهی از سال نمی‌شود آن را انجام داد، فقط در سه ماه شوال، ذی‌القعده و ذی‌الحجه می‌شود آن را به انجام رساند. همین سه ماهی که عرض کردم، نظم و زمان‌شناسی را به انسان مسلمان می‌شناساند؛ اینجور نیست که هر وقت، هر طوری که خواستی کاری را انجام بدهی. امیرالمؤمنین علی(ع) در آخرین وصیت‌نامه‌اش به امام حسن(ع) و امام حسین(ع) به همه مسلمانان که پیرو او هستند، فرمود: «اوصیکم بتقوی‌الله و نظم امرکم»، یعنی بعد از تقوا بلافاصله به نظم امور سفارش می‌فرماید. حج، گفتار و ذکر دارد، زائر حج باید لبیک بگوید، حج رفتار هم دارد زائر حج باید طواف کند، سعی صفا و مروه کند. اگر گفتار و اعمال حج را آنگونه که خداوند خواسته است انجام بدهیم تحولی عمیق در انسان ایجاد می‌شود و شخصیت ما را می‌سازد. اگر انسان این گفتار و رفتارها را به خوبی انجام بدهد خیلی از مفاهیم به او یادآوری می‌شود، حج شکوه و عظمت خداوند و لذت خشوع و بندگی خدا را به انسان می‌چشاند و مکارم و فضائل اخلاقی را در جان او می‌نشاند، حج در واقع انسان را به سوی پایداری در مسیر نیکی رهبری می‌کند و از فضائل و گناهان باز می‌دارد و پستی گناه و بی‌موالاتی را آشکار می‌سازد.

اگر واقعاً بخواهیم نقش حج را در بازدارندگی از گناه روشن کنیم و سبک زندگی را از آن بیاموزیم، باید مروری بر اعمال حج در سه مرحله داشته باشیم؛ اعمال و رفتار پیش از حج، در حال انجام حج و بعد از سفر حج؛ باید بدانیم چه کارهایی لازم است که قبل از حج انجام دهیم؟ چه کارهایی را در حین انجام حج و مناسک و چه کارهایی را بعد از حج برای تثبیت تأثیر حج مدنظر داشته باشیم؟ همان طور که گفته شد اولین مرحله، اعمال و رفتار پیش از حج یا به بیانی دیگر مقدمات حج است، ما طبعاً باید برای سفر حج آمادگی پیدا کنیم، یکی از آداب آمادگی برای سفر این است که مسلمان قبل از حج توشه نیک بیندوزد و بر تقوای خود بیفزاید. آیه 197 سوره بقره که در ادامه آیات حج است، می‌فرماید: «هر کار خیری انجام می‌دهید خدا آن را می‌د‌اند، پس تا می‌توانید توشه تهیه کنید و بهترین توشه تقواست و از مخالفت با من بپرهیزید ای صاحبان خرد»، حاجی وقتی خود را برای این مهاجرت به مرکز عبادت در جهان اسلام آماده می‌کند، باید هجرت از زشتی و پلیدی‌های اخلاقی و اجتماعی را هم مدنظر داشته باشد، یعنی خیال نکند که حج فقط همین مُحرِم شدن و طواف کردن ظاهری است، نه، باید خودش را واقعاً همان طور که در روایت امام زین‌العابدین(ع) است و به آن اشاره می‌کنم، متحول کند.

اگر دقت کنید، حج وقتی واجب می‌شود که انسان از نظر مالی به تمکن و استطاعت برسد، قرآن می‌گوید به هر کسی که استطاعت پیدا کرد، واجب است، به همه واجب نیست، در این امر یک نکته نهفته است که شاید انسان وقتی به تمکن مالی و رفاه نسبی اقتصادی می‌رسد زمینه طغیان در او رشد می‌کند، وقتی انسان خیلی پولدار می‌شود ممکن است کمی فراموشکار شود لذا خیلی از گناهان را کسانی که پولدار هستند و خیلی ثروت دارند انجام می‌دهند، خداوند برای پیشگیری از این سرکشی دستور داده است که باید اولاً خود را با انفاق، خمس و زکات از مادیات و هوای نفسانی آزاد کند و ثانیاً با هجرتی همچون حج، آلودگی‌های روحی و روانی را از خود دور کند، بسیار توصیه شده است که زائر حج از اندوخته‌های مالی خود در مسیر حج برای خود و دیگران خرج کند و اسراف هم نیست، امام صادق(ع) می‌فرمایند هر کسی یک درهم در حج هزینه کند بهتر است از دو هزار درهم در غیر از حج؛ بنابراین انسان مسلمان باید تا جایی که می‌تواند در این سفر معنوی از مال خود مصرف کند و حتی واجب است شتر، گوسفند یا گاو قربانی کند، خدا به این‌ها نیاز ندارد بلکه هدف این است که انسان بتواند از مالش بگذرد.

البته تدارک مال برای انجام سفر حج که جزء مقدمات این سفر معنوی محسوب می‌شود، باید حتماً از مال پاک و حلال باشد در غیر این صورت حج قبول نمی‌شود، پیامبر اکرم(ص) فرموده‌اند: «کسی که آماده سفر حج می‌شود، اگر به اندازه یک پر، مال حرام در میان وسایل او باشد، خداوند حج او را نمی‌پذیرد» زائر حج باید حساب و کتاب کند و قبل از حج اگر خدای ناکرده دِینی به گردن دارد، آن را حساب کند و به صاحبان آن برگرداند، یا اینکه اگر خمسی به گردن دارد، آن را پرداخت کند.

یکی دیگر از مقدمات سفر حج، خالص بودن نیت است، حج را باید فقط به خاطر خدا انجام داد نه چیز دیگر، لذا در روایات داریم که حج دو نوع است؛ حج برای خدا و حج برای مردم. در احادیث نیز آمده است، کسی که برای خدا حج انجام دهد ثواب آن بهشت است و خدا اجر آن را می‌دهد و کسی که برای مردم انجام می‌دهد در روز قیامت باید اجر و پاداش را از مردم بگیرد!

یکی دیگر از مقدمات سفر حج، حلالیت گرفتن از مردم برای غیبت‌ها و تهمت‌های احتمالی است، خدای ناکرده اگر پشت سر کسی صحبت کرده‌ایم باید حلالیت بگیریم، مجموع این مقدمات کمک می‌کند که اعمال حج بتواند سبک زندگی را تغییر دهد. اگر کسی واقعاً به حج رفت و اخلاق، رفتار و کردارش با فامیل، همسر و فرزند عوض شد و تحولی معنوی در او پدید آمد، این‌ها علامت قبول شدن حج اوست، اما اگر خدای نکرده هیچ تغییری حاصل نشد و همان بدرفتاری‌های قبل را ادامه داد، بداند که حجش قبول نشده است.

ایکنا ــ به چه برنامه‌ریزی‌های فرهنگی و سازمانی در کشورمان نیاز داریم که زائر حج هم قبل از رفتن آمادگی‌های لازم را کسب کند و هم بعد از اینکه برمی‌گردد تأثیرات حجش در او پایدار بماند و بتواند به دیگران انتقال دهد؟

مهم‌ترین کاری که می‌شود انجام داد، تبیین اسرار حج است، در کنار احکام که گفتن آن لازم و واجب است، باید حتماً روحانیون کاروان‌ها و دست‌اندرکاران حج برای انتقال شایسته اسرار حج به زائران حج برنامه‌ریزی کنند. متأسفانه در کلاس‌های آموزشی قبل از حج، فرصت کافی برای تبیین اسرار حج در کنار احکام وجود ندارد و البته خود اعضای کاروان نیز گاهی به آن‌ها رغبت نشان نمی‌دهند که باید برای آن چاره‌ای اندیشید. مواردی که عرض شد مربوط به مقدمات قبل از حج و آداب حج بود و قطعاً اگر برای زائر حج به خوبی تبیین شود، امکان بهره‌وری معنوی از سفر حج بیشتر می‌شود.

نکته‌ دیگری که باید برای زائر حج بیان شود شباهت این سفر به قیامت است. حج حدود یک یا یک و نیم ماه به طول می‌انجامد، قبلاً مدت زمانی بیشتری نیز ادامه داشت، طولانی بودن این سفر به انسان درس می‌د‌هد که به یاد سفر آخرت بیفتد، لباس احرام نیز شبیه لباس آخرت است، عجیب و تکان‌دهنده است که سوره حج در قرآن کریم، با جملاتی درباره قیامت آغاز می‌شود: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَيْءٌ عَظِيمٌ»، می‌فرماید: ای مردم! تقوای پروردگارتان را پیشه کنید که همانا زلزله و مسائل قیامت بسیار بزرگ است، بعد در ادامه می‌گوید روز قیامت، مادر فرزند شیرخوارش را رها می‌کند و زن حامله، بارش را زمین می‌گذارد. پس ببینید قرآن آن هم در سوره حج بحث از قیامت می‌کند، توجه به مسئله قیامت در حج می‌تواند جان آدمی و سبک زندگی او را تغییر دهد.

روحانیون کاروان باید سعی کنند احادیث اسرار حج مثل حدیث شِبلی را برای زائران تبیین کنند، این حدیث به صورت یک کتاب شرح و اسرار حج چاپ شده است، امام زین‌العابدین(ع) با عارفی به نام شِبلی برخورد کرد که از حج آمده بود، امام(ع) از او سؤال کرد آیا شما حج را انجام دادید؟ گفت: بله، گفت: آیا به میقات رفتید و لباس‌های دوخته را درآوردید و غسل کردید؟ او گفت: بله، حالا از این به بعد امام شروع می‌کند می‌فرماید وقتی این کار را انجام دادی و در میقات فرود آمدی آیا نیت کردی که لباس نافرمانی را از خود جدا کنی و لباس اطاعت و بندگی را بپوشی؟ او گفت من لباس احرام پوشیدم، لباس‌های قبلی را درآوردم اما چنین نیتی نکردم! امام فرمود: آیا وقتی از لباس‌های دوخته بیرون آمدی، نیت کردی که خود را از ریا و نفاق و شبهات دور سازی؟ او گفت: نه! فرمود: آیا هنگام غسل نیت کردی که خود را از خطاها و گناهان شست‌وشو دهی؟ او گفت: نه! امام فرمودند: پس تو در حقیقت به میقات نرفتی! لباس را از خود جدا نکردی و غسل واقعی را انجام ندادی! و باز فرمود: آیا در موقع احرام، نظافت کردی؟ چون مستحب است که انسان خودش را پاکیزه کند و بعد لباس احرام بپوشد، شِبلی پاسخ داد: بله! فرمود آیا هنگام نظافت و محرم شدن نیت کردی که خود را با داروی توبه خالص برای خدای متعال از گناه پاک کنی؟ او گفت: نه، فرمود: آیا وقتی محرم شدی نیت کردی که هر حرام خدا را بر خودت حرام کنی گفت: نه، فرمود: آیا وقتی پیمان حج بستی و نیت حج کردی با خود عهد بستی که هر پیمان غیرالهی را زیر پا بگذاری؟ او گفت: نه! آنگاه امام فرمود: تو در واقع نظافت نکردی، محرم هم نشدی، پیمان حج را هم نبستی، در واقع حجی انجام نداده‌ای، بعد امام سجاد(ع) فرمود: ای شِبلی، وقتی در میقات دو رکعت نماز خواندی و لبیک گفتی آیا نیت داشتی که زین پس کلامی برخلاف تعهد خود با خدا بر زبان جاری نسازی؟ او گفت: نه! امام فرمودند: پس نه به میقات وارد شدی، نه نماز خواندی و نه لبیک گفتی و لذا در روایت داریم که وقتی در میقات، همه، لبیک‌ها را می‌گفتند اما امام سجاد(ع) نمی‌گفتند! رنگ از رخ امام می‌پرید و لبیک نمی‌گفت. وقتی پرسیدند: ای پسر رسول خدا! چرا لبیک نمی‌گویی؟ فرمود: می‌ترسم من لبیک بگویم اما خدا بگوید: لا لبیک و لاسعدیک! چه عهدی؟ چه لبیکی؟! حتی در برخی روایات وجود دارد که نزدیک بود امام(ع) در حین گفتن لبیک از اسب به زمین بیفتند و یاران، ایشان را گرفتند.

ایکنا ــ آیا این احادیث تکان‌دهنده اکنون برای زائران حج بیان می‌شود؟ کیفیت تبیین آن‌ها چگونه است؟

این تبیین‌ها اکنون انجام می‌شود اما کم است، زمان کافی برای آن وجود ندارد، اسرار حج این ظرفیت را دارد که از کودکی جزء محتوای درسی تعلیمات دینی دانش‌آموزان قرار بگیرد، صداوسیما هم در تمام طول سال می‌تواند برنامه‌هایی برای تبیین اسرار حج تولید کند. اگر برنامه‌ریزی اساسی برای حج وجود داشته باشد، می‌توان هنگامی که نوزادی به دنیا می‌آید، حسابی برای حج او باز کرد تا وقتی به سن جوانی یا میانسالی رسید، استطاعت لازم برای این سفر معنوی و تأثیرگذار را پیدا کند.

اکنون کتاب‌های زیادی در سازمان حج چاپ شده است اما نیاز به معرفی و تبیین وجود دارد، بعضی حاجیان و مدیران سختشان است که جلسات مکرر بگذارند و این‌ احادیث را بررسی کنند اما جلسات لازم است. سفر حج برای خیلی از زائران یک بار در عمر پیش می‌آید و باید سعی کنند نهایت بهره را از آن ببرند و بر سبک زندگی خود تأثیر بگذارند، من وقتی روحانی کاروان بودم به حاجی‌ها می‌گفتم ببینید همه مردم انتظار دارند وقتی حاجی از حج برمی‌گردد دیگر آن فرد قبلی نباشد چون بالاخره رنگ خدایی گرفته، به زیارت خانه خدا رفته و به زیارت قبر پیامبر اکرم(ص) رفته است، دیگر واقعاً باید در گفتار و رفتار خود مواظب باشید، شما در حج یاد می‌گیرید که همیشه نماز‌های اول وقت بخوانید، خوش‌برخورد بودن را یاد می‌گیرید، این‌‌ها را باید حفظ کنید.

ایکنا ــ آیا نمونه‌هایی از تأثیر عمیق حج بر سبک زندگی حجاج سراغ دارید؟

من خودم در حج که گاهی به عنوان روحانی توفیق داشتم مشرف می‌شدم موارد زیادی را می‌دیدم که حج آن‌ها را متحول می‌کرد، یک بار خانواده‌ای با ما به حج آمده بود، یکی از آن‌ها که پسر بسیار باهوش و ورزشکاری بود اما نماز بلد نبود، حج تأثیر زیادی بر زندگی او گذاشت و از او یک انسان منضبط، قاعده‌مند و بسیار مؤمن در زندگی ساخت. دو خواهر هم به حج آمده بودند که از نظر حجاب وضعیت مناسبی نداشتند، حتی یادم هست مدیر کاروان می‌گفت این چند نفر را برگردانید چون آبروی ما را در حج می‌برند! اما من گفتم نه بالاخره باید با آن‌ها بسازیم و کمک کنیم و همین هم شد، به آن‌ها کمک کردیم و حج به کلی زندگی آن‌ها را متحول کرد، به نظر من، رسانه‌ها اعم از رسانه ملی و خبرگزاری‌ها و روزنامه‌ها باید با افرادی که زندگی‌شان به‌ واسطه حج متحول می‌شود، مصاحبه و آن‌ها را معرفی کنند، انصافاً کسی که مخلصانه به حج برود حج او را تغییر می‌دهد و تحول ایجاد می‌کند. حج و زیارت باید این افراد را به رسانه‌ها معرفی کند و خودش هم برای معرفی‌شان برنامه داشته باشد.

حج واقعی مثل نماز واقعی، انسان را از بدی‌ها بازمی‌دارد و تأثیرش هم به شروطی پایدار می‌ماند. در روایات داریم که حاجی وقتی حج را انجام داد نوری در او ایجاد می‌شود تا وقتی گناه نکند این نور هست اما اگر خدای نکرده گناه کند، این نور از بین می‌رود.

گفت‌وگو از مجتبی اصغری

انتهای پیام