مروری بر آثار عاشورایی سینما؛
غفلت هنر هفتم از واقعه‌ای که قابلیت جهانی شدن دارد
گروه هنر ــ واقعه عاشورا موضوعی است که پیامش منحصر به یک جغرافیای خاص نیست و گستره آن می‌تواند برای همه جوامع جذاب باشد اما هنر هفتم نتوانسته در این زمینه به رسالت خود عمل کند و آنچنان که باید و شاید تصویرگر عظمت واقعه عاشورا در عرصه فیلمسازی باشد.
به گزارش ایکنا، عاشورا مهمترین اتفاق در جهان تشیع است که دنیای اسلام را هم تحت تأثیر خود قرار داده است. درباره این رویداد انسان‌ساز کتاب‌های فراوانی نوشته شده است. در حوزه هنر به ویژه هنر‌های تجسمی نیز عاشورا یکی از منابع الهام در تولید آثار هنری است، اما در سینما و تلویزیون چندان که باید این موضوع نپرداخته‌ایم و شاید تعداد آثاری که در سینما و تلویزیون به صورت مستقیم به این قیام پرداخته باشند به تعداد انگشتان دو دست هم نرسد. در این گزارش نگاهی کوتاه به آثار عاشورایی هنر هفتم داریم که در ادامه با آن همراه می‌شوید.
«رستاخیز»
فیلم رستاخیز ساخته احمدرضا درویش روایتی درباره واقعه عاشورا و قیام امام حسین(ع) است و قصه فیلم به شخصیت بکیر فرزند حر بن یزد ریاحی مربوط است که در متن حوادث حرکت میکند. نمایش این فیلم در سی‌و‌دومین جشنواره فیلم فجر واکنش‌های مختلفی را به همراه داشت و توانست هفت سیمرغ بلورین سی‌و‌دومین جشنواره فجر را از آن خود کرد، اما این اثر تنها بعد از یک روز نمایش از اکران عمومی حذف شد و تا به امروز فرصت اکران پیدا نکرده است.
حسین جعفریان، مسئولیت مدیریت فیلمبرداری رستاخیز را برعهده داشته است و مجید میرفخرایی، طراح صحنه و لباس، محسن موسوی طراح چهره پردازی، علیرضا برازنده فیلمبرداری این فیلم را برعهده داشت است، این اثر در اطراف شهرستان بم و مابقی آن در شهداد، اصفهان، تهران، شاهرود و کشور سوریه فیلمبرداری شد. شهر‌های مکه، کوفه، دمشق و بخشی از شهر‌های مدینه، بصره و نیز دشت کربلا جغرافیای اصلی این فیلم را تشکیل می‌دهند.
«رستاخیز»
فیلم رستاخیز ساخته احمدرضا درویش روایتی درباره واقعه عاشورا و قیام امام حسین(ع) است و قصه فیلم به شخصیت بکیر فرزند حر بن یزد ریاحی مربوط است که در متن حوادث حرکت میکند. نمایش این فیلم در سی‌و‌دومین جشنواره فیلم فجر واکنش‌های مختلفی را به همراه داشت و توانست هفت سیمرغ بلورین سی‌و‌دومین جشنواره فجر را از آن خود کرد، اما این اثر تنها بعد از یک روز نمایش از اکران عمومی حذف شد و تا به امروز فرصت اکران پیدا نکرده است.
حسین جعفریان، مسئولیت مدیریت فیلمبرداری رستاخیز را برعهده داشته است و مجید میرفخرایی، طراح صحنه و لباس، محسن موسوی طراح چهره پردازی، علیرضا برازنده فیلمبرداری این فیلم را برعهده داشت است، این اثر در اطراف شهرستان بم و مابقی آن در شهداد، اصفهان، تهران، شاهرود و کشور سوریه فیلمبرداری شد. شهر‌های مکه، کوفه، دمشق و بخشی از شهر‌های مدینه، بصره و نیز دشت کربلا جغرافیای اصلی این فیلم را تشکیل می‌دهند.
تحقیقات و نگارش فیلمنامه «روز رستاخیز» از اواسط تولید «دوئل» در سال ۸۱ آغاز شد و درویش پس از سه سال نگارش این فیلمنامه را به پایان رساند. این فیلم به تهیه‌کنندگی تقی علیقلی‌زاده و کارگردانی احمدرضا درویش اوایل فروردین ماه ۸۶ پروانه ساخت گرفت. بابک حمیدیان، حسن پورشیرازی، فرهاد قائمیان و شقایق فراهانی از بازیگران این فیلم هستند.
«روز واقعه»
روز واقعه مهمترین فیلمی است که درباره واقعه عاشورا ساخته شده است. شهرام اسدی این فیلم سینمایی را براساس فیلمنامه‌ای از بهرام بیضایی در سال ۱۳۷۳ ساخت و از آن زمان تاکنون بار‌ها و بار‌ها این فیلم از تلویزیون پخش شده است. این فیلم روایتی از عبدالله جوانی نصرانی است که تازه اسلام آورده، او در جریان عروسی خود با راحله دختر زید ندایی می‌شنود که او را به یاری فرامی‌خواند. عبدالله به دنبال این ندا بیابان‌ها را تا کربلا می‌تازد و سرانجام به کربلا می‌رسد که عصر روز عاشورا است: زمانی که حقیقت را در زنجیر... پاره پاره بر خاک و بر سر نیزه می‌بیند. ساخت این فیلم توسط اسدی اتفاقیمهم را در کارنامه کاری این فیلمساز رقم زد.
لادن مستوفی در این فیلم نقش راحله را ایفا کرده و علیرضا شجاع نوری نیز در نقش عبدالله حاضر شد که این نقش‌آفرینی یکی از بازی‌های به یادماندنی شجاع نوری در سینمای ایران محسوب می‌شود: سینماگری که بعد‌ها نیز مقابل دوربین سینما حاضر شد، اما بیشتر در مقام تهیه‌کننده فعالیت خود را ادامه داد. عزت‌الله انتظامی، جمشید مشایخی، زنده یاد مهدی فتحی، زنده یاد حسین پناهی، زنده یاد حمیده خیرآبادی و محمدعلی کشاورز از دیگر بازیگران این فیلم هستند.
«سفیر»
فریبرز صالح، فیلمسازی را در سال‌های بعد از انقلاب آغاز کرد و به عنوان نخستین کار سینمایی خود «سفیر» را مقابل دوربین برد. او بعد از این فیلم فقط دو فیلم «مرگ پلنگ» و «شیخ مفید» را ساخت و پس از سال ۱۳۷۴ فیلمی سینمایی را کارگردانی نکرد. «سفیر» جزء نخستین گروه فیلم‌های سینمایی است که بعد از انقلاب در سال ۱۳۶۱ تولید شد. این فیلم ماجرای عاشورا را از این منظر نگاه میکند: قیس ابن مسهر، نماینده امام، با نامه‌ای برای سلیمان خزاعی به طرف کوفه می‌رود. در راه به دست راهداران ابن زیاد، والی کوفه، دستگیر و به زندان افکنده می‌شود. قیس پیش از دستگیری نامه را از بین می‌برد و در زندان زندانیان را بر ضد زندانبان‌ها می‌شوراند. حسین ابن نمیر، فرمانده راهداران، قیس را به زندان ابن زیاد در کوفه، منتقل میکند. ابن زیاد به پیشنهاد مشاورش، خالد، از قیس می‌خواهد که در مسجد سخنرانی کند و به دروغ به مردم بگوید که امام قصد بیعت با یزید را دارد. قیس می‌پذیرد، اما در روز موعود علیه یزید سخنرانی میکند. ابن زیاد، که به خشم آمده، او را از فراز ارک به زیر می‌اندازد. فرامرز قریبیان، عزت الله مقبلی، جلال پیشواییان، کاظم افرندنیا و کیومرث ملک مطیعی از بازیگران این فیلم هستند، «سفیر» نیز به دلیل کم تعداد بودن آثار سینمای ایران درباره عاشورا بار‌ها از تلویزیون پخش شده است.
«عصر روز دهم»
رسول ملاقلی‌پور در سال ۱۳۸۵ قصد داشت «عصر روز دهم» را کارگردانی کند و پیش‌تولید فیلم و بازدید از لوکیشن‌ها را نیز آغاز کرده بود که پایان یافتن عمر، فرصت ساخت این فیلم را به او نداد. ملاقلی‌پور که سال‌ها فیلم‌هایی درباره دفاع مقدس ساخته بود در «عصر روز دهم» قصد داشت ماجرایی از جنگ ایران و عراق را در عراق روایت کند و به این ترتیب نیم نگاهی نیز به ماجرای عاشورا داشته باشد، اما کار او نیمه رها شد تا اینکه پس از مدتی منوچهر محمدی، تهیه‌کننده فیلم، مجتبی راعی را به عنوان کارگردان این فیلم سینمایی معرفی کرد.
در خلاصه داستان این فیلم آمده که دکتر مریم شیرازی با گروهی از پزشکان هلال احمر برای کمک به مردم عراق عازم این کشور می‌شود و تصمیم به جست‌وجو برای یافتن خواهر گمشده‌اش میگیرد. این حضور با عزاداری شیعیان در محرم همزمان می‌شود. هانیه توسلی، آفرین عبیسی، احمد مهران فر و سلیمه رنگزن از بازیگران «عصر روز دهم» هستند.
«بخاطر هانیه»
بخاطر هانیه فیلمی به کارگردانی کیومرث پوراحمد که براساس ایمان و اعتقاد به نذر در ایام محرم تولید شده است؛ ناخدا علو با چهارده مرد دیگر برای صید به دریا می‌روند، ولی همه جز ناخدا صید دریا می‌شوند و مردم ناخدا را مسبب مرگ عزیزانشان می‌دانند و به او و خانواده‌اش حمله می‌کنند و در این بین دختر خردسال ناخدا هانیه فلج می‌شود، ناخدا و خانواده‌اش تنگک را ترک می‌کنند و به بوشهر می‌روند. ناخدا علو نذر کرده که شب دهم محرم تا صبح دمام بزند تا هانیه شفا یابد، اما مرگ امانش نمی‌دهد. پس از ناخدا پسر او تصمیم میگیرد تا نذر پدر را ادامه دهد تا شفای خواهر را بگیرد. مهوش افشارپناه، عباس عالیزاده، علی قربانی، مهدی فقیه، آمنه بارانی و رحیم هودی در این فیلم نقش‌آفرینی کرده‌اند.
«پرواز در شب»
«پرواز در شب» هم یکی دیگر از آثار فاخر مرحوم ملاقلی‌پور به شمار می‌آید که بازی فرج الله سلحشور در این فیلم جالب توجه است. در این فیلم یک گردان نیرو‌های ایران در محاصره ارتش دشمن قرار می‌گیرند و ارتباط آن‌ها با قرارگاه مرکزی قطع می‌شود، چهارنفر از رزمندگان گردان انتخاب می‌شوند تا برای درخواست کمک خود را به قرارگاه برسانند از آن میان سه تن کشته می‌شوند و یکی خود را به قرارگاه می‌رساند.
مهدی نریمان فرمانده گردان کمیل با بازی (فرج‌الله سلحشور) در این فیلم برای تهیة آب آشامیدنی و در یک تشبیه فکری توسط کارگردان این فیلم همانند حضرت عباس(ع) محاصره دشمن را می‌شکند و سرانجام به آب می‌رسد و با اینکه لب‌های او خشک و رمقش کم شده یاد رزمندگان زخمی تشنه او را از نوشیدن آب منع می‌دارد و سرانجام با رسیدن نیرو‌های دشمن قم قمه‌های او مورد اصابت تیر‌های دشمن قرار میگیرد و همانند علمدار خیام حسین(ع) آب به خیمه‌ها یا همان سنگر‌های رزمندگان نمی‌رسد. فرج‌الله سلحشور، علی یعقوب‌زاده، تاجبخش فنائیان، جعفر دهقان، مصطفی لاجوردی، کامران نوروز، اکبر نیکرو و سیدجواد هاشمی در این فیلم نقش‌آفرینی کرده‌اند.
«افق»
«افق» مرحوم رسول ملاقلی‌پور را می‌توان یکی از فیلم‌هایی دانست که عاشورا و حوادث آن را دستمایه یک قصه دفاع مقدسی قرار داده است و تلاش رزمنده‌ای به نام نصرت برای انهدام سکوی الامیه را به تصویر می‌کشد که طی آن نصرت به تنهایی به مأموریت شناسایی و عکسبرداری از اسکله می‌رود. همرزم او، احمد، که می‌داند نصرت بیمار است به دنبال او روان می‌شود. آن‌ها به محاصره دشمن در می‌آیند. احمد نصرت را فرار می‌دهد و خود دستگیر و کشته می‌شود و با اطلاعاتی که نصرت در اختیار رزمندگان قرار می‌دهد، سرانجام اسکله الامیه توسط رزمندگان سپاه پاسداران و بسیج منهدم می‌شود. جهانبخش سلطانی، سیدجواد هاشمی، مهرزاد نوشیروانی، علی داروییان و حمید صالحین در این کار نقش‌آفرینی کرده‌اند.
«بازرس ویژه»
این فیلم را منصور تهرانی در سال ۱۳۶۰ با بازی فرامرز قریبیان، داوود رشیدی و... ساخت و با توجه به حال و هوای سال‌های تولید خود و رویکردش به عاشورا مورد استقبال نسبی قرار گرفت. در خلاصه داستان این آمده؛ کارگران یک معدن ذغال سنگ در زیر فشار زورگویی‌های کارفرما و مباشر معدن جان به لب شده‌اند. اینک از میان کارگران شخصی برای مبارزه با زورگویی‌ها قد افراشته است. او به مناسبت فرارسیدن عاشورا، دیگر معدنچیان را دور خود جمع کرده و آن‌ها را ترغیب به مبارزه میکند. وی علی‌رغم تهورش دچار یک توهم است و سرمنشأ ظلم را نمی‌شناسد. او تصور میکند اگر کارفرما و مباشر نباشند، اثری از ظلم نیز نخواهد بود، به همین جهت امید خود را به بازرس ویژه‌ای بسته است که از سوی سازمان بازرسی شاهنشاهی به منطقه اعزام خواهد شد. بعد از آمدن بازرس، او به واقعیات پی می‌برد و راه جدیدی از مبارزه را برمی‌گزیند.
«شب دهم»
از بهترین فیلم‌های جمال شورجه که انقلاب و دفاع مقدس با باور‌های حسینی را به تصویر کشیده است. او این فیلم را در سال ۱۳۶۸ با بازی جهانبخش سلطانی، ولی شیراندامی و... ساخت. در خلاصه داستان این فیلم آمده؛ عزیز سحرخیز، در شب دهم ماه محرم پس از درگیری خیابانی عزاداران با مأموران ارتش، که برای حمایت از چند آمریکایی مست به خیابان آمده‌اند، از مهلکه می‌گریزد و همسرش را تنها رها میکند. او تا سال‌ها بعد از حرکت خود احساس پشیمانی و حقارت میکند و موفق نمی‌شود فرزندش را، که شانزده ساله شده، از زیر تأثیر برادر همسرش نایب، که عزاداران شب دهم ماه محرم را رهبری می‌کرده، خارج کند. پسر او به جبهه جنگ می‌رود و عزیز به دنبال پسر روانه جبهه جنگ می‌شود، اما در راه بر اثر موج انفجار دچار فراموشی می‌شود و پس از بهبودی خود را در موقعیت متفاوتی می‌بیند.
«بال‌های سپید»
در سال ۱۳۷۷ مهدی هاشمی و ناصر هاشمی در اولین ساخته خود به سراغ فیلمی برای نوجوانان با مضمونی عاشورایی رفتند و به موفقیت نسبی دست یافتند. در خلاصه داستان این فیلم آمده؛ تعدادی از دانشجویان رشته بازیگری به دیدن یکی از استادان رشته تعزیه خوانی می‌روند. استاد در این دیدار ماجرای نوجوانی به نام مراد را برای دانشجویان اینطور نقل میکند که مراد نوجوانی بوده که بسیار به رشته شبیه‌خوانی در مراسم عزاداری امام حسین(ع) علاقه داشته و همیشه آرزو داشته که در این مراسم در نقش حضرت قاسم ظاهر شود. سرانجام موقعیتی بوجود می‌آید تا مراد بتواند ایفای نقش کند. او برای اینکه بهتر بتواند نقش خود را بازی کند، تصمیم میگیرد که خود را در شرایط یاران امام حسین(ع) در روز عاشورا قرار دهد. برای همین هم چند روزی را با تشنگی تمرین میکند تا بالاخره یک روز در حال تمرین نقش خود بیهوش می‌شود. نقل استاد که به اینجا می‌رسد همه دانشجویان تحت تأثیر می‌گیرند و شناخت بهتری از نمایش شبیه خوانی پیدا می‌کنند.
«راه طی شده»
عباس رافعی در سال ۱۳۸۴ فیلم راه طی شده را با رویکردی داستانی نسبت به تعزیه ساخت که پژمان بازغی، شقایق فراهانی، سیاوش طهمورث و سیدجواد هاشمی از جمله بازیگران این فیلم بودند. در خلاصه داستان فیلم آمده؛ یک گروه فرانسوی به منظور انتخاب نمایش تعزیه برای جشنواره اوینیون و ساخت فیلم مستندی از مراحل آماده سازی و اجرای تعزیه به ایران می‌آیند. حضور این گروه موجب بروز ماجرا‌هایی میان شبیه پوشان و شبیه گردانان تعزیه می‌شود، به گونه‌ای که تعزیه را تا مرز تعطیلی پیش می‌برد.
«بازرس ویژه»
این فیلم را منصور تهرانی در سال ۱۳۶۰ با بازی فرامرز قریبیان، داوود رشیدی و... ساخت و با توجه به حال و هوای سال‌های تولید خود و رویکردش به عاشورا مورد استقبال نسبی قرار گرفت. در خلاصه داستان این آمده؛ کارگران یک معدن ذغال سنگ در زیر فشار زورگویی‌های کارفرما و مباشر معدن جان به لب شده‌اند. اینک از میان کارگران شخصی برای مبارزه با زورگویی‌ها قد افراشته است. او به مناسبت فرارسیدن عاشورا، دیگر معدنچیان را دور خود جمع کرده و آن‌ها را ترغیب به مبارزه میکند. وی علی‌رغم تهورش دچار یک توهم است و سرمنشأ ظلم را نمی‌شناسد. او تصور میکند اگر کارفرما و مباشر نباشند، اثری از ظلم نیز نخواهد بود، به همین جهت امید خود را به بازرس ویژه‌ای بسته است که از سوی سازمان بازرسی شاهنشاهی به منطقه اعزام خواهد شد. بعد از آمدن بازرس، او به واقعیات پی می‌برد و راه جدیدی از مبارزه را برمی‌گزیند.
«شب دهم»
از بهترین فیلم‌های جمال شورجه که انقلاب و دفاع مقدس با باور‌های حسینی را به تصویر کشیده است. او این فیلم را در سال ۱۳۶۸ با بازی جهانبخش سلطانی، ولی شیراندامی و... ساخت. در خلاصه داستان این فیلم آمده؛ عزیز سحرخیز، در شب دهم ماه محرم پس از درگیری خیابانی عزاداران با مأموران ارتش، که برای حمایت از چند آمریکایی مست به خیابان آمده‌اند، از مهلکه می‌گریزد و همسرش را تنها رها میکند. او تا سال‌ها بعد از حرکت خود احساس پشیمانی و حقارت میکند و موفق نمی‌شود فرزندش را، که شانزده ساله شده، از زیر تأثیر برادر همسرش نایب، که عزاداران شب دهم ماه محرم را رهبری می‌کرده، خارج کند. پسر او به جبهه جنگ می‌رود و عزیز به دنبال پسر روانه جبهه جنگ می‌شود، اما در راه بر اثر موج انفجار دچار فراموشی می‌شود و پس از بهبودی خود را در موقعیت متفاوتی می‌بیند.
«بال‌های سپید»
در سال ۱۳۷۷ مهدی هاشمی و ناصر هاشمی در اولین ساخته خود به سراغ فیلمی برای نوجوانان با مضمونی عاشورایی رفتند و به موفقیت نسبی دست یافتند. در خلاصه داستان این فیلم آمده؛ تعدادی از دانشجویان رشته بازیگری به دیدن یکی از استادان رشته تعزیه خوانی می‌روند. استاد در این دیدار ماجرای نوجوانی به نام مراد را برای دانشجویان اینطور نقل میکند که مراد نوجوانی بوده که بسیار به رشته شبیه‌خوانی در مراسم عزاداری امام حسین(ع) علاقه داشته و همیشه آرزو داشته که در این مراسم در نقش حضرت قاسم ظاهر شود. سرانجام موقعیتی بوجود می‌آید تا مراد بتواند ایفای نقش کند. او برای اینکه بهتر بتواند نقش خود را بازی کند، تصمیم میگیرد که خود را در شرایط یاران امام حسین(ع) در روز عاشورا قرار دهد. برای همین هم چند روزی را با تشنگی تمرین میکند تا بالاخره یک روز در حال تمرین نقش خود بیهوش می‌شود. نقل استاد که به اینجا می‌رسد همه دانشجویان تحت تأثیر می‌گیرند و شناخت بهتری از نمایش شبیه خوانی پیدا می‌کنند.
«راه طی شده»
عباس رافعی در سال ۱۳۸۴ فیلم راه طی شده را با رویکردی داستانی نسبت به تعزیه ساخت که پژمان بازغی، شقایق فراهانی، سیاوش طهمورث و سیدجواد هاشمی از جمله بازیگران این فیلم بودند. در خلاصه داستان فیلم آمده؛ یک گروه فرانسوی به منظور انتخاب نمایش تعزیه برای جشنواره اوینیون و ساخت فیلم مستندی از مراحل آماده سازی و اجرای تعزیه به ایران می‌آیند. حضور این گروه موجب بروز ماجرا‌هایی میان شبیه پوشان و شبیه گردانان تعزیه می‌شود، به گونه‌ای که تعزیه را تا مرز تعطیلی پیش می‌برد.
انتهای پیام
