شهيد صدر؛ مبدع نظريه تفسير معنايي قرآن كريم
گروه بين‌الملل: آيتالله شهيد سيد محمد باقر صدر در جلسات قرآني با پرداختن به تفسير موضوعي قرآن كريم و بررسي سنت‌هاي تاريخي در قرآن و عناصر اجتماعي در قرآن، مخالفت خود را با تفسير لفظي قرآن كريم اعلام كرد و ايشان در زمينه تفسير، نظريه تفسير معنايي را مطرح كرد، زيرا معتقد بود تفسيري را مي‌توان تفسير قرآن كريم ناميد كه تفسير معنا به معنا و با محوريت معناي قرآن باشد، نه لفظ قرآن.
به گزارش خبرگزاري قرآني ايران(ايكنا)، هدف آيتالله سيد محمد باقر صدر از مطرح كردن نظريه تفسير معنايي قرآن، دست‌يابي به جزئيات و عمق معنا و مفاهيم قرآني است و وي در تفسير معنايي تلاش مي‌كند كه معنا و مفهوم را از خود معنا بيرون بكشد و در اين همين راستا، به تعريف و تبيين اين روش تفسيري پرداخته و تلاش كرد تا در تفسيري كه از آيات قرآن كريم انجام مي‌دهد، اين شيوه تفسيري را كاربردي كند.
استنطاق قرآن(به پاسخگويي واداشتن قرآن كريم) از ديگر علت‌هاي گرايش شهيد صدر به تفسير موضوعي قرآن كريم بود، از نگاه شهيد صدر، مفسر موضوعي قرآن با نص قرآني رو به رو مي‌شود؛ نه براي اين‌كه فقط نقش شنونده و دريافت‌كننده داشته باشد، بلكه براي آن‌كه پيش روي نص، موضوعي مجهز به افكار و انديشه‌هاي بشري مطرح كند و ديالوگي به‌شيوه پرسش و پاسخ با نص آغاز و موضع و نظريات قرآن كريم نسبت به موضوعات مختلف را كشف كند.
هدف از روش موضوعي در تفسير قرآن، تعيين موضع نظري قرآن و رسالت اسلامي نسبت به يكي از موضوعات زندگي، هستي و انسان است.شيوه موضوعي تفسير قرآن تجربه بشري را در متن تفسير وارد مي‌كند و با دادههايي كه در برابر قرآن طرح مي‌كند، به اين تجربه غنا ميبخشد تا مفسر بتواند، پاسخها و يافته‌ها را از راه استنطاق قرآن به دست آورد.
خبرگزاري ايكنا با هدف معرفي بيشتر علما، انديشمندان و شخصيت‌هاي بزرگ جهان تشيع و شناساندن بيشتر آنان، به بررسي آثار، انديشه‌ها و شخصيت آيتالله شهيد سيدمحمدباقر صدر با تمركز بر تفسير موضوعي قرآن كريم وي پرداخت و در همين راستا، گفت‌وگوهايي با شاگران اين شهيد جاودان تاريخ و تعدادي از اساتيد حوزه علميه و دانشگاه و شخصيت‌هاي بين‌المللي انجام داد كه محوريت اين گفت‌وگوها، بررسي جنبه‌هاي مختلف آثار و انديشه‌هاي قرآني شهيد صدر از جمله تفسير موضوعي قرآن كريم، سنت‌هاي تاريخي و اجتماعي در قرآن، انديشه‌هاي اقتصادي و سياسي شهيد صدر، پژوهش‌هاي وي درباره ولايت فقيه و تحقيقات و آثار وي در زمينه فقه و اصول مورد بررسي قرار گرفت.
شهيد صدر 14 سخنراني قرآني در حوزه علميه نجف اشرف ارائه داد كه حضور در اين سخنراني‌ها براي تمامي طلبه‌هاي نجف اشرف آزاد بود و اين سخنراني‌هاي قرآني در ايام تعطيلي حوزه علميه ارائه مي‌شد و شهيد صدر در اين جلسات به تفسير موضوعي قرآن كريم پرداخت و مباحثي در زمينه سنت‌هاي تاريخي در قرآن و عناصر جامعه در قرآن كريم مطرح كرد و تلاش كرد كه قرآن موضوعات اجتماعي و عرصه‌هاي مختلف زندگي را به قرآن عرضه كند و ديدگاه قرآني نسبت به اين موضوعات را كشف كند كه اين مباحث توسط شاگردان ايشان در كتابي با عنوان «المدرسة القرآنية» گردآوري شد و پس از شهادت ايشان چندين بار منتشرشد كه آيتالله صدر در اين سخنراني‌ها، رويكرد جديدي در زمينه پژوهش‌هاي قرآني مطرح كرد.
آيتالله محسن اراكـي، شاگرد شهيد صـدر، عضو پيشين مجلس خبرگان رهبري و نماينده سابق مقام‌معظم رهبري در انگليس در اين باره مي‌گويد: مرحوم آيتالله العظمي شهيد سيدمحمدباقر صـدر، مخالف تفسير لفظي قرآن كريم بود و تفسيري را تفسير قرآن مي‌ناميد كه تفسير معنا به معنا باشد كه در اين زمينه نظريه تفسير معنايي را مطرح كرد و به تفسير موضوعي قرآن گرايش پيدا كرد.
آيتالله «محمد علي تسخيري» دبيركل مجمع جهاني تقريب مذاهب اسلامي و از شاگردان شهيد صدر نيز ذوق فلسفي ـ اجتماعي را علت گرايش شهيد صدر به تفسير موضوعي مي‌داند و تأكيد كرد: ذوق فلسفي ـ اجتماعي مرحوم شهيد سيد محمد باقر صدر و نگاه وي به شريعت و احكام اسلام به‌عنوان يك اصل جامع براي حل مشكلات بشريت، علت گرايش شهيد صدر به تفسير موضوعي قرآن كريم بود، زيرا اين ذوق فلسفي و اجتماعي و نوع نگاه شهيد صدر به مباني اسلام بيشتر با سيره موضوعي همخوان است.
آيتالله «سيد علي اكبر حائري» از شاگردان شهيد صدر و از انديشمندان و مدرسان سطوح خارج حوزه علميه نجف اشرف نيز درباره علت گرايش شهيد صدر به تفسير موضوعي قرآن مي‌گويد: شهيد صدر شيوه تفسير موضوعي را به تفسير ترتيبي ترجيح مي‌دهد و معتقد است، مفسر در تفسير ترتيبي، قرآن را از همان آغاز و بدون توجه به ارتباط عميق ميان آيات به عنوان يك كل تفسير مي‌كند، در حالي‌كه مفسر موضوعي، مشكلي را از بطن جامعه برمي‌گزيند و آن‌را بر قرآن عرضه كرده و با گردآوري آيات مستقل، پراكنده و مرتبط با اين موضوع به ارائه يك تفسير موضوعي مي‌پردازد.
حجت الاسلام والمسلمين ياسر قطيش، پژوهشگر لبناني و مدرس حوزه علميه قم و عضو كميته تحقيقات دانشگاه جهاني آل البيت(ع)، علت كنارگذاشتن تفسير ترتيبي از سوي شهيدصدر را اين گونه بيان مي‌كند كه شهيد صدر در پژوهش‌هاي قرآني خود سه دليل را براي ترجيح شيوه تفسير موضوعي قرآن بر شيوه تفسير ترتيبي مطرح مي‌كند 1 ـ تفسير موضوعي حالتي از تعامل با واقعيت خارجي است، يعني اين كه مفسر از واقعيت زندگي آغاز مي‌كند و ديدگاه و گرايش خود را بر موضوعي از موضوعات اعتقادي، اجتماعي و هستي زندگي متمركز مي‌كند و تجربيات و راه‌حل‌هاي انديشه بشري درباره اين موضوع را مطرح مي‌كند، سپس اين موضوع را كه مجهز به افكار و مواضع بشري است، در برابر متن قرآن مطرح و موضع قرآن كريم درباره اين موضوع را تبيين مي‌كند، اين در حالي است كه اين ويژگي در شيوه تفسير ترتيبي(تجزييي) وجود ندارد.
دليل دوم شهيد صدر اين است كه تفسير موضوعي قرآن كريم تنها به تبيين مفاهيم دقيق آيات قرآن آن‌چنان كه در تفسير ترتيبي قرآن است، بسنده نمي‌كند، بلكه تلاش مي‌كند وجه ارتباط ميان اين مفاهيم دقيق را به دست آورد و به نظريه مركب(جامع) قرآني در اين زمينه دست پيدا كند، و دليل سوم اين كه پراكندگي موضوع در تفسير ترتيبي، منجر به بروز تناقض‌هاي مذهبي متعدد در عرصه اسلامي مي‌شود، كه اين تناقض در بسياري از مسائل كلامي مانند جبر و اختيار رخ داده است، اين در حالي است كه بسياري از تناقض‌ها در تفسير موضوعي رخ نخواهد داد، همچنين، شهيد صدر تفسير موضوعي قرآن كريم را همگام و هم‌سو با تحولات بشري در تمامي ابعاد آن مي‌داند.
حجت‌الاسلام والمسلمين «ابراهيم يعقوبيان» پژوهشگر علوم قرآني و استاد حوزه و دانشگاه نيز درباره علت گرايش شهيد صدر به تفسير موضوعي قرآن مي‌گويد: شهيد صدر تفسير ترتيبي را تفسير مناسبي براي قرآن نمي‌دانست و تأكيد داشت كه تفسير ترتيبي فهم ناقصي از قرآن دارد و انباشت معلومات و اطلاعات بدون پيوند مطالب است و لذا حتي شهيد صدر قائل به اين بود كه تفسير تجزيئي خطر تفسير به‌رأي را دارد، يعني مفسر براساس مسلك و مكتب عقيدتي خودش سراغ آيات مي‌رود و عقايد خود را بر قرآن تحميل مي‌كند، اما در تفسير موضوعي، انتخاب موضوع و جمع‌آوري آيات پيرامون موضوع، همه از خود قرآن صورت مي‌گيرد و يا اگر موضوعي از خارج باشد حكم آن از مجموع آيات قرآن گرفته مي‌شود و خطر تفسير موضوعي به مراتب از تفسير تجزيئي كمتر است.
«محمد رضا الشريفي» سردبير هفته‌نامه قرآني «قطوف» و مجله «والقلم» عراق نيز معتقد است: آيت‌الله‌العظمي شهيد سيد محمدباقر صدر در قرن بيستم ميلادي، نيازهاي عصر خود را آگاهانه شناخت و به اين نتيجه رسيد كه تفسير ترتيبي قرآن نمي‌تواند پاسخ‌گوي نيازهاي بشر امروز و حجم عظيم دانش بشري باشد، بنابراين به تفسير موضوعي قرآن كريم گرايش پيدا كرد.
«ابراهيم جعفري» رئيس جريان اصلاح ملي، نخست وزير پيشين عراق نيز در زمينه علت گرايش شهيد صدر به تفسير موضوعي مي‌گويد: آيت‌الله‌العظمي شهيد سيد محمد باقر صدر در شيوه تفسيري خود نام «التفسير التوحيدي الموضوعي»(تفسير موضوعي توحيدي) را انتخاب كرد كه انتخاب اين نام و تسميه در تفسير به‌خاطر ديدگاه و گرايشي است كه شهيد صدر در تفسير قرآن كريم بر آن تكيه داشت.
آيت‌الله‌العظمي سيد محمدحسين فضل‌الله، مرجع ديني شيعيان معتقد است كه شهيد صدر اراده را بخشي از سنت‌هاي تاريخي قرآن مي‌داند و در مقاله‌اي نوشته است: آيت‌الله‌العظمي شهيد سيد محمد باقر صدر به كشف سنت‌هاي تاريخي قرآن مي‌پردازد و حركت تاريخ را طوري تحليل مي‌كند كه اين حركت حتي اگر نابسامان به‌نظر آيد، ولي اين نابساماني هم تابع يك نظم است، البته شهيد صدر معتقد است كه اراده هم مي‌تواند در اين ميان نقشي داشته باشد، به‌نحوي كه اين اراده بخشي از سنت‌هاي تاريخي قرآن به‌شمار مي‌آيد.
«حسن عيسي الحكيم» رئيس سابق دانشگاه كوفه و رئيس مؤسسه ديني ـ فرهنگي «التراث النجفي» عراق نيز،داده‌ها و برون‌دادهاي آيتالله العظمي شهيد سيدمحمدباقر صدر در زمينه تاريخ را بسيار گسترده مي‌داند و معتقد است: اين اطلاعات ارزشمند تاريخي، شهيد صدر را در تفسير موضوعي و تحليل مبحث نزول آيات قرآن و اسباب نزول كمك كرد و در حقيقت، تاريخ در تفسير موضوعي شهيد صدر نقش محوري و كليدي دارد.
«حجت الاسلام و المسلمين حسن كريم ماجد الربيعي» استاد حوزه و دانشگاه در نجف اشرف نيز معتقد است كه شهيد صدر سنت‌هاي تاريخي قرآن را بر حركت جامعه تأثيرگذار مي‌داند و در اين زمينه مي‌گويد: آيت‌الله‌العظمي شهيد سيدمحمدباقر صدر در اواخر حيات خود سنت‌هاي تاريخي در قرآن كريم را به طور جامع مورد بررسي قرار داد و به بسياري از نظريه‌هاي اروپايي در زمينه تفسير تاريخ پاسخ داد و لذا سنت‌هاي تاريخي در قرآن كريم را بر حركت جوامع و امت‌ها تأثيرگذار مي‌داند.
حجت‌الاسلام والمسلمين «ابراهيم يعقوبيان» پژوهشگر علوم قرآني و استاد حوزه و دانشگاه، سنت‌هاي تاريخي شهيد صدر را بخشي از تفسير موضوعي استنطاقي مي‌داند و خاطرنشان كرد: شيوه تفسيري آيتالله شهيد سيد محمد باقر صدر در «السنن التاريخية في القرآن» را مي‌توان بخشي از تفسير موضوعي استنطاقي شمرد، زيرا شهيد صدر موضوعات و مباحث مختلف را بر قرآن عرضه و احكام قرآن درباره موضوعات مختلف سنت‌هاي تاريخي را تبيين كرده است.
آيتالله «سيد نورالدين اشكوري» از شاگردان مبرز شهيد سيد محمد باقر صدر و مدير پژوهشگاه علمي ـ تخصصي شهيد صدر نيز درباره شيوه استنطاق شهيد صدر در تفسير موضوعي قرآن مي‌گويد: آيتالله العظمي شهيد سيد محمد باقر صدر در جلسات قرآني خود كلام‌الله مجيد را به استنطاق (پاسخگويي) به بسياري از مسائل روز واداشته است.
وي اضافه كرد: شهيد صدر در تفسير موضوعي قرآن كريم خود درصدد پاسخگويي قرآن براي حل مسائل و مشكلات اجتماعي برآمد و بر اين دروس قرآني به عنوان كليدي براي حل مسائل اجتماعي تكيه كرد.
آيتالله «محمدمهدي آصفي» نماينده مقام معظم رهبري در حوزه علميه نجف اشرف، رئيس هيأت علمي مجمع جهاني تقريب مذاهب اسلامي و استاد حوزه علميه نجف در اين باره مي‌گويد: تفسير موضوعي قرآن شهيد صدر به تبيين مدلولات جزئي آيات قرآني بسنده نمي‌كند، بلكه براي يافتن نظريهاي قرآني تلاش مي‌كند، نظريهاي كه در چارچوب آن هر يك از اين مدلولات جايگاه مناسب خود را مي‌يابند و در همين راستا به استنباط نظريه‌هاي قرآني پيرامون موضوعاتي همچون نبوت، مكتب اقتصادي، سنن تاريخ و آسمان‌ها و زمين مي‌پردازد.
ماجد الربيعي، استاد دانشگاه و حوزه علميه عراق در اين باره مي‌گويد: شهيد صدر در تفسير موضوعي مورد نظر خود، آيات مشترك قرآن در يك موضوع واحد را جمع مي‌كند و با هدف يكسان سازي مدلولات و مفاهيم آن‌ها و ارائه نظريهاي جامع درباره موضوعي از موضوعات جامعه، آيات قرآن مرتبط با آن موضوع را تفسير مي‌كند؛ به طوري كه شهيد صدر آيات قرآن كريم را مطابق با واقعيت‌هاي جامعه و مقتضيات جهان معاصر تفسير مي‌كند، يعني بسياري از مسائل و موضوعات روز را مطرح مي‌كند و پاسخ آن را از قرآن كريم مي‌گيرد.
«اسعد تركي» دبير كل بنياد مطالعات اسلامي صدرين عراق در اين باره مي‌گويد: شهيد سيدمحمدباقر صدر در تفسير موضوعي خود، با بهره‌گيري از علوم تجربي و شرايط معاصر، تجربه بشري را وارد تفسير قرآن كرد، به‌طوري كه آيات قرآن را به‌صورت موضوعي و براساس واقعيت‌هاي جامعه تفسير مي‌كند.
وي افزود: امام علي(ع) به بهترين وجه تفسير موضوعي را در خطبه 157(در وصف قرآن كريم) توضيح مي‌دهد: «ذلك القرآن فاستنطقوه ولن ينطق ولكن أخبركم عنه، الا إن فيه علم ما يأتى، والحديث عن الماضى، ودواء دائكم، ونظم ما بينكم»(هان، اين قرآن است؛ پس از او بخواهيد تا براى شما سخن بگويد در حالى‌كه هرگز قرآن سخن نخواهد گفت؛ علم گذشته و آينده در قرآن است و درمان درد شما و راه نظم و سامان امورتان در قرآن است)، تعبير «إستنطقوه»(از او بخواهيد تا براى شما سخن بگويد) بهترين تعبيري است كه مي‌توان براي تفسير موضوعي كه در روش خويش به گفت‌وگو با قرآن براي يافتن پاسخي از آن مي‌پردازد، به كار برد.
«حجت الاسلام و المسلمين قطيش» انديشمند لبناني نيز در رابطه با استنطاق قرآن مي‌گويد: شهيد صدر در تفسير موضوعي ميان تجربه بشري و قرآن ارتباط برقرار مي‌كند و شيوه تفسيري خود را توحيدي مي‌نامد، چرا كه ميان تجربه بشري و قرآن اتحاد ايجاد مي‌كند و اين به معناي تحميل تجربه بشري بر قرآن نيست، بلكه ميان اين دو در يك چارچوب واحد، اتحاد ايجاد مي‌كند تا از اين طريق بتواند، مفهوم قرآني كه تبيين‌كننده ديدگاه اسلام نسبت به تجربه بشري و مقوله‌هاي مختلف فكري است را استخراج كند.
حجت‌الاسلام والمسلمين عليرضا اعرافي، رئيس جامعة‌المصطفي(ص) العالميه نيز عرضه موضوعات بيروني بر متن قرآن را ديدگاه شهيد صدر در تفسير موضوعي مي‌داند و معتقد است: عرضه موضوعات بيروني بر متن قرآن و به پاسخ‌واداشتن قرآن در برابر مسائل و مشكلات روز جامعه شاخصه ديدگاه شهيد صدر در تفسير موضوعي قرآن كريم است.
حجت‌الاسلام و المسلمين عبدالحسين خسروپناه، عضو هيئت علمي پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي نيز درباره استنطاق قرآن مي‌گويد: شهيد صدر بر اين اعتقاد بود كه بايد موضوعات جديد را بر قرآن كريم عرضه كرد، چون در غير اين‌صورت نمي‌توان به استنطاق قرآن كريم دست يافت و تنها در صورت عرضه موضوعات مختلف اجتماعي و زندگي مي‌توان قرآن كريم را به پاسخگويي در برابر مسائل واداشت.
آيتالله «سيد عبدالله الغُريفي» شاگرد شهيد صدر و از علما و رهبران شيعيان بحرين، تفسير موضوعي شهيد صدر را زبان علمي را براي ارائه مفاهيم قرآني به‌كار مي‌گيرد و معقد است: تفسير موضوعي شهيد صدر، منجر به پويايي روشي شد كه زبان علمي و آكادميك را براي ارائه مفاهيم قرآني و اسلامي به كار مي‌گيرد و مخاطبانِ پي‌گير نوشته‌هاي مختلف شهيد صدر مي‌توانند روشمندي علمي ايشان را در اين آثار ببينند كه نقشي پايه‌اي را در توليدات فكري وي ايفاء مي‌كند.
وي افزود: نوآوري شهيد صدر در پرداختن به تفسير موضوعي در دو بعد نمود پيدا مي‌كند؛ بعد اول: پي‌ريزي علمي براي روش تفسير موضوعي است؛ پيش از شهيد صدر ممكن است تاليفاتي سعي در پرداختن به تفسير موضوعي داشته باشند كه موضوعاتي همچون «انسان»، «يهود»، «اخلاق» و... را در قرآن بررسي كرده‌اند و به اين دليل كه به بررسي يك موضوع واحد مي‌پردازند آن‌ها را تحت دسته تفسير موضوعي قرار داده‌اند اما، در واقع اين نوشته‌ها نوعي گردآوري و فهرست‌بندي آيات قرآني است و نمي‌توان آن‌ها را تحت دسته تفسير موضوعي كه شهيد صدر به آن پرداخته، قرار داد زيرا، شهيد صدر در اين روش ضمن گذر از مرحله گردآوري آيات و فهرست‌بندي آن‌ها به استخراج نظريه قرآني و درمان ريشه‌اي موضوعاتي كه به عنوان مشكل مطرح شده، روي مي‌آورد.
بعد دوم: مواردي را كه شهيد صدر به طور مستقل يا ميان آثار ديگر خود به‌صورت كاربردي بر روي تفسير موضوعي انجام داد.
حجت الاسلام والمسلمين ياسر قطيش، مدرس حوزه علميه قم و عضو كميته تحقيقات دانشگاه جهاني آل البيت(ع) نيز معتقد است: آيتالله العظمي شهيد سيدمحمدباقر صدر توانست از طريق طرح تفسير موضوعي قرآن و كاربردي كردن آن در عرصه دانش و دين، ديدگاه پژوهشگران در زمينه علوم قرآني را تغيير دهد و باب جديدي از پژوهش در زمينه مفاهيم قرآني براي آنان بگشايد، به‌گونه‌اي كه از طريق طرح تفسير موضوعي قرآن توانست، مرجعيت مركزي براي قرآن را محقق كند.
آيتالله سيد محمود شاهرودي، رئيس پيشين قوه قضاييه جمهوري اسلامي ايران در مقاله‌اي كه در مقاله‌اي با عنوان «المعالم الفكرية والعلمية لمدرسة السيد الشهيد محمد باقر الصدر»(ويژگي‌هاي فكري و علمي مكتب آيتالله شهيد سيد محمد باقر صدر) كه در مجله «المنهاج» چاپ بيروت منتشر شد، گفت: شهيد صدر، خواهان كاربردي‌كردن شيوه موضوعي در تمامي عرصه‌هاي دانش نه تنها در زمينه اقتصاد، بلكه در زمينه‌هاي مختلف تفسير، تاريخ و بررسي سيره بزرگان و علما شد و نمونه ارزشمندي از كاربردي‌كردن شيوه موضوعي در پژوهش‌هاي خود را در پژوهش بررسي «تاريخ ائمه اهل بيت(عليهم السلام)» ارائه داد.
آيتالله محمد باقر الناصري،دغدغه مهم شهيد صدر را روشمند كردن حوزه‌ها به‌رغم مخالفت‌ها دانست و گفت: دغدغه‌هاي شهيد سيد محمد باقر صدر، تقويت ساختار علمي حوزه علميه به‌عنوان يگانه وارث مكتب حضرت رسول اكرم(ص) و اهل بيت(عليهم السلام) بود و در اين راستا به تصحيح روشمندي‌هاي علمي موجود در حوزه علميه پرداخت، اما متاسفانه در اين مسير بعضي دارندگان انديشه‌هاي عقب‌مانده و بيمار به دشمني و مخالفت با ايشان پرداختند.
حجت الاسلام والمسلمين ياسر قطيش، پژوهشگر لبناني در اين باره گفت: بررسي ميراث علمي و معرفتي شهيد صدر، تأثير شيوه موضوعي وي براي ما را تبيين مي‌كند و شهيد صدر خودش خواهان كاربردي كردن شيوه موضوعي جامع در تمامي عرصه علوم ديني، فلسفي، اقتصادي، اجتماعي، آموزشي و تاريخي بود و در واقع، شهيد صدر در بررسي موضوعات متعدد ابتكاراتي به خرج داد و نظريه‌هاي قرآني مناسب و واضح و روشني ارائه داد و محققان و پژوهشگراني كه در آثار شهيد صدر پژوهش مي‌كنند، موفقيت شيوه توحيدي و موضوعي وي در عرصه علوم اسلامي را احساس مي‌كنند.
آيتالله اشكوري در اين موضوع به كتاب «اقتصادنا» شهيد صدر اشاره كرد و گفت: تاكنون افراد زيادي در زمينه اقتصاد اسلامي نوشته‌اند، اما هر يك از آن‌ها بخش ساده و گسسته‌اي از اقتصاد را مدنظر داشته‌اند و در تمام كتاب‌هايي كه در بخش‌هاي مختلف اقتصاد اسلامي نوشته شده است، مسأله‌اي به نام نظريه‌پردازي مشاهده نمي‌شود، اما شهيد صدر مسأله نظريه‌پردازي را به‌صورت مبتكرترين صورت در «اقتصادنا» و «بانكداري بدون ربا» ارائه داد.
آيتالله اراكي به ديدگاه‌هاي اقتصادي شهيد صدر و ارزشمندترين اثر شهيد در زمينه اقتصاد كه كتاب «اقتصادنا» نام دارد، اشاره كرد و گفت: شهيد صدر به منابع اقتصاد سياسي ماركسيستي و كاپيتاليستي و مفاهيم اقتصادي كه در فنون مربوط به اقتصاد مطرح بود، آشنايي و تسلط كافي داشت و در اين كتاب، با تسلط كامل و انتقادي به ساير مكاتب اقتصادي، به پردازش نظريه اقتصاد اسلامي مبادرت ورزيده؛ ايشان در فلسفه نيز چنين رويكردي داشت كه اين اطلاعات و تسلط كافي به انديشه‌هاي ديگران از امتيازات تفكر ايشان به شمار مي‌آمد، زيرا او با فكر و انديشه مكاتب ديگر از نزديك آشنا بود و بر انديشه ديگران تسلط داشت و با اطلاع و تسلط كامل به نقد آنان پرداخت.
حجت‌الاسلام و المسلمين «علي العلي» رئيس پيشين دانشگاه جهاني «آل‌البيت(ع)» و از اساتيد كنوني حوزه علميه قم درباره تشريح ديدگاه‌هاي اقتصادي شهيدصدر گفت: شهيد صدر با پيشي‌گرفتن از عصر خود به پايه‌گذاري ديدگاهي در زمينه اقتصاد اسلامي پرداخت و امروزه نظريه «البنك اللاربوي» (بانكداري بدون ربا) شهيد صدر به عنوان يك راه حل براي مهار بحران اقتصاد جهاني مورد توجه واقع شده است.
حجت الاسلام و المسلمين «سيد محمدعلي حسيني تبريزي» نويسنده، پژوهشگر و استاد حوزه علميه درباره كتاب اقتصادنا شهيد صدر مي‌گويد: پس از آن‌كه شهيد صدر از نظر علمي رشد و نمو پيدا كرد، كتاب‌ها و تأليفات متعددي نوشت كه مهم‌ترين و مشهورترين آن‌ها كتاب «اقتصادنا» است كه همگان به ارزش و اهميت اين كتاب واقف هستند و در حقيقت اين كتاب دشمنان جهان اسلام به ويژه مكاتب ماركسيستي و سرمايه‌داري را به شدت ترساند، زيرا كتابي موضوع‌محور است كه به اقتصاد، نظام و سيستم آن پرداخته است و نظام اقتصادي را مطابق با معيارهاي و ارزش‌هاي اسلامي تبيين كرد.
آيتالله محسن اراكي در اين باره گفت: آيتالله صدر، قائل به نظريه ولايت فقيه بود و اعتقاد داشت كه ولايت فقيه بايد نقشي بيش از نظارت محض داشته باشد، به‌طوري كه ولي فقيه، مسئوليت رهبري و نظارت اين خلافت انساني را دارد و بايد اين خلافت انساني را رهبري كند تا انسان بتواند مسئوليت خلافت خود را انجام دهد و مقاصد مورد نظر را محقق كند.
علامه «عبدالهادي الفضلي» از شاگردان دروس فقه شهيد صدر اول و از علماي شيعه عربستان درباره نظريات سياسي شهيد صدر مي‌گويد: آيتالله العظمي شهيد «سيد محمد باقر صدر» حكومت اسلامي را دولتي انديشه‌محور و مظهر عالي وحدت سياسي مي‌داند كه اين وحدت سياسي را در ميان قشرهاي مختلف مردم محقق مي‌كند، گرچه وحدت عمومي ميان مردم، گاهي در وحدت سياسي منعكس مي‌شود و گاهي در وحدت عاطفي و گاهي در وحدت فكر و انديشه.
«سيد منذر الحكيم» از شاگردان شهيد سيدمحمدباقر صدر و از مؤلفان و نويسندگان پركار حوزه علميه قم، اوج نوآوري شهيد صدر در حوزه تفسير موضوعي را گذر از مرحله نظريه‌پردازي و ارائه ساختار براي نظام اجتماعي دانست و افزود: جمهوري اسلامي ايران وامدار اين حركت علمي پويا و همگام با زمان نزد اين شهيد بزرگوار است و شالوده اين نظام سياسي در قانون اساسي مرهون يكي از جزوات اين انديشمند شهيد است كه قبل از تصويب قانون اساسي به محضر امام امت حضرت امام خميني(قدس سره الشريف) تقديم شد.
حجت‌الاسلام والمسلمين «حسين المصطفي» نويسنده «حاشية على الحلقة الأولى من أصول الشهيد الصدر» و از شاگردان آيتالله «سيد كاظم حائري» در تأثيرگذاري شهيد صدر بر جنبش‌هاي اسلامي معاصر مي‌گويد: بررسي جنبش‌هاي اسلامي در دهه 70 و 80 ميلادي نشان‌گر اين مطلب است كه نوشته‌هاي شهيد صدر الهام‌‌بخش تمام آنان بود، به طور مثال آمار مطالعاتي در گروه‌هاي اسلامي تونس نشان مي‌دهد كه پس از قرآن كريم، آثار شهيد محمد باقر صدر با 54% بيشترين نسبت مطالعاتي را به دست آورده است.
محمد الحسون، مدير مركز پژوهش‌هاي اعتقادي ترس رژيم بعث از مرجعيت عام را علت به شهادت رساندن شهيد صدر دانست و گفت: رژيم بعثي عراق و استعمار جهاني زماني كه متنبه شدند كه شهيد سيد محمد باقر صدر مرجعيت خود را مطرح كرد تا در آينده مرجعي عام باشد، بسيار ترسيدند زيرا مبارزات سياسي و انديشه‌هاي روشنگرايانه و نفوذ وي در ميان امت اسلام تهديدي جدي براي آنان شمرده مي‌شود و همين امر علت به شهادت رسيدن وي بود.
در پايان سلسله گفت‌وگوها و نشست‌هايي كه با شاگردان شهيد صدر انجام شد، مي‌توان به اين نتيجه دست پيدا كرد كه آيتالله شهيد سيدمحمدباقر صدر، تفسير موضوعي قرآن كريم را تنها راه دست‌يابي به نظريات اساسي اسلام و قرآن درباره موضوعات مختلف زندگي در عرصه‌هاي مختلف سياسي، اجتماعي، اقتصادي، سنت‌هاي تاريخي و مسائل مختلف مي‌داند و از مهم‌ترين ويژگي‌هاي انديشه‌ها و افكار و مكتب فكري شهيد صدر مي‌توان به جامعيت و دانشنامه‌اي بودن، ظرافت و دقت در بحث و تحليل، ابداع و نوآوري، شيوه موضوعي و نگاه كلي، سازگاري و تناسب پژوهش، انتخاب شيوه مناسب براي استدلال در هر موضوع، جمع ميان شيوه منطقي و رعايت احساسات انساني اشاره كرد.
در هر صورت بررسي افكار و انديشه‌هاي شهيد صدر و مكتب فكري اين مرجع نستوه و عالم فرزانه جهان اسلام و تشيع نيازمند اهتمام بيشتر علما و فضلاي جهان اسلام و مسئولان و مقامات كشورهاي اسلامي است، زيرا جهان اسلام امروز به شدت نيازمند اين افكار و انديشه‌ها و نوآوري‌هاي شهيد صدر در عرصه‌هاي مختلف است.
استنطاق قرآن(به پاسخگويي واداشتن قرآن كريم) از ديگر علت‌هاي گرايش شهيد صدر به تفسير موضوعي قرآن كريم بود، از نگاه شهيد صدر، مفسر موضوعي قرآن با نص قرآني رو به رو مي‌شود؛ نه براي اين‌كه فقط نقش شنونده و دريافت‌كننده داشته باشد، بلكه براي آن‌كه پيش روي نص، موضوعي مجهز به افكار و انديشه‌هاي بشري مطرح كند و ديالوگي به‌شيوه پرسش و پاسخ با نص آغاز و موضع و نظريات قرآن كريم نسبت به موضوعات مختلف را كشف كند.
هدف از روش موضوعي در تفسير قرآن، تعيين موضع نظري قرآن و رسالت اسلامي نسبت به يكي از موضوعات زندگي، هستي و انسان است.شيوه موضوعي تفسير قرآن تجربه بشري را در متن تفسير وارد مي‌كند و با دادههايي كه در برابر قرآن طرح مي‌كند، به اين تجربه غنا ميبخشد تا مفسر بتواند، پاسخها و يافته‌ها را از راه استنطاق قرآن به دست آورد.
خبرگزاري ايكنا با هدف معرفي بيشتر علما، انديشمندان و شخصيت‌هاي بزرگ جهان تشيع و شناساندن بيشتر آنان، به بررسي آثار، انديشه‌ها و شخصيت آيتالله شهيد سيدمحمدباقر صدر با تمركز بر تفسير موضوعي قرآن كريم وي پرداخت و در همين راستا، گفت‌وگوهايي با شاگران اين شهيد جاودان تاريخ و تعدادي از اساتيد حوزه علميه و دانشگاه و شخصيت‌هاي بين‌المللي انجام داد كه محوريت اين گفت‌وگوها، بررسي جنبه‌هاي مختلف آثار و انديشه‌هاي قرآني شهيد صدر از جمله تفسير موضوعي قرآن كريم، سنت‌هاي تاريخي و اجتماعي در قرآن، انديشه‌هاي اقتصادي و سياسي شهيد صدر، پژوهش‌هاي وي درباره ولايت فقيه و تحقيقات و آثار وي در زمينه فقه و اصول مورد بررسي قرار گرفت.
شهيد صدر 14 سخنراني قرآني در حوزه علميه نجف اشرف ارائه داد كه حضور در اين سخنراني‌ها براي تمامي طلبه‌هاي نجف اشرف آزاد بود و اين سخنراني‌هاي قرآني در ايام تعطيلي حوزه علميه ارائه مي‌شد و شهيد صدر در اين جلسات به تفسير موضوعي قرآن كريم پرداخت و مباحثي در زمينه سنت‌هاي تاريخي در قرآن و عناصر جامعه در قرآن كريم مطرح كرد و تلاش كرد كه قرآن موضوعات اجتماعي و عرصه‌هاي مختلف زندگي را به قرآن عرضه كند و ديدگاه قرآني نسبت به اين موضوعات را كشف كند كه اين مباحث توسط شاگردان ايشان در كتابي با عنوان «المدرسة القرآنية» گردآوري شد و پس از شهادت ايشان چندين بار منتشرشد كه آيتالله صدر در اين سخنراني‌ها، رويكرد جديدي در زمينه پژوهش‌هاي قرآني مطرح كرد.
آيتالله محسن اراكـي، شاگرد شهيد صـدر، عضو پيشين مجلس خبرگان رهبري و نماينده سابق مقام‌معظم رهبري در انگليس در اين باره مي‌گويد: مرحوم آيتالله العظمي شهيد سيدمحمدباقر صـدر، مخالف تفسير لفظي قرآن كريم بود و تفسيري را تفسير قرآن مي‌ناميد كه تفسير معنا به معنا باشد كه در اين زمينه نظريه تفسير معنايي را مطرح كرد و به تفسير موضوعي قرآن گرايش پيدا كرد.
آيتالله «محمد علي تسخيري» دبيركل مجمع جهاني تقريب مذاهب اسلامي و از شاگردان شهيد صدر نيز ذوق فلسفي ـ اجتماعي را علت گرايش شهيد صدر به تفسير موضوعي مي‌داند و تأكيد كرد: ذوق فلسفي ـ اجتماعي مرحوم شهيد سيد محمد باقر صدر و نگاه وي به شريعت و احكام اسلام به‌عنوان يك اصل جامع براي حل مشكلات بشريت، علت گرايش شهيد صدر به تفسير موضوعي قرآن كريم بود، زيرا اين ذوق فلسفي و اجتماعي و نوع نگاه شهيد صدر به مباني اسلام بيشتر با سيره موضوعي همخوان است.
آيتالله «سيد علي اكبر حائري» از شاگردان شهيد صدر و از انديشمندان و مدرسان سطوح خارج حوزه علميه نجف اشرف نيز درباره علت گرايش شهيد صدر به تفسير موضوعي قرآن مي‌گويد: شهيد صدر شيوه تفسير موضوعي را به تفسير ترتيبي ترجيح مي‌دهد و معتقد است، مفسر در تفسير ترتيبي، قرآن را از همان آغاز و بدون توجه به ارتباط عميق ميان آيات به عنوان يك كل تفسير مي‌كند، در حالي‌كه مفسر موضوعي، مشكلي را از بطن جامعه برمي‌گزيند و آن‌را بر قرآن عرضه كرده و با گردآوري آيات مستقل، پراكنده و مرتبط با اين موضوع به ارائه يك تفسير موضوعي مي‌پردازد.
حجت الاسلام والمسلمين ياسر قطيش، پژوهشگر لبناني و مدرس حوزه علميه قم و عضو كميته تحقيقات دانشگاه جهاني آل البيت(ع)، علت كنارگذاشتن تفسير ترتيبي از سوي شهيدصدر را اين گونه بيان مي‌كند كه شهيد صدر در پژوهش‌هاي قرآني خود سه دليل را براي ترجيح شيوه تفسير موضوعي قرآن بر شيوه تفسير ترتيبي مطرح مي‌كند 1 ـ تفسير موضوعي حالتي از تعامل با واقعيت خارجي است، يعني اين كه مفسر از واقعيت زندگي آغاز مي‌كند و ديدگاه و گرايش خود را بر موضوعي از موضوعات اعتقادي، اجتماعي و هستي زندگي متمركز مي‌كند و تجربيات و راه‌حل‌هاي انديشه بشري درباره اين موضوع را مطرح مي‌كند، سپس اين موضوع را كه مجهز به افكار و مواضع بشري است، در برابر متن قرآن مطرح و موضع قرآن كريم درباره اين موضوع را تبيين مي‌كند، اين در حالي است كه اين ويژگي در شيوه تفسير ترتيبي(تجزييي) وجود ندارد.
دليل دوم شهيد صدر اين است كه تفسير موضوعي قرآن كريم تنها به تبيين مفاهيم دقيق آيات قرآن آن‌چنان كه در تفسير ترتيبي قرآن است، بسنده نمي‌كند، بلكه تلاش مي‌كند وجه ارتباط ميان اين مفاهيم دقيق را به دست آورد و به نظريه مركب(جامع) قرآني در اين زمينه دست پيدا كند، و دليل سوم اين كه پراكندگي موضوع در تفسير ترتيبي، منجر به بروز تناقض‌هاي مذهبي متعدد در عرصه اسلامي مي‌شود، كه اين تناقض در بسياري از مسائل كلامي مانند جبر و اختيار رخ داده است، اين در حالي است كه بسياري از تناقض‌ها در تفسير موضوعي رخ نخواهد داد، همچنين، شهيد صدر تفسير موضوعي قرآن كريم را همگام و هم‌سو با تحولات بشري در تمامي ابعاد آن مي‌داند.
حجت‌الاسلام والمسلمين «ابراهيم يعقوبيان» پژوهشگر علوم قرآني و استاد حوزه و دانشگاه نيز درباره علت گرايش شهيد صدر به تفسير موضوعي قرآن مي‌گويد: شهيد صدر تفسير ترتيبي را تفسير مناسبي براي قرآن نمي‌دانست و تأكيد داشت كه تفسير ترتيبي فهم ناقصي از قرآن دارد و انباشت معلومات و اطلاعات بدون پيوند مطالب است و لذا حتي شهيد صدر قائل به اين بود كه تفسير تجزيئي خطر تفسير به‌رأي را دارد، يعني مفسر براساس مسلك و مكتب عقيدتي خودش سراغ آيات مي‌رود و عقايد خود را بر قرآن تحميل مي‌كند، اما در تفسير موضوعي، انتخاب موضوع و جمع‌آوري آيات پيرامون موضوع، همه از خود قرآن صورت مي‌گيرد و يا اگر موضوعي از خارج باشد حكم آن از مجموع آيات قرآن گرفته مي‌شود و خطر تفسير موضوعي به مراتب از تفسير تجزيئي كمتر است.
«محمد رضا الشريفي» سردبير هفته‌نامه قرآني «قطوف» و مجله «والقلم» عراق نيز معتقد است: آيت‌الله‌العظمي شهيد سيد محمدباقر صدر در قرن بيستم ميلادي، نيازهاي عصر خود را آگاهانه شناخت و به اين نتيجه رسيد كه تفسير ترتيبي قرآن نمي‌تواند پاسخ‌گوي نيازهاي بشر امروز و حجم عظيم دانش بشري باشد، بنابراين به تفسير موضوعي قرآن كريم گرايش پيدا كرد.
«ابراهيم جعفري» رئيس جريان اصلاح ملي، نخست وزير پيشين عراق نيز در زمينه علت گرايش شهيد صدر به تفسير موضوعي مي‌گويد: آيت‌الله‌العظمي شهيد سيد محمد باقر صدر در شيوه تفسيري خود نام «التفسير التوحيدي الموضوعي»(تفسير موضوعي توحيدي) را انتخاب كرد كه انتخاب اين نام و تسميه در تفسير به‌خاطر ديدگاه و گرايشي است كه شهيد صدر در تفسير قرآن كريم بر آن تكيه داشت.
آيت‌الله‌العظمي سيد محمدحسين فضل‌الله، مرجع ديني شيعيان معتقد است كه شهيد صدر اراده را بخشي از سنت‌هاي تاريخي قرآن مي‌داند و در مقاله‌اي نوشته است: آيت‌الله‌العظمي شهيد سيد محمد باقر صدر به كشف سنت‌هاي تاريخي قرآن مي‌پردازد و حركت تاريخ را طوري تحليل مي‌كند كه اين حركت حتي اگر نابسامان به‌نظر آيد، ولي اين نابساماني هم تابع يك نظم است، البته شهيد صدر معتقد است كه اراده هم مي‌تواند در اين ميان نقشي داشته باشد، به‌نحوي كه اين اراده بخشي از سنت‌هاي تاريخي قرآن به‌شمار مي‌آيد.
«حسن عيسي الحكيم» رئيس سابق دانشگاه كوفه و رئيس مؤسسه ديني ـ فرهنگي «التراث النجفي» عراق نيز،داده‌ها و برون‌دادهاي آيتالله العظمي شهيد سيدمحمدباقر صدر در زمينه تاريخ را بسيار گسترده مي‌داند و معتقد است: اين اطلاعات ارزشمند تاريخي، شهيد صدر را در تفسير موضوعي و تحليل مبحث نزول آيات قرآن و اسباب نزول كمك كرد و در حقيقت، تاريخ در تفسير موضوعي شهيد صدر نقش محوري و كليدي دارد.
«حجت الاسلام و المسلمين حسن كريم ماجد الربيعي» استاد حوزه و دانشگاه در نجف اشرف نيز معتقد است كه شهيد صدر سنت‌هاي تاريخي قرآن را بر حركت جامعه تأثيرگذار مي‌داند و در اين زمينه مي‌گويد: آيت‌الله‌العظمي شهيد سيدمحمدباقر صدر در اواخر حيات خود سنت‌هاي تاريخي در قرآن كريم را به طور جامع مورد بررسي قرار داد و به بسياري از نظريه‌هاي اروپايي در زمينه تفسير تاريخ پاسخ داد و لذا سنت‌هاي تاريخي در قرآن كريم را بر حركت جوامع و امت‌ها تأثيرگذار مي‌داند.
حجت‌الاسلام والمسلمين «ابراهيم يعقوبيان» پژوهشگر علوم قرآني و استاد حوزه و دانشگاه، سنت‌هاي تاريخي شهيد صدر را بخشي از تفسير موضوعي استنطاقي مي‌داند و خاطرنشان كرد: شيوه تفسيري آيتالله شهيد سيد محمد باقر صدر در «السنن التاريخية في القرآن» را مي‌توان بخشي از تفسير موضوعي استنطاقي شمرد، زيرا شهيد صدر موضوعات و مباحث مختلف را بر قرآن عرضه و احكام قرآن درباره موضوعات مختلف سنت‌هاي تاريخي را تبيين كرده است.
آيتالله «سيد نورالدين اشكوري» از شاگردان مبرز شهيد سيد محمد باقر صدر و مدير پژوهشگاه علمي ـ تخصصي شهيد صدر نيز درباره شيوه استنطاق شهيد صدر در تفسير موضوعي قرآن مي‌گويد: آيتالله العظمي شهيد سيد محمد باقر صدر در جلسات قرآني خود كلام‌الله مجيد را به استنطاق (پاسخگويي) به بسياري از مسائل روز واداشته است.
وي اضافه كرد: شهيد صدر در تفسير موضوعي قرآن كريم خود درصدد پاسخگويي قرآن براي حل مسائل و مشكلات اجتماعي برآمد و بر اين دروس قرآني به عنوان كليدي براي حل مسائل اجتماعي تكيه كرد.
آيتالله «محمدمهدي آصفي» نماينده مقام معظم رهبري در حوزه علميه نجف اشرف، رئيس هيأت علمي مجمع جهاني تقريب مذاهب اسلامي و استاد حوزه علميه نجف در اين باره مي‌گويد: تفسير موضوعي قرآن شهيد صدر به تبيين مدلولات جزئي آيات قرآني بسنده نمي‌كند، بلكه براي يافتن نظريهاي قرآني تلاش مي‌كند، نظريهاي كه در چارچوب آن هر يك از اين مدلولات جايگاه مناسب خود را مي‌يابند و در همين راستا به استنباط نظريه‌هاي قرآني پيرامون موضوعاتي همچون نبوت، مكتب اقتصادي، سنن تاريخ و آسمان‌ها و زمين مي‌پردازد.
ماجد الربيعي، استاد دانشگاه و حوزه علميه عراق در اين باره مي‌گويد: شهيد صدر در تفسير موضوعي مورد نظر خود، آيات مشترك قرآن در يك موضوع واحد را جمع مي‌كند و با هدف يكسان سازي مدلولات و مفاهيم آن‌ها و ارائه نظريهاي جامع درباره موضوعي از موضوعات جامعه، آيات قرآن مرتبط با آن موضوع را تفسير مي‌كند؛ به طوري كه شهيد صدر آيات قرآن كريم را مطابق با واقعيت‌هاي جامعه و مقتضيات جهان معاصر تفسير مي‌كند، يعني بسياري از مسائل و موضوعات روز را مطرح مي‌كند و پاسخ آن را از قرآن كريم مي‌گيرد.
«اسعد تركي» دبير كل بنياد مطالعات اسلامي صدرين عراق در اين باره مي‌گويد: شهيد سيدمحمدباقر صدر در تفسير موضوعي خود، با بهره‌گيري از علوم تجربي و شرايط معاصر، تجربه بشري را وارد تفسير قرآن كرد، به‌طوري كه آيات قرآن را به‌صورت موضوعي و براساس واقعيت‌هاي جامعه تفسير مي‌كند.
وي افزود: امام علي(ع) به بهترين وجه تفسير موضوعي را در خطبه 157(در وصف قرآن كريم) توضيح مي‌دهد: «ذلك القرآن فاستنطقوه ولن ينطق ولكن أخبركم عنه، الا إن فيه علم ما يأتى، والحديث عن الماضى، ودواء دائكم، ونظم ما بينكم»(هان، اين قرآن است؛ پس از او بخواهيد تا براى شما سخن بگويد در حالى‌كه هرگز قرآن سخن نخواهد گفت؛ علم گذشته و آينده در قرآن است و درمان درد شما و راه نظم و سامان امورتان در قرآن است)، تعبير «إستنطقوه»(از او بخواهيد تا براى شما سخن بگويد) بهترين تعبيري است كه مي‌توان براي تفسير موضوعي كه در روش خويش به گفت‌وگو با قرآن براي يافتن پاسخي از آن مي‌پردازد، به كار برد.
«حجت الاسلام و المسلمين قطيش» انديشمند لبناني نيز در رابطه با استنطاق قرآن مي‌گويد: شهيد صدر در تفسير موضوعي ميان تجربه بشري و قرآن ارتباط برقرار مي‌كند و شيوه تفسيري خود را توحيدي مي‌نامد، چرا كه ميان تجربه بشري و قرآن اتحاد ايجاد مي‌كند و اين به معناي تحميل تجربه بشري بر قرآن نيست، بلكه ميان اين دو در يك چارچوب واحد، اتحاد ايجاد مي‌كند تا از اين طريق بتواند، مفهوم قرآني كه تبيين‌كننده ديدگاه اسلام نسبت به تجربه بشري و مقوله‌هاي مختلف فكري است را استخراج كند.
حجت‌الاسلام والمسلمين عليرضا اعرافي، رئيس جامعة‌المصطفي(ص) العالميه نيز عرضه موضوعات بيروني بر متن قرآن را ديدگاه شهيد صدر در تفسير موضوعي مي‌داند و معتقد است: عرضه موضوعات بيروني بر متن قرآن و به پاسخ‌واداشتن قرآن در برابر مسائل و مشكلات روز جامعه شاخصه ديدگاه شهيد صدر در تفسير موضوعي قرآن كريم است.
حجت‌الاسلام و المسلمين عبدالحسين خسروپناه، عضو هيئت علمي پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي نيز درباره استنطاق قرآن مي‌گويد: شهيد صدر بر اين اعتقاد بود كه بايد موضوعات جديد را بر قرآن كريم عرضه كرد، چون در غير اين‌صورت نمي‌توان به استنطاق قرآن كريم دست يافت و تنها در صورت عرضه موضوعات مختلف اجتماعي و زندگي مي‌توان قرآن كريم را به پاسخگويي در برابر مسائل واداشت.
آيتالله «سيد عبدالله الغُريفي» شاگرد شهيد صدر و از علما و رهبران شيعيان بحرين، تفسير موضوعي شهيد صدر را زبان علمي را براي ارائه مفاهيم قرآني به‌كار مي‌گيرد و معقد است: تفسير موضوعي شهيد صدر، منجر به پويايي روشي شد كه زبان علمي و آكادميك را براي ارائه مفاهيم قرآني و اسلامي به كار مي‌گيرد و مخاطبانِ پي‌گير نوشته‌هاي مختلف شهيد صدر مي‌توانند روشمندي علمي ايشان را در اين آثار ببينند كه نقشي پايه‌اي را در توليدات فكري وي ايفاء مي‌كند.
وي افزود: نوآوري شهيد صدر در پرداختن به تفسير موضوعي در دو بعد نمود پيدا مي‌كند؛ بعد اول: پي‌ريزي علمي براي روش تفسير موضوعي است؛ پيش از شهيد صدر ممكن است تاليفاتي سعي در پرداختن به تفسير موضوعي داشته باشند كه موضوعاتي همچون «انسان»، «يهود»، «اخلاق» و... را در قرآن بررسي كرده‌اند و به اين دليل كه به بررسي يك موضوع واحد مي‌پردازند آن‌ها را تحت دسته تفسير موضوعي قرار داده‌اند اما، در واقع اين نوشته‌ها نوعي گردآوري و فهرست‌بندي آيات قرآني است و نمي‌توان آن‌ها را تحت دسته تفسير موضوعي كه شهيد صدر به آن پرداخته، قرار داد زيرا، شهيد صدر در اين روش ضمن گذر از مرحله گردآوري آيات و فهرست‌بندي آن‌ها به استخراج نظريه قرآني و درمان ريشه‌اي موضوعاتي كه به عنوان مشكل مطرح شده، روي مي‌آورد.
بعد دوم: مواردي را كه شهيد صدر به طور مستقل يا ميان آثار ديگر خود به‌صورت كاربردي بر روي تفسير موضوعي انجام داد.
حجت الاسلام والمسلمين ياسر قطيش، مدرس حوزه علميه قم و عضو كميته تحقيقات دانشگاه جهاني آل البيت(ع) نيز معتقد است: آيتالله العظمي شهيد سيدمحمدباقر صدر توانست از طريق طرح تفسير موضوعي قرآن و كاربردي كردن آن در عرصه دانش و دين، ديدگاه پژوهشگران در زمينه علوم قرآني را تغيير دهد و باب جديدي از پژوهش در زمينه مفاهيم قرآني براي آنان بگشايد، به‌گونه‌اي كه از طريق طرح تفسير موضوعي قرآن توانست، مرجعيت مركزي براي قرآن را محقق كند.
آيتالله سيد محمود شاهرودي، رئيس پيشين قوه قضاييه جمهوري اسلامي ايران در مقاله‌اي كه در مقاله‌اي با عنوان «المعالم الفكرية والعلمية لمدرسة السيد الشهيد محمد باقر الصدر»(ويژگي‌هاي فكري و علمي مكتب آيتالله شهيد سيد محمد باقر صدر) كه در مجله «المنهاج» چاپ بيروت منتشر شد، گفت: شهيد صدر، خواهان كاربردي‌كردن شيوه موضوعي در تمامي عرصه‌هاي دانش نه تنها در زمينه اقتصاد، بلكه در زمينه‌هاي مختلف تفسير، تاريخ و بررسي سيره بزرگان و علما شد و نمونه ارزشمندي از كاربردي‌كردن شيوه موضوعي در پژوهش‌هاي خود را در پژوهش بررسي «تاريخ ائمه اهل بيت(عليهم السلام)» ارائه داد.
آيتالله محمد باقر الناصري،دغدغه مهم شهيد صدر را روشمند كردن حوزه‌ها به‌رغم مخالفت‌ها دانست و گفت: دغدغه‌هاي شهيد سيد محمد باقر صدر، تقويت ساختار علمي حوزه علميه به‌عنوان يگانه وارث مكتب حضرت رسول اكرم(ص) و اهل بيت(عليهم السلام) بود و در اين راستا به تصحيح روشمندي‌هاي علمي موجود در حوزه علميه پرداخت، اما متاسفانه در اين مسير بعضي دارندگان انديشه‌هاي عقب‌مانده و بيمار به دشمني و مخالفت با ايشان پرداختند.
حجت الاسلام والمسلمين ياسر قطيش، پژوهشگر لبناني در اين باره گفت: بررسي ميراث علمي و معرفتي شهيد صدر، تأثير شيوه موضوعي وي براي ما را تبيين مي‌كند و شهيد صدر خودش خواهان كاربردي كردن شيوه موضوعي جامع در تمامي عرصه علوم ديني، فلسفي، اقتصادي، اجتماعي، آموزشي و تاريخي بود و در واقع، شهيد صدر در بررسي موضوعات متعدد ابتكاراتي به خرج داد و نظريه‌هاي قرآني مناسب و واضح و روشني ارائه داد و محققان و پژوهشگراني كه در آثار شهيد صدر پژوهش مي‌كنند، موفقيت شيوه توحيدي و موضوعي وي در عرصه علوم اسلامي را احساس مي‌كنند.
آيتالله اشكوري در اين موضوع به كتاب «اقتصادنا» شهيد صدر اشاره كرد و گفت: تاكنون افراد زيادي در زمينه اقتصاد اسلامي نوشته‌اند، اما هر يك از آن‌ها بخش ساده و گسسته‌اي از اقتصاد را مدنظر داشته‌اند و در تمام كتاب‌هايي كه در بخش‌هاي مختلف اقتصاد اسلامي نوشته شده است، مسأله‌اي به نام نظريه‌پردازي مشاهده نمي‌شود، اما شهيد صدر مسأله نظريه‌پردازي را به‌صورت مبتكرترين صورت در «اقتصادنا» و «بانكداري بدون ربا» ارائه داد.
آيتالله اراكي به ديدگاه‌هاي اقتصادي شهيد صدر و ارزشمندترين اثر شهيد در زمينه اقتصاد كه كتاب «اقتصادنا» نام دارد، اشاره كرد و گفت: شهيد صدر به منابع اقتصاد سياسي ماركسيستي و كاپيتاليستي و مفاهيم اقتصادي كه در فنون مربوط به اقتصاد مطرح بود، آشنايي و تسلط كافي داشت و در اين كتاب، با تسلط كامل و انتقادي به ساير مكاتب اقتصادي، به پردازش نظريه اقتصاد اسلامي مبادرت ورزيده؛ ايشان در فلسفه نيز چنين رويكردي داشت كه اين اطلاعات و تسلط كافي به انديشه‌هاي ديگران از امتيازات تفكر ايشان به شمار مي‌آمد، زيرا او با فكر و انديشه مكاتب ديگر از نزديك آشنا بود و بر انديشه ديگران تسلط داشت و با اطلاع و تسلط كامل به نقد آنان پرداخت.
حجت‌الاسلام و المسلمين «علي العلي» رئيس پيشين دانشگاه جهاني «آل‌البيت(ع)» و از اساتيد كنوني حوزه علميه قم درباره تشريح ديدگاه‌هاي اقتصادي شهيدصدر گفت: شهيد صدر با پيشي‌گرفتن از عصر خود به پايه‌گذاري ديدگاهي در زمينه اقتصاد اسلامي پرداخت و امروزه نظريه «البنك اللاربوي» (بانكداري بدون ربا) شهيد صدر به عنوان يك راه حل براي مهار بحران اقتصاد جهاني مورد توجه واقع شده است.
حجت الاسلام و المسلمين «سيد محمدعلي حسيني تبريزي» نويسنده، پژوهشگر و استاد حوزه علميه درباره كتاب اقتصادنا شهيد صدر مي‌گويد: پس از آن‌كه شهيد صدر از نظر علمي رشد و نمو پيدا كرد، كتاب‌ها و تأليفات متعددي نوشت كه مهم‌ترين و مشهورترين آن‌ها كتاب «اقتصادنا» است كه همگان به ارزش و اهميت اين كتاب واقف هستند و در حقيقت اين كتاب دشمنان جهان اسلام به ويژه مكاتب ماركسيستي و سرمايه‌داري را به شدت ترساند، زيرا كتابي موضوع‌محور است كه به اقتصاد، نظام و سيستم آن پرداخته است و نظام اقتصادي را مطابق با معيارهاي و ارزش‌هاي اسلامي تبيين كرد.
آيتالله محسن اراكي در اين باره گفت: آيتالله صدر، قائل به نظريه ولايت فقيه بود و اعتقاد داشت كه ولايت فقيه بايد نقشي بيش از نظارت محض داشته باشد، به‌طوري كه ولي فقيه، مسئوليت رهبري و نظارت اين خلافت انساني را دارد و بايد اين خلافت انساني را رهبري كند تا انسان بتواند مسئوليت خلافت خود را انجام دهد و مقاصد مورد نظر را محقق كند.
علامه «عبدالهادي الفضلي» از شاگردان دروس فقه شهيد صدر اول و از علماي شيعه عربستان درباره نظريات سياسي شهيد صدر مي‌گويد: آيتالله العظمي شهيد «سيد محمد باقر صدر» حكومت اسلامي را دولتي انديشه‌محور و مظهر عالي وحدت سياسي مي‌داند كه اين وحدت سياسي را در ميان قشرهاي مختلف مردم محقق مي‌كند، گرچه وحدت عمومي ميان مردم، گاهي در وحدت سياسي منعكس مي‌شود و گاهي در وحدت عاطفي و گاهي در وحدت فكر و انديشه.
«سيد منذر الحكيم» از شاگردان شهيد سيدمحمدباقر صدر و از مؤلفان و نويسندگان پركار حوزه علميه قم، اوج نوآوري شهيد صدر در حوزه تفسير موضوعي را گذر از مرحله نظريه‌پردازي و ارائه ساختار براي نظام اجتماعي دانست و افزود: جمهوري اسلامي ايران وامدار اين حركت علمي پويا و همگام با زمان نزد اين شهيد بزرگوار است و شالوده اين نظام سياسي در قانون اساسي مرهون يكي از جزوات اين انديشمند شهيد است كه قبل از تصويب قانون اساسي به محضر امام امت حضرت امام خميني(قدس سره الشريف) تقديم شد.
حجت‌الاسلام والمسلمين «حسين المصطفي» نويسنده «حاشية على الحلقة الأولى من أصول الشهيد الصدر» و از شاگردان آيتالله «سيد كاظم حائري» در تأثيرگذاري شهيد صدر بر جنبش‌هاي اسلامي معاصر مي‌گويد: بررسي جنبش‌هاي اسلامي در دهه 70 و 80 ميلادي نشان‌گر اين مطلب است كه نوشته‌هاي شهيد صدر الهام‌‌بخش تمام آنان بود، به طور مثال آمار مطالعاتي در گروه‌هاي اسلامي تونس نشان مي‌دهد كه پس از قرآن كريم، آثار شهيد محمد باقر صدر با 54% بيشترين نسبت مطالعاتي را به دست آورده است.
محمد الحسون، مدير مركز پژوهش‌هاي اعتقادي ترس رژيم بعث از مرجعيت عام را علت به شهادت رساندن شهيد صدر دانست و گفت: رژيم بعثي عراق و استعمار جهاني زماني كه متنبه شدند كه شهيد سيد محمد باقر صدر مرجعيت خود را مطرح كرد تا در آينده مرجعي عام باشد، بسيار ترسيدند زيرا مبارزات سياسي و انديشه‌هاي روشنگرايانه و نفوذ وي در ميان امت اسلام تهديدي جدي براي آنان شمرده مي‌شود و همين امر علت به شهادت رسيدن وي بود.
در پايان سلسله گفت‌وگوها و نشست‌هايي كه با شاگردان شهيد صدر انجام شد، مي‌توان به اين نتيجه دست پيدا كرد كه آيتالله شهيد سيدمحمدباقر صدر، تفسير موضوعي قرآن كريم را تنها راه دست‌يابي به نظريات اساسي اسلام و قرآن درباره موضوعات مختلف زندگي در عرصه‌هاي مختلف سياسي، اجتماعي، اقتصادي، سنت‌هاي تاريخي و مسائل مختلف مي‌داند و از مهم‌ترين ويژگي‌هاي انديشه‌ها و افكار و مكتب فكري شهيد صدر مي‌توان به جامعيت و دانشنامه‌اي بودن، ظرافت و دقت در بحث و تحليل، ابداع و نوآوري، شيوه موضوعي و نگاه كلي، سازگاري و تناسب پژوهش، انتخاب شيوه مناسب براي استدلال در هر موضوع، جمع ميان شيوه منطقي و رعايت احساسات انساني اشاره كرد.
در هر صورت بررسي افكار و انديشه‌هاي شهيد صدر و مكتب فكري اين مرجع نستوه و عالم فرزانه جهان اسلام و تشيع نيازمند اهتمام بيشتر علما و فضلاي جهان اسلام و مسئولان و مقامات كشورهاي اسلامي است، زيرا جهان اسلام امروز به شدت نيازمند اين افكار و انديشه‌ها و نوآوري‌هاي شهيد صدر در عرصه‌هاي مختلف است.
