لطمه سنگین ابزارهای مدرن به کتابت قرآن/ اقتصاد ضعیف هنر، عامل مهاجرت خوشنویسان
گروه ادب ــ استاد ممتاز خوشنویسی و کاتب قرآن گفت: اقتصاد هنر در ایران ضعیف است و این موضوع می‌تواند یکی از عوامل مهاجرت خوشنویسان به خارج از کشور باشد. همچنین ابزارهای مدرن نیز به کتابت قرآن لطمه سنگینی را وارد کرده است.
احمد عبدالرضایی، خوشنویس پیشکسوت و ممتاز کشور، در سال ۱۳۴۰ متولد شد و خوشنویسی را از دوره دبستان آغاز کرد و خانواده مادری‌اش نیز خوشنویس و علاقه‌مند به این هنر بودند، نه اینکه در تاریخ نامشان ماندگار شود، اما خط خوبی داشتند. وی در رشته شیمی تحصیل و در ادامه رشته زبان و ادبیات فارسی را دنبال کرد. در سال ۱۳۵۹ به اخذ مدرک ممتاز در خوشنویسی نائل شد و حدود ۳۰ سال است که تدریس خطوط نسخ و ثلث در مراحل فوق‌ممتاز را در کارنامه‌اش دارد و هم‌اکنون عضو ارشد و جزء کارشناسان برجسته گروه عالی نظارت و ارزشیابی انجمن خوشنویسان است. برای آشنایی بیشتر با این استاد برجسته با وی به گفت‌وگو نشسته‌ایم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
خوشنویسی را از چه زمانی آغاز کردید و چگونه آن را به عنوان تخصص برگزیدید؟
هنر خوشنویسی را از دوران ابتدایی آغاز کردم که به حدود ۵۰ سال پیش برمی‌گردد و معلمان در آن زمان برای تکالیف مشق شب می‌دادند و از همان زمان خط خوبی داشتم و تشویق شدم که آن را ادامه دهم. به هر حال از حدود سال ۵۴ با انجمن خوشنویسان آشنا شدم و در امتحانات آن شرکت کردم و از اوایل انقلاب رسماً کارم را به عنوان معلم خوشنویسی آغاز کردم. سپس وارد دانشگاه شدم و رشته دانشگاهی‌ام شیمی بود و بعد‌ها رشته ادبیات را ادامه دادم، اما باز هم خوشنویسی برای من اهمیت بسیاری داشت و علاقه خود را دنبال کردم.
از چه زمانی هنر خوشنویسی شما رنگ و بوی قرآنی پیدا کرد و در حوزه قرآن قلم زدید؟
از همان اوایل انقلاب که خط ثلث و نسخ کار می‌کردم، بیشتر در زمینه کتیبه‌نویسی فعالیت داشتم و کتیبه‌های اماکن مقدس مانند مسجد امام حسن عسکری(ع) در قم را کار کردم. در واقع کل قرآن در کتیبه‌های این مسجد کار شده و سال‌ها در آن مسجد کار خوشنویسی کتیبه‌ها را برعهده داشتم. شاید نسبت به خوشنویسان دیگر در این زمینه فعال‌تر بودم و حدود ۲۰ هزار متر کتیبه‌های قرآنی نوشته‌ام. در میان هم‌ردیف‌های خودم در رشته نسخ و ثلث فعال‌ترین هستم و آموزش‌هایی را نیز طی این سال‌ها داشته‌ام و از سال ۹۰ تاکنون نیز در کلاس‌های دارالکتابه مرکز طبع و نشر قرآن تدریس می‌کنم.
آثاری را که به آن‌ها حس خوبی دارید نام ببرید؟
کل قرآن را کتابت کرده‌ام که به چاپ رسیده است و کتیبه‌هایی را در صحن غدیر حرم امام رضا(ع)، حرم حضرت معصومه(س)، حرم حضرت شاهچراغ در شیراز، حرم امام خمینی(ره)، سالن اجلاس سران كشورهای اسلامی و بسیاری از مساجد تهران و شهرستان‌ها، عتبات عالیات، سوریه و لبنان را نوشته‌ام که به هرکدام از آن‌ها به شکلی تعلق خاطر دارم.
شما در دوران انقلاب و جنگ تحمیلی هم از هنر خود بهره بردید و پلاکارد‌هایی را می‌نوشتید. از آن دوران هم بگویید.
من در مدرسه حکیم نظامی قم درس می‌خواندم، وقتی مدارس به دلیل جریانات انقلاب تعطیل شد، تقریباً محرم ۵۷ بود که به منزلی که فعالیت‌های مخفی انقلابی داشتند، رفتم و اعلام همکاری کردم. کار‌ها وقتی علنی شد که شاه از ایران رفت و ما نیز پلاکاردنویسی‌ها را در ستاد استقبال امام(ره) نگاشتیم. در دوران جنگ تحمیلی نیز در جبهه شرکت کردم و در آنجا هم خوشنویسی انجام می‌دادم، مثلاً در پادگان‌هایی کتیبه محراب نوشته‌ام یا بیانات امام خمینی(ره) را کتابت کرده‌ام.
با آمدن ابزارهای گوناگون، خوشنویسی کمرنگ شده و مدرنیته به مصاف با این هنر آمده است. به نظرتان آینده این هنر چه خواهد شد؟
اگر نگاهی به تاریخچه خوشنویسی داشته باشیم، شاید در مقایسه با سایر دوره‌ها در دوره کنونی نتوانسته‌ایم فعال باشیم. در دوران زندیه و افشاریه که ایران وضعیت باثباتی نداشت، قرآن‌نویسی در آن دوران حفظ شد و پس از قاجاریه که دستگاه‌های چاپ وارد ایران شدند، قدری از کارهای کتابت کم شد و سپس قرآن‌ها با دستگاه‌های چاپ با تیراژ بالا منتشر شدند و دیگر نیازی به کتابت آن‌ها نبود. خوشنویسان در گذشته برای دربار و حکام کتابت می‌کردند و یا از ثروتمندان سفارش می‌گرفتند و می‌توان گفت مدرنیته، تقریباً از دوره پهلوی آغاز شد و کاتبان انگشت‌شماری مانند احمد زنجانی، سیدمرتضی نجومی و حبیب‌الله فضائلی کتابت می‌کردند و نسل بعد از آن‌ها، ما هستیم که از انقلاب اسلامی کار کتابت را آغاز کردیم، زیرا در این برهه به خوشنویسی بهای بیشتری داده شد، اما در ادامه فعالیت‌ها، مدیریت خوبی نشد و امروز به این شکل درآمده است.
در حال حاضر بیشتر قرآن‌هایی که در ایران چاپ می‌شود به خط عثمان‌طه است، زیرا ناشران برای اینکه پولی بابت کتابت قرآن ندهند، به این خط گرایش پیدا کردند و شاید این اشکال به سازمان تبلیغات اسلامی وارد باشد که به این خط مجوز چاپ دادند و چاپ این قرآن‌ها به قدری افزایش یافت که کتابت قرآن به حاشیه رفت و فونت‌های قرآنی نیز بر این مشکلات افزود و لطمه سنگینی به کتابت قرآن و هنرمندان خوشنویس وارد کرد.
دارالکتابه مرکز طبع و نشر قرآن نیز در این زمینه فعالیت‌هایی دارد و تاکنون قرآنهای کتابت شده بسیار اندکی را چاپ کرده است و در نمایشگاه قرآن نیز بسیاری از قرآنهای فونتی را ارائه کرده بودند.
یکی از مشکلاتی که در رابطه با این هنر وجود دارد، مهاجرت خوشنویسان به خارج از کشور به ویژه کشور ترکیه است. به نظرتان چرا این هنرمندان مهاجرت می‌کنند، شرایط برای آن‌ها در خارج از کشور چگونه است؟
تعداد آن‌ها زیاد نیست، به هر حال آنجا جاذبه‌ای داشته که مهاجرت کرده‌اند، از طرفی هم ضرب‌المثل «جوان است و جویای نام» را شنیده‌اید، بیشتر به این دلیل مهاجرت می‌کنند. اما به هر حال این مشکل وجود دارد و به دلیل بها ندادن مسئولان امر به این مشکل دچار شده‌ایم. من عضو شورای راهبردی دوسالانه خوشنویسی که در قزوین برگزار می‌شود، بودم، که در آنجا تأکید کردم که این جشنواره‌ها باید به گونه‌ای باشد که با نمونه‌های خارجی برابری کند. سال‌ها قبل‌تر از کشور ترکیه، جشنواره خوشنویسان جهان اسلام در ایران برگزار می‌شد که فقط دو دوره برپا شد و دیگر پیگیری نشد، اما پس از آن ترکیه این کار را ادامه داد و هرچند سال یکبار مسابقه خوشنویسی «ارسیکا» را برگزار می‌کند. البته جشنواره‌های خوشنویسی محلی و استانی در کشورمان برگزار می‌شود، اما در خارج از کشور با برنامه‌ریزی بهتری ادامه یافت و ترکیه به این کار معروف شد و مجموعه‌داران بسیاری آثار این خوشنویسان را خریداری می‌کنند و همین امر سبب شد خط در ترکیه رونق یابد. خوشنویسان ایرانی مطرح در ترکیه حدود چهار نفرند و ما خوشنویسان بسیاری را که از هنرمندان ترکیه بالاتر هستند، در ایران داریم.
در سال‌های اخیر به همت اساتید خوشنویسی، جوانان خوبی پرورش یافتند و در همین جشنواره ارسیکای ترکیه نیز نفر اول و دوم خط ثلث و یا نفر اول خط محقق ایرانی بودند، بدون اینکه در ترکیه تعلیم دیده باشند. این نشان می‌دهد در ایران هم کار پیش می‌رود، اما بازار کار و اقتصاد هنر ضعیف است. اینجا مجموعه‌دار چندانی نداریم و یا گالری‌دارهای ما درصد بالایی از خوشنویس دریافت می‌کنند و اگر از آثارشان چیزی در گالری‌ها فروش رود، مبلغ چندانی دستشان را نمی‌گیرد، در حالی که در همین فرد در ترکیه بیش از این می‌تواند درآمد داشته باشد.
کلاس‌های آموزش خوشنویسی هم رونق اندکی دارد، برای این موضوع چه باید کرد؟
جاافتادن در هنر خوشنویسی نیاز به صبر و حوصله بسیاری دارد که شاید انتظار زود به نتیجه رسیدن جوانان و نوجوانان کم‌حوصله امروز باعث شده که رغبت چندانی به این هنر نداشته باشند. البته همین زود به نتیجه رسیدن، شیوه‌ای است که در ترکیه کار می‌کنند. برای خوشنویسی اصیل ایرانی باید عمر صرف کرد و این کار زمانبر است و از طرفی هم خوشنویس زیاد است و شاید یک خوشنویس جوان که فعالیت خوبی هم دارد به چشم نیاید. یکی از دوستانم که مدتی در ترکیه مقیم بود، می‌گفت که تعداد خوشنویسان ترکیه به اندازه یک شهر کوچک مانند سبزوار هم نیست. اما کار را به صورتی رونق داده‌اند و حرفه‌ای در این زمینه فعالیت می‌کنند، در حالی که این روند در ایران شکل نگرفته است.
مثلاً انجمن خوشنویسان ما اهتمامی به رونق خطوط دیگر غیر از نستعلیق ندارد، شاید هم حق داشته باشد، زیرا نستعلیق خط ملی ایران است و از دوره صفویه و قاجاریه تاکنون مرسوم بوده است. این تک‌خطی بودن می‌تواند یکی از عوامل بی‌رونقی یا کم‌رونقی خوشنویسی در کشورمان باشد. ما حتی در زمینه اهدای جوایز هم فقط به شناسایی افراد برجسته اقدام می‌کنیم و پس از آن از استعداد و توانایی آن‌ها استفاده‌ای نمی‌شود.
مدیران و مسئولان ما نیز هدفشان ارائه گزارش و بیلان کاری و دست یافتن به پست و مقام بالاتری است و با رایزنان فرهنگی ما چندان اثرگذار نیستند، این عوامل سبب می‌شود هنر رشد پیدا نکند و کار پیش نرود. هنرمندان بسیاری در فقر به سر می‌برند، اما با عشق کار هنری خود را انجام می‌دهند. در دارالکتابه هنرجو با هزینه خود از شهر‌های دوردست خود را به کلاس‌ها می‌رساند و اگر این افراد متوجه شوند که کسی به آن‌ها بهایی نمی‌دهد، به تدریج دلسرد خواهند شد و استعدادشان از بین می‌رود.
خوشنویسی یک رشته دانشگاهی نیست، اما با هنر گرافیک می‌توانیم جوانان را به هنر خوشنویسی علاقه‌مند کنیم. همچنین این هنر بودجه اختصاصی ندارد، در حالی که بی‌حاشیه‌ترین هنر است و هیچ پیش‌شرطی برای آن وجود ندارد که معیار خوبی و بدی در این هنر چیست. اما در بسیاری از هنر‌ها مفاهیم و آموزه‌های بدی را هم آموزش می‌دهند و در خوشنویسی هیچ بحثی در این زمینه نشده است.
حرف آخر؟
کمتر شعار دهیم و بیشتر کار کنیم. انجمن خوشنویسان ایران در ۴۰ سال گذشته یک قرآن به خط نسخ و ثلث که از خطوط بین‌المللی است چاپ نکرده و این موضوع برایش اهمیتی ندارد. وقتی نتایج انجمن خوشنویسی را مشاهده کنید، می‌بینید که خط‌های ثلث، نسخ و شکسته خط‌های دوم در انجمن محسوب می‌شوند و درصد قبولی به شدت پایینی نیز دارند. اجرای خط ثلث وقت‌گیر است، اما به هر حال بین‌المللی است و ما برای اینکه از کشور‌های اسلامی دیگر عقب نمانیم، باید به این خط‌ها هم بها دهیم.
گفت‌وگو از سمیه قربانی
انتهای پیام
