مؤلفه‌ها و راهکارهای تعیین قدمت نسخ خطی قرآن

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، موزه‌های مختلفی در سراسر کشور دیده می‌شوند که اشیای قدیمی و جدیدی را در خود جای داده‌اند. در این میان، قرآن کریم یکی از کتب مقدسی است که در برخی از موزه‌ها نگهداری می‌شود. هر یک از ما در بازدید از این نسخ قدیمی و جدیدی که در گنجینه‌ها جای گرفته‌اند،‌ ممکن است این سؤال را از خود بپرسیم که قدمت بیان شده در شرح ارائه شده از هر مصحف، چگونه تخمین زده شده است؛ سؤالی که ذهن را به خود مشغول می‌کند.

بنا به اظهار کارشناسان حوزه نسخ خطی، یکی از راه‌های تعیین قدمت قرآن‌هایی که در قرون اول کتابت شده‌اند، استفاده از آزمایش کربن 14 است که تکه‌ای از پوستی که قرآن بر آن کتابت شده است را می‌سوزانند و به کربن تبدیل می‌کنند. آزمایش کربن نشان می‌دهد که عمر حیوانی که بر پوست آن نوشته شده است چقدر قدمت دارد.

البته این احتمال وجود دارد که باز زمانی تعیین شده، بین 50 تا 200 سال تفاوت داشته باشد. در این باره باید گفت که فقط چهار یا پنج مرکز در جهان وجود دارند که از امکانات و تخصص لازم برای انجام این آزمایش برخوردار هستند. این اقدام در آلمان و آمریکا به عنوان یک فعالیت شناخته شده مورد استفاده قرار می‌گیرد که عمر قرآن را تخمین می‌زند که به چه قرنی تعلق دارد.

برای مثال مصحف بیرمنگام از این راه تحقیق شده است که مربوط به اواخر حیات حیات پیامبر(ص) و اوایل خلافت خلفا بوده است. البته بر اساس محدودیت‌هایی که وجود دارد، ممکن است استفاده از این روش محقق نشود. راه دیگر برای تشخیص قدمت نسخ قرآنی،‌ تحقیق روی ظواهر آن است که مشخص می‌کند مصحف به چه قرنی تعلق دارد. یکی از این مباحث خطوط قرآن است که در زمان پیامبر اکرم(ص) به صورت مورب و به اصطلاح حجازی نوشته می‌شد و هر چه به قرون بعد نزدیک می‌شویم این خط به سوی خط کوفی و سپس نسخ تغییر شکل می‌دهد.

اقطاع قرآن‌ها نیز مشخصه دیگر در این رابطه است که با قدمت ارتباط دارد. قطع عمومی که امروز نیز مرسوم است پس از دوره‌ای است که قرآن در قطع بیاضی کتابت و عطف آن از عرض باز می‌شد. قرآن‌هایی که در قطع بیاضی نوشته‌ شده‌اند به قرون اول نزدیک‌تر هستند. در ادامه این مطلب به گفت‌وگو با کارشناسان مراکز مختلف پرداخته‌ایم تا با ملاک‌های دیگری که به تعیین قدمت نسخ خطی کمک می‌کند،‌ بیشتر آشنا شویم. متن این گزارش از نظرتان می‌گذرد؛

محمدحسین اوسطی، کارشناس نسخ خطی که هم اکنون در کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی(ره) مشغول به فعالیت است،‌ با اشاره به اینکه معظم‌له تخصص بسیاری در رابطه با تعیین قدمت قرآن‌های خطی داشت و با مشاهده مصحف می‌توانست قدمت آن را تشخیص دهد، اظهار کرد: فرزند ایشان، آیت‌الله سیدمحمود مرعشی نجفی نیز از این تخصص بهره‌مند است.

وی با بیان اینکه قرآن‌های قرون نخست فاقد نقطه و اعراب بوده‌اند، افزود: سیر تحول اعراب‌گذاری بعد از ابوالاسد بوعلی انجام شد و تا سال 170 قمری،‌ مصاحف به صورت بدون نقطه کتابت می‌شدند که این موضوع خود در تعیین قدمت قرآن گره‌گشاست.

اوسطی ادامه داد: نقطه‌گذاری توسط نصر بن عاصم لَیثی، حُذَیفة بن یمان که از صحابی بوده و به عنوان صاحب سرّ پیامبر اکرم(ص) معروف بود و ابوعبدالرحمان خلیل بن احمدبن عمرو بن تمیم فراهیدى بصرى انجام شد که مصاحف کتابت شده بعد از این افراد دارای نقطه بودند.

وی اظهار کرد: با توجه به چنین مواردی، تعیین قدمت مصاحف از این راه رصد می‌شود. نوع کاغذ، پوست، کتابت و شیوه انجام آن و نوع تذهیب از ملاک‌هایی است که می‌توان با توجه به آنها، میزان قدمت قرآن‌های خطی را تعیین کرد.

اوسطی از نمونه‌ مصاحفی یاد کرد که کاغذ به شکل و رنگ پوست، رنگ‌آمیزی شده است و افراد غیر متخصص با دیدن آن تصور می‌کنند که به قرون نخستین مربوط است، در حالی که شاید به 20 سال پیش اختصاص داشته باشد. همچنین بر اساس نوع کتابتی که صورت می‌گیرد، زمان کتابت مصحف مشخص می‌شود.

وی همچنین نوع مرکب به کار رفته در کتابت قرآن را ملاک دیگر در تعیین قدمت قرآن برشمرد و افزود: اعراب‌گذاری در قرآن کریم و موارد مختلفی که در این رابطه وجود دارد و نوع تذهیب‌های به کار رفته در نسخه نیز جایگاه خود را در تعیین قدمت دارد.

علی آسترکی، مسئول گنجینه قرآن حرم مقدس حضرت معصومه(س) نیز با بیان اینکه موزه حرم حضرت معصومه(س) قدیمی‌ترین موزه ایران است که 2000 نسخه خطی دارد، عنوان کرد: بخشی از آنها در ایران بی‌بدیل بوده و بخشی دیگر نیز جزء نایاب‌ترین و بهترین نسخ خطی ایران به شمار می‌آید که یا در قالب وقف و یا هدیه به موزه حرم ارائه شده است.

این کارشناس نسخ خطی اظهار کرد: از نوع خط، کاغذی که آیات قرآن روی آن کتابت شده است، تاریخ‌هایی که در انجامه کار ثبت شده و دوره‌های تاریخی کتابت قرآن، می‌توان قدمت نسخ خطی را تعیین کرد. در این راستا برخی از نسخ خطی هستند که اعراب،‌ نقطه و علائم وقف و ابتدا دارند و در برخی از مصاحفی که در حرم نیز وجود دارد،‌ شماره آیات قرآن ثبت شده است.

وی در ادامه توضیحاتش گفت: دارا بودن و نبودن علائم نامبرده و نزدیکی مصحف به خطوط کهن و ادبیات دوره‌های مختلف و الفبایی که در کتابت آیات به کار گرفته شده، از جمله معیارهایی است که در تعیین قدمت قرآن تاثیر بسیار دارد. این معیارها به محقق اجازه می‌دهد که به تشخیص قدمت قرآن بپردازد.

آسترکی با بیان اینکه روش‌های بیان شده در تعیین قدمت نسخ خطی قرآن در موزه حرم حضرت معصومه(س) انجام می‌شود،‌ ادامه داد: محققان از روش آزمایش رادیو کربن برای تعیین قدمت نسخ خطی قرآن نیز بهره می‌گیرند، بر این اساس آنان قدمت پوستی را که نسخه خطی روی آن نوشته شده است، تخمین می‌زنند. این روش یکی از راهکارهای معمول برای تعیین سن و قدمت اسناد باستانی و نسخ خطی نوشته شده بر سطح پوست حیوانات است.

وی با اشاره به اینکه در بدن همه موجوداتی که در قید حیات هستند، درصد مشخصی از کربن پایدار که از آن با عنوان کربن رادیو اکتیو 14 یاد می‌شود وجود دارد، افزود: با مرگ جاندار، این کربن طی گذشت زمان به نسبت خاصی تجزیه خواهد شد که محققان بر همین اساس می‌توانند با سنجش میزان کربنی که در بقایای بدن موجود زنده وجود دارد، مدت زمانی را که آن موجود از میان رفته است را مشخص کنند.

در همین راستا،‌ مرتضی توکلی، نسخه‌شناس و مدیر واحد تحقیق و پژوهش مرکز طبع و نشر قرآن در ارتباط با قدمت نسخه خطی شماره یک آستان قدس رضوی که اخیراً توسط این مرکز تحقیق شده است، گفت: یکی از راه‌های تشخیص قدمت قرآن،‌ نحوه رسم کلمات در مصحف است که اصطلاحاً به این علم، رسم‌المصحف گفته می‌شود.

وی درباره مستندات موجود در این علم توضیح داد: اولین کتابی که در این رابطه نوشته شده است، «المقنع» نوشته ابوعمرو عثمان بن سعید دانی متوفی سال 444 هجری قمری است. البته پیش از وی نیز کتاب‌هایی نوشته شده،‌ ولی به دست ما نرسیده و دانی در کتابش به آنها اشاره کرده که از آن جمله می‌توان به کتاب غازی بن قیس قُرطبی اشاره کرد.

توکلی ادامه داد: بعد از دانی نیز ابوداوود، شاگرد وی، کتاب مفصلی در این رابطه نوشته است. کتاب این دو نفر که سال‌ها به صورت نسخه خطی مورد استفاده بوده و بعدها به چاپ رسیده است،‌ اکنون به عنوان دو منبع مهم در این علم مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ چنانکه قرآن خطاط معروف سوری، عثمان‌طه، مبتنی بر آرای این دو نفر کتابت شده است. به عنوان مثال کلمه «مالک» در سوره حمد که بر اساس نقل این دو، به حذف الف یعنی «ملک» نوشته می‌شود.

وی با اشاره به اینکه مبانی ارائه شده در این آثار به تعیین قدمت قرآن کمک می‌کند، افزود: در مصاحف کهن رسم اکثر کلمات با رأی ارائه شده در این کتاب‌ها همخوانی دارد،‌ اما گاهی کلماتی نیز دیده می‌شوند که یا در این دو کتاب به آنها اشاره نشده؛ یا نگارش آنها برخلاف اقوال نقل شده در این دو کتاب است. این مطلب نشان دهنده آن است که نسخه مورد نظر یا قبل از قرون مرتبط با این دو نفر نوشته شده، یا از چشم آنها دور مانده است.

این کارشناس مرکز طبع و نشر قرآن با اشاره به اینکه از چنین مواردی به عنوان شواذ یاد می‌شود،‌ اظهار کرد: شواذ یعنی خلاف قاعده و در اصطلاح این علم، مواردی است که با قاعده مطرح شده از سوی شیخین همخوانی ندارد. برای مثال طبق نقل شیخین، جمع مونث سالم به حذف الف نوشته می‌شود، ولی در بعضی از نسخه‌ها مشاهده می‌شود که این قاعده در برخی کلمات نقض شده است؛ به عنوان مثال کلمه «جنات» که در برخی از نسخه‌های خطی قرآن به اثبات الف نوشته شده است. 

وی بیان کرد: به طور کلی، می‌توان گفت یکی از مؤلفه‌های اثبات قدمت یک نسخه، کلماتی است که رسم آنها مخالف اقوال نقل شده از سوی عالمان علم رسم المصحف است؛ به عبارت دیگر، هر چه غرائب رسم نسخه خطی مورد نظر بیشتر باشد، قدمت آن نیز بیشتر تخمین زده می‌شود. البته این مطلب به عنوان قرینه‌ای در کنار سایر قرائن باید مورد توجه قرار گیرد؛ لذا باید گفت محققی که بدون آشنایی با علم رسم وارد این حوزه شود،‌ شناخت صحیحی نخواهد داشت و نمی‌تواند به درستی تصمیم بگیرد.

توکلی از ترتیب سور به عنوان مورد دیگر نام برد و گفت: اگر تحقیق روی قرآنی صورت بگیرد که ترتیب سوره‌های آن با قرآن فعلی متفاوت باشد،‌ به این معنی است که مصحف به عثمان،‌ خلیفه وقت مربوط نمی‌شود و شاید توسط صحابه کتابت شده باشد. در ترتیب سوری که توسط اُبیّ بن کعب، عبدالله بن مسعود و برخی دیگر از صحابه نوشته شده است،‌ تفاوت‌هایی با قرآن عثمان دیده می‌شود.

وی ضمن توضیح در این باره افزود: بنا به نقل تاریخی از سوی عثمان دستور داده شد که قرآن‌ها را جمع‌آوری کنند و قرآنی را که نوشته بود به همه بلاد فرستاد. چنانچه این نقل صحت داشته باشد،‌ به آن معنی است که عثمان همه قرآن‌هایی را که خلاف این مصحف بوده، پاک کرده و کاتبان را به کتابت دوباره بر روی همان پوست‌ها وادار کرده است.

توکلی از بهنام صادقی،‌ محقق رشته مطالعات اسلامی یاد کرد که روی نسخه‌‌ای از صنعا تحقیق کرده است و ادامه داد: متن نوشته شده در این نسخه دولایه است؛ متن لایه رویین کاملاً عثمانی است. اما لایه زیرین که با تاباندن نور بر روی این نسخه در آزمایشگاه تخصصی قابل تشخیص و بازخوانی است در برخی از موارد با متن مصحف عثمان همخوانی ندارد و این حدس را قوت می‌بخشد که مربوط به یکی دیگر از صحابه بوده است.

وی یادآور شد: یکی از موضوعاتی که در مصحف عثمانی دیده می‌شود،‌ تفاوت در ترتیب سور است که اگر ترتیب سور در نسخه خطی با ترتیب کنونی متفاوت باشد،‌ معلوم می‌شود که این نسخه، مربوط به دوره قبل از عثمان است؛ چرا که از دهه سوم قرن اول به بعد،‌ قرآن‌ها عثمانی می‌شوند که این رویه تاکنون ادامه دارد. بعد از آن ترتیب سور تغییر نکرد،‌ به این ترتیب که از سوره حمد آغاز می‌شود و تا سوره ناس ادامه می‌یابد. این در حالی است که در قرآن‌های کتابت شده توسط صحابه، دیده می‌شود که برای مثال بعد از سوره نساء، سوره مائده نیامده و سوره آل عمران آمده است. این موضوع میزان قدمت را تا حدودی مشخص می‌کند.

توکلی در ادامه بیان کرد: از مباحث مهم در شناخت نسخه‌های قرآنی، قرائاتی است که در مصحف به کار رفته؛ به این معنی که آیا قرائتی که در این مصحف دیده می‌شود، با حفص از عاصم که امروز در جهان اسلام مشهور است همخوانی دارد یا خیر؟ قرآنی که امروزه در ایران و بسیاری از کشورهای اسلامی رایج است روایت حفص از عاصم است که عاصم از ابو عبدالرحمن سلمی گرفته و او از امام علی(ع) و ایشان از پیامبر(ص) دریافت کرده است.

وی در ادامه این مطلب بیان کرد: در کنار قرائت حفص از عاصم، قاریان دیگری نیز وجود دارند که امروزه قرائتشان در برخی کشورهای اسلامی رایج است؛ مانند نافع مدنی، ابوعمرو بصری و ...؛ بنابراین محققی که نسخه خطی را بررسی می‌کند باید با علم قراءات نیز آشنایی کافی داشته باشد.

توکلی در بخش دیگری از توضیحاتش اظهار کرد: گاهی اوقات برای یک کلمه بیش از یک قرائت نقل شده است. برای مثال می‌توان به کلمه «مالک» در سوره حمد اشاره کرد. اهمیت علم رسم و پیوند آن با قرائات اینجا مشخص می‌شود،‌ به این صورت که اگر ما این کلمه را با «الف» کشیده یعنی «مالک» بنویسیم، دیگر رسم، قرائت بدون الف یعنی ملک را تحمل نمی‌کند. اما اگر به حذف الف یعنی «ملک» نوشته شود،‌ رسم این کلمه تحمل قرائت مالک را هم خواهد داشت.

این کارشناس نسخ خطی با تاکید بر اینکه قرائات قراء مشهور (سبعه و عشره) به شهرهای گوناگون جامعه اسلامی بر می‌گردد، ادامه داد: قرائت نافع مربوط به مدینه است؛ چرا که نافع مدنی بود. ابوعمرو قاری بصره، ابن کثیر قاری مکه، ابن عامر قاری شام و‌ حمزه و عاصم و کسایی قاری کوفه بودند که این قرّاء به قرّای سبعه معروف هستند که گفته می‌شود قرائت آنان به پیامبر(ص) باز می‌گردد. به عنوان مثال، فلایخاف که قرائت نافع و ابن عامر و ابوجعفر است، بازگوکننده قرائت مدینه و شام بوده و ولایخاف بیان کننده قرائت عراق و مکه است؛ بنابراین اگر در رسم دست ببریم، به آن معناست که در قرائات هم دست برده‌ایم.

توکلی همچنین گفت: قرائت هفت نفری که نام برده شد تا نزدیک به 9 قرن در بلاد اسلامی اشاعه داشته تا هنگامی که شخصی به نام ابن جزری در قرن نهم و دهم، با فتوای علما، سه قاری دیگر را به این قرّاء می‌افزاید که این تعداد به 10 نفر می‌رسد. این سه نفر یعقوب بصری،‌ ابو جعفر مدنی و خلف کوفی بودند که در مجموع به آنها قرّای عشره گفته می‌شود.

وی در توضیح چگونگی ارتباط قرائات و قدمت نسخ قرآن این چنین عنوان کرد که در بررسی نسخه خطی از انطباق یک قرائت بر مصحف سخن به میان نمی‌آید،‌ بلکه می‌گوییم قرائت به کار رفته در مصحف مورد نظر تا چه میزان با قرائات‌ یاده شده قرابت دارد. ممکن است قرائاتی در این مصحف یافت شود که در میان این قرائت‌ها نباشد. در چنین مواردی گفته می‌شود که این قرائت به غیر از 10 قرائت مشهور است که آن را قرائت شواذ می‌گویند.

توکلی افزود: شواذ به معنی مخالف موارد بیان شده است. اگر نوع قرائت در میان موارد نقل شده‌ قراء عشره باشد،‌ قرائت مشهور شمرده می‌شود و اگر جزء قراء عشره نباشد، اصطلاحاً به آن قرائت شواذ می‌گویند. از این رو هر چه قرائت شواذ یک نسخه بیشتر باشد،‌ قطعاً متعلق به دوره‌های قرّاء یاد شده نیست و به دوره‌های پیش از آنها باز می‌گردد.

این کارشناس به عدّالآی به عنوان معیار دیگر در این رابطه اشاره کرد و گفت: عدّالآی به معنی شمارش تعداد آیات سوره است. در عدّالآی مکی، سوره توحید برابر 5 آیه حساب شده است که «لم یلد» و «ولم یولد» هر کدام یک آیه شمرده شده‌اند.

توکلی تصریح کرد: تعداد آیات قرآن طبق نقل‌های مختلف متفاوت است. این موضوع خود یک علم است که باید در نسخ خطی بررسی شود. برای مثال گفته می‌شود که بسم‌الله الرحمن الرحیم به عنوان یک آیه محسوب نمی‌شود،‌ ولی در قرآن‌هایی که خط آنها کوفی است و به قرون اول تعلق دارند، این جمله یک آیه به شمار می‌آید.

وی ادامه داد: قرآن بر اساس عدّالآی کوفی برابر 6236 آیه دارد. در همین رابطه کتابی با عنوان «المیسّر فی علم عدّ آی القرآن » نوشته شده است که در عربستان نیز تدریس می‌شود. بر این اساس مطابق هر یک از مکاتب مختلف، تعداد آیات تفاوت دارد. این مکاتب شامل مدنی اول و مدنی دوم، مکی، بصری، شامی و کوفی است. در مدنی اول، قرآن، در یک روایت 6217 آیه، و در روایت دیگر 6214 آیه دارد. نیز آیات قرآن در مدنی ثانی به روایت شیبه 6214 آیه و به روایت ابوجعفر 6210 آیه است که شیوخ مدینه هستند. در مکی، 6219 آیه و در روایت دیگری 6210 آیه آمده است. در بصری 6204، در شامی 6226 و در کوفی 6236 آیه نقل شده است. 

این کارشناس گفت: نکته دیگر بحث رمزگذاری برای انتهای آیات قرآن است. برای مثال در نسخه خطی شماره یک آستان قدس رضوی، در پایان سوره بقره کلمه رمز «ر ف ه» گذاشته شده بر اساس حروف ابجد برابر 285 است؛ این در حالی است که شمارش آن بر اساس کوفی برابر 286 آیه است.

توکلی از اسما‌ءالسور در این رابطه به عنوان مؤلفه دیگر نام برد و ادامه داد: در ابتدای هر سوره، تعداد کلی آیات نوشته می‌شود. در بسیاری از موارد،‌ آنچه دیده می‌شود با آنچه در سور اعمال شده متفاوت است؛ این موضوع نشان از آن دارد که نگارنده این شمارش و کاتب، دو نفر بوده‌اند.

وی اظهار کرد: در بسیاری از موارد، نام سوره با نام مشهور امروزین آن تفاوت دارد. برای مثال سوره هفدهم قرآن که در مصاحف امروزی بیشتر به نام سوره «إسراء» مشهور است، در برخی قرآن‌های خطی از جمله نسخه خطی شماره یک آستان قدس به نام سوره «بنی‌اسرائیل» ثبت شده است.

توکلی گفت: این نحوه نامیدن سور،‌ نشان می‌دهد که سوره‌ها در زمان‌های مختلف به چه نامی مشهور بوده‌اند. بحث تاریخ در این باره مطرح است. مانند سوره «عَمَّ يَتَسَاءَلُون» که در روایات، به فراوانی استفاده شده نام دیگر سوره نبأ است. به طور کلی در گذشته معمولاً سوره‌ها به نام کلمه یا عبارت نخست آن نامیده می‌شدند. مثلاً سوره ملک که به نام «تبارک» و سوره تکویر به نام «إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ» مشهور بود.