«تأملی در نهضت عاشورا»؛ اثری با نگاه تاریخی و تحلیلی
گروه ادب ــ «تأملی در نهضت عاشورا» مجموعه مقالاتی از رسول جعفریان با رویکرد تاریخی به شمار می‌آید که به ارزیابی، تحلیل و بیان نظرات کلامی و غیرتاریخی درباره عاشورا پرداخته است.
به گزارش خبرنگار ایکنا؛ «تأملی در نهضت عاشورا» نوشته رسول جعفریان، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، است. او این اثر را با مقدمه آغاز کرده و در ادامه دوازده بخش را درباره موضوعات گوناگون با محوریت عاشورا و قیام امام حسین(ع) به نگارش درآورده است. نویسنده در ابتدا به معرفی برخی از منابع تاریخ عاشورا پرداخته و سپس، ضمن بررسی زمینه‌های قیام کربلا، به موضوعاتی از جمله حکمت شهادت امام حسین(ع)، آثار نهضت امام حسین(ع) و تحریفات عاشورا پرداخته است.
نخستین گفتار کتاب به بررسی اجمالی منابع تاریخ عاشورا پرداخته است که در این میان «مقتل الحسین» ابی‌مخنف، «طبقات» ابن سعد، «أنساب الأشراف» بلاذری، «الأخبار الطوال» دینوری، «الفتوح» ابن اعثم، «مقتل الحسین» خوارزمی و «مقتل الحسین» طبرانی به عنوان برجسته‌ترین و کهن‌ترین منابع قابل توجه، که به صورت نسبتاً مفصل به واقعه عاشورا پرداخته‌اند، مطرح شده است.
فارغ از برخی نکات جزئی، اطلاعات تخصصی قابل توجهی به همت مؤلف در این بخش ارائه شده و به لحاظ منطقی جایگاه این بخش به عنوان اولین گفتار کتاب در باب عاشورا مناسب است. پس از آن در گفتاری کوتاه، زمینه‌های قیام کربلا مورد بررسی قرار گرفته است. سپس دو گزارش نسبتاً مفصل از واقعه کربلا ارائه شده است. گزارش نخست با عنوان «گزارش‌نامه واقعه کربلا؛ یک مقتل کوتاه» با تکیه بر منابع دست اول تاریخی و گه‌گاه با اتکا به منابع روایی شیعه (مثل کافی) تنظیم شده و به طور نسبتاً جامع و در عین حال مختصر، به روایت واقعه پرداخته است. در این بخش مؤلف از منابع معتبری بهره گرفته است. در واقع مخاطبانی که فرصت مطالعه همه کتاب را نداشته باشند، می‌توانند همین گزارش را بخوانند.
گزارش دوم با عنوان «گزارشی دیگر از رویداد کربلا» با ارائه اطلاعاتی، که بخش زیادی از آن‌ها در گزارش نخست ذکر شده، سامان یافته است؛ با این تفاوت که به بُعد تحلیلی مطالب بیشتر پرداخته است. بنا بر آنچه مؤلف در مقدمه کتاب آورده، این دو بخش مستقل از یکدیگر نگاشته شده و هریک ویژگی خاص خود را داراست.
پنجمین گفتار حاوی مطالبی بسیار مختصر پیرامون اربعین امام حسین(ع) است. بخش بعدی کتاب با عنوان «حکمت شهادت امام حسین(ع)» رویکردی متفاوت از بخش‌های پیشین دارد و به گفته مؤلف، وی روش تاریخی را در این بخش کنار گذاشته و بیشتر به مسائل فکری پرداخته است. تمام سعی مؤلف در این بخش بر آن است که نشان دهد بار عاطفی حادثه کربلا بر بار سیاسی آن سایه افکنده است و مانع از آن شده که پیام سیاسی این واقعه بزرگ و الگوسازی مناسب از آن صورت گیرد. همچنین متذکر می‌شود: «پرداختن به جنبه‌های عاطفی می‌تواند به طور مستقیم خاطره یک حادثه را زنده کند و به نحوی بار سیاسی آن را انتقال دهد».
نویسنده در بخش دیگری از کتاب با عنوان «آثار نهضت امام حسین(ع)» تأثیر نهضت آن حضرت بر سقوط حکومت امویان را از طریق زیر سؤال بردن اسلامیت حکومت آنان و نشان دادن فعالیت و زنده بودن خط بنی‌هاشم به‌عنوان تنها رقیب سیاسی بنی‌امیه، بررسی مرذع است. در این بخش همچنین تأثیر قیام آن حضرت بر قیام‌های بعدی علویان مورد بررسی قرار گرفته و اطلاعات سودمندی از لحاظ تاریخی ارائه شده است.
هشتمین بخش کتاب به گزارشی از محتوای کتاب «کامل الزیارات» از ابوالقاسم جعفر بن محمد معروف به ابن قولویه قمی اختصاص یافته است. نهمین بخش، با عنوان «ابعاد شکلی و شعاری نهضت امام حسین(ع)» سامان یافته که بحثی کلی پیرامون برخی شعائر حادثه عاشورا است که در طول تاریخ شکل گرفته است. مؤلف در این بخش از سه جریان روضه‌خوانی و مرثیه سرایی، عزاداری در قالب دسته‌های سینه‌زن و زنجیرزن و بالاخره تعزیه، به‌عنوان سه جریان مشخص در بعد شعائری واقعه عاشورا یاد می‌کند.
بستر تاریخی عزاداری اهل سنت برای امام حسین(ع)، عنوان دهمین بخش کتاب است که طبق اظهار مؤلف در پاورقی، در یکی از مجالس عزاداری امام حسین(ع) در شهر زاهدان ارائه شده است. وی در این بخش گزارش‌هایی تاریخی از عزاداری‌های اهل سنت برای امام حسین(ع) را که عمدتاً از آثار تاریخی اهل سنت استخراج شده، گرد آورده است که در نوع خود، موضوعی جدید و جالب توجه است.
در مقدمه این بخش، مؤلف در مطلبی تحت عنوان «ابوحنیفه شیعه زیدی» شواهدی اقامه می‌کند که طبق آن ابوحنیفه، یکی از پیشوایان بزرگ فقهی اهل سنت، به لحاظ سیاسی از قیام‌های علویان حمایت می‌کرده و امامت سیاسی علویان را پذیرفته بوده است.
یازدهمین بخش کتاب به «تحریفات عاشورا» اختصاص یافته است. زمان رسوخ تحریف در تاریخ عاشورا، انگیزه‌های تحریف، کتاب «روضة الشهدا» و مسئله تحریف، حکومت‌ها و تحریف عاشورا و پیشینه مبارزه با تحریف عاشورا از عناوینی است که در این قسمت طرح شده و اطلاعات سودمندی به دست داده است.
آخرین بخش با عنوان «روضة الشهدا ملأ حسین کاشفی» به بررسی این کتاب تأثیرگذار در تاریخ عزاداری امام حسین(ع) پرداخته است. به میان آمدن نام «روضة الشهدا» در جای‌جای کتاب به مناسبت‌های گوناگون و اختصاص دادن بحث نسبتاً مبسوط به این کتاب نشان از دل‌مشغولی و دغدغه مؤلف نسبت به تأثیرگذاری کتاب «روضة الشهدا» در تاریخ عزاداری امام حسین(ع) دارد.
مؤلف در این بخش ابتدا با استناد به برخی گزارش‌های تاریخی به احوال ملاحسین و آثار وی پرداخته و به همین مناسبت درباره مذهب او که آیا شیعه بوده یا سنی، سخن به میان آورده است. مؤلف برای تشیع ملاحسین شواهدی همچون نام او، سبزواری بودن، شعری از او در منقبت امام علی(ع)، اتهام او به رفض در هرات، تألیف «روضة الشهدا» و فتوت‌نامه سلطانی (که رنگ تشیع دارد) ذکر کرده است. در مقابل، شواهدی همچون اعتراف فرزند او به اینکه پدرش در طریقه نقشبندی درآمده است، حشر و نشر او با کسانی که به دشمنی با تشیع مشهورند (همچون زین‌الدین محمود واضعی، امیر علی‌شیر و عبدالرحمان جامی) و کنار آمدن او با حکومت هرات اقامه شده است.
مؤلف در نهایت در مورد مذهب کاشفی اظهار نظر قطعی نکرده است؛ هرچند به شیعه دانستن او متمایل‌تر به نظر می‌رسد. همچنین به متن دیگر فصول کتاب که مراجعه می‌کنیم، در مواضعی که نام کاشفی و مذهب او به میان می‌آید، با نوعی ابهام یا تناقض‌گویی مؤلف مواجه می‌شویم.
چاپ اول این اثر در سال ۱۳۸۶ به همت نشر مورخ در قم انجام شد و تاکنون ناشران گوناگونی دست به چاپ این کتاب زده‌اند.
انتهای پیام
