پیاده‌روی اربعین؛ تبلوری از تمدن مهدوی/ سوء‌استفاده‌های سیاسی، ماهیت اربعین را خدشه‌دار می‌کند

پیاده‌روی اربعین از جمله مراسم‌ مذهبی و اجتماعی است که در یک دهه گذشته از سوی اقشار مختلف جامعه مورد توجه قرار گرفته و هرساله خیل عظیمی از جمعیت کشورمان در این مراسم شرکت می‌کنند. این حرکت اجتماعی که عمدتاً با انگیزه‌ای مذهبی انجام می‌شود را می‌توان از زوایای مختلف مورد بررسی قرار داد. برخی نیز براین باورند که سوء‌استفاده‌های سیاسی و دولتی شدن اربعین می‌تواند برای این حرکت مردمی آسیب تلقی شود. خبرنگار ایکنا اصفهان، در همین رابطه گفت‌وگویی با شکرالله خاک‌رند، عضو هیئت‌علمی دانشگاه شیراز، داشته است که متن آن را در ادامه می‌خوانید: 

ایکنا ــ اجتماع عظیم مردمی در پیاده‌روی اربعین حسینی چه پیام‌ها و دستاوردهایی برای جهان اسلام دارد؟

انسان همیشه در طول تاریخ به دنبال گمشده‌ای بوده است، یعنی فضای مطلوبی که مناسبات انسانی بر آن حاکم باشد و پول، قدرت، جنسیت و نژاد محرک رفتار انسان‌ها نباشد، همانی که بسیاری از فیلسوفان با عنوان مدینه فاضله یا اتوپیا یا ناکجاآباد از آن یاد کرده‌اند. شرایط اجتماعی در برهه‌هایی از تاریخ به این وضعیت نزدیک شد، یعنی مقاطعی که انبیای الهی به رسالت مبعوث شدند و چه حکومت در اختیارشان بود و چه نبود، در شعاع اثرگذاری‌شان چنین فضای مطلوبی را ایجاد کردند. به همین دلیل، در طول تاریخ به عنوان الگو و خاطره‌ای دوست‌داشتنی در میان انسان‌ها باقی مانده‌اند و این شیفتگی همچنان وجود دارد. یهودیان نسبت به حضرت موسی(ع)، مسیحیان نسبت به حضرت عیسی(ع)، مسلمانان نسبت به همه انبیای الهی به خصوص پیامبر اسلام و شیعیان علاوه بر پیامبر و پیامبران، نسبت به ائمه(ع)؛ بنابراین انسان‌ها دنبال چیزی می‌گردند که به آنها آرامش، طرب و طراوت بدهد.

با ورود انسان به دنیای مدرن و حاکم شدن معیارها و شاخص‌های عصر مدرن، به نظر می‌رسد که انسان بیشتر از گذشته از آن فضای مطلوب فاصله گرفته است و این مسئله جامعه ما را نیز شامل می‌شود. به هر حال حکومت‌هایی بوده‌اند و شرایطی وجود داشته که به این دورافتادگی دامن زده است. به همین دلیل لحظه‌ها، برهه‌ها، مناسک و مراسمی که آنها را به آن خاطرات دوست‌داشتنی و مدینه فاضله متصل کند، دلبستگی و شور و هیجان‌شان را افزایش می‌دهد، مثل ایام محرم یا زیارت بزرگان دین. در راهپیمایی اربعین که در چند سال اخیر جدی‌تر و آزادتر شده است، مناسباتی مشاهده می‌شود که خود انسان‌ها آن را شکل می‌دهند. این مناسبات و روابط در دنیای مدرن که به عافیت‌طلبی، حسابگری، خودخواهی، لذت و راحتی را برای خود خواستن، قدرت، شهرت و در سطح عمومی‌تر، تعصبات ملی و ناسیونالیستی دعوت می‌کند، مسیری متفاوت و متضاد را در پیش می‌گیرد؛ یعنی نه تنها خودخواهی نیست بلکه فوج دیگرخواهی است. در این مراسم، افراد یکدیگر را نمی‌شناسند، ولی به شدت نسبت به هم عشق و علاقه و از خودگذشتگی در حد اعلا دارند، افراد به زائران خدمات می‌دهند، یعنی مردمی که به لحاظ بهره‌مندی اقتصادی در سطح پایینی قرار دارند، ولی با عشق و علاقه آنچه را که مال شخصی‌شان است هدیه می‌کنند. به هر حال پیاده طی کردن یک مسیر حداقل هشتاد تا نود کیلومتری از نجف تا کربلا - خود عراقی‌ها بعضاً مسیرهای چهارصد تا پانصد کیلومتری را طی می‌کنند - در حالی که وسایل نقلیه از کنار انسان عبور می‌کند، این میل به سختی و لذت‌بردن از سختی، آن هم در دنیایی که به رفاه و راحتی دعوت می‌کند، مناسبات و بلکه زندگی جدیدی است که در دنیای کنونی عجیب تلقی می‌شود و بسیار هم لذت‌بخش است برای آنهایی که آن را تجربه کرده‌اند. این مناسبات، سبک و مدل خاصی از زیست را نوید می‌دهد که به نظر می‌رسد گمشده انسان‌ها در دنیای جدید است.

از طرف دیگر، سبک خاصی از تمدن‌سازی می‌تواند از دل آن بیرون آید. همان‌طور که می‌دانید، تمدن غرب مبتنی بر یک‌سری خصلت‌ها و خصوصیات است و این خصوصیات تمدنی را به وجود آورده که در عین داشتن رفاه و رشد علمی و صنعتی، اضطراب، اختلاف، ظلم و ستم و بی‌عدالتی در آن وجود دارد. مدلی از زیست، شکلی از تفکر و گونه‌ای از احساس که در برهه اربعین شاهد آن هستیم، نقطه مقابل تمدن غرب است و می‌تواند مبنا و پایه تمدنی باشد که بشر در طول تاریخ انتظار آن را می‌کشیده و ما شیعیان با عنوان آخرالزمان و تمدن مهدوی از آن یاد می‌کنیم. تمام آنچه در روایات و فرهنگ شیعی از دوره مهدوی یاد می‌شود، نمونه‌ای از آن در مناسک و برهه اربعین قابل مشاهده است که در آن دو اتفاق هم‌زمان رخ می‌دهد؛ سختی به لحاظ مادی و طرب و طراوت به لحاظ روحی و معنوی. این در جای دیگر شاید کمتر تجربه شود، اگر آمارها را هم نگاه کنیم حداقل آنچه مربوط به کشور ماست، می‌بینیم این گرایش و طلب سال به سال بیشتر می‌شود. همه کسانی که این مسیر را طی کرده و سختی‌هایش را تجربه کرده‌اند به عنوان تجربه‌ای شیرین و بی‌بدیل از آن یاد می‌کنند. این خصوصیات، ویژگی‌های بارز این مناسک است و از زوایای مختلفی می‌توان آن را بررسی کرد؛ مثل مدلی از سبک زندگی جدید و دوست‌داشتنی، مدل جدیدی از تمدن‌سازی، مدل جدیدی از مناسبات سیاسی میان کشورها و مکتب جدیدی از سیر و سلوک عارفانه. بسیاری از افراد وقتی با عرفان و داستان‌های عرفانی مواجه می‌شوند، خیلی علاقه‌مند می‌شوند تا این مسیر را طی کنند، مکتب‌ها و جریان‌های مختلفی در عرفان و سیر و سلوک وجود دارد و مدل سیر و سلوک اربعینی که مبتنی بر ریاضت است و در دل ریاضت، تجربه بسیار شیرین معنوی وجود دارد، یکی از زوایایی است که می‌توان از طریق آن به ماجرای اربعین پرداخت.

ایکنا ــ برای اینکه پیاده‌روی اربعین بهتر و باشکوه‌تر برگزار شود، دستگاه‌های مسئول و حتی خود مردم چه تدابیری را باید اتخاذ کنند؟

این اتفاق را انسان‌ها رقم می‌زنند، با آزادی و از درون و بدون هیچ تظاهر و خودنمایی، یعنی یک کار دلی است و از دل برمی‌آید، به همین دلیل هر کس می‌خواهد به این مراسم کمک کند تا بهتر برگزار شود، باید توجه داشته باشد که دخالت و حضور او با انگیزه کمک، فضای جوهری اربعین که مبتنی بر صدق و سادگی است دستکاری نشود. این خطر وجود دارد که مثلاً نهادهای دولتی بخواهند خودی نشان دهند و ناخودآگاه نوعی مرزبندی میان خدمات موکب‌های ایرانی و عراقی ایجاد شود، موکب‌های عراقی را خود مردم آنجا اداره می‌کنند که معمولاً از طبقات محروم و متوسط جامعه هستند و خدماتی که ارائه می‌دهند، در عین سادگی، بسیار صمیمانه است. کمکی که می‌توان به این مراسم کرد، این است که اجازه ندهیم این مدل دستکاری شود و به هم بخورد، البته نهادهای دولتی وظیفه دارند به تسهیل انتقال زائران به نجف کمک کنند، خدماتی که خوش‌بختانه هر سال بهتر می‌شود. در واقع از هر اقدامی که این حالت طبیعی خودخواسته را به یک حرکت دولتی تبدیل کند، باید خودداری کرد، البته تاکنون این اتفاق رخ نداده، ولی به هر حال مهم است که خدای نکرده کسانی نخواهند از این مناسک استفاده‌های سیاسی و قومیتی کنند. فعلاً این‌طور نیست، ولی شاید در آینده کسانی بخواهند این سوءاستفاده‌ها را انجام دهند.

ایکنا ــ همان‌طور که خودتان اشاره کردید، نباید اجازه داد حرکت مردمی اربعین به یک حرکت دولتی تبدیل شود. علاوه بر این مورد، چه آفت‌های دیگری ممکن است مناسک مردمی اربعین را تهدید کند؟

من خودم دو بار در این مناسک شرکت کردم، ولی به موردی در این خصوص برخورد نکردم، یعنی آن‌قدر معنویت این فضا زیاد و قوی است که اجازه نمی‌دهد هیچ امر خاصی در آنجا شکل بگیرد. فکر می‌کنم همین که به حاشیه‌های احتمالی در سطح رسانه‌ای پرداخته نشود بهتر است و سعی کنیم بیشتر به ابعاد پررنگ این حرکت پرداخته شود، در این صورت حواشی احتمالی را هم می‌توان کنترل کرد.

ایکنا ــ هر سال در موسم پیاده‌روی اربعین شاهد مخالفت برخی جریان‌ها با این حرکت مردمی هستیم. فکر می‌کنید این مخالفت‌ها ناشی از چیست؟

گروهی در کشور ما هستند که سعی دارند مسائلی را به هم ربط دهند که در واقع بی‌ارتباط هستند، مثلاً با توجه به ناکارآمدی‌های موجود در سیستم مدیریت، سوءاستفاده‌های اقتصادی و مشکلات معیشتی در موسم حج یا اربعین اظهار می‌کنند که بهتر است افراد به حج یا پیاده‌روی اربعین نروند و هزینه آن را به فقرا بدهند، در حالی که اینها دو مسئله مقابل هم نیست. اتفاقاً کسانی که تعلقات عمیق و خالصانه مذهبی دارند، بیشتر از دیگران به فقرا و محرومین توجه می‌کنند. کسانی که این ایرادها و اشکالات را وارد می‌کنند، مثل این است که بگویند چون در جامعه فقیر وجود دارد، مردم نباید برای فرزندانشان وسایل مدرسه بخرند، در صورتی که ربطی ندارد و هر دوی اینها می‌تواند اتفاق بیفتد. بسیاری از کسانی هم که در فضای روشنفکری این حرف‌ها را می‌زنند، چون این تجربه را نمی‌فهمند، ایراد می‌گیرند. توصیه من به همه و به خصوص کسانی که این ایرادها را وارد می‌کنند، این است که در متن حرکت قرار بگیرند، بعد از آن بررسی کنند که ایرادی وجود دارد یا نه. منطقی‌ترین شکل ایراد گرفتن از پدیده‌ای این است که انسان در متن آن قرار گرفته و نوعی شناخت بلاواسطه از آن پدیده پیدا کند، تا اگر خواست ایرادی وارد کند، این کار را درست انجام دهد. اکثر کسانی که این اشکالات و ایرادها را وارد می‌کنند، نمی‌فهمند، ندیده‌اند و تجربه نکرده‌اند و دلیل مخالفتشان، تصویر ذهنی غلطی است که خودشان از این ماجرا در ذهنشان ساخته‌اند. در حالی که این برخورد، نه علمی است و نه منصفانه. بهتر است یک بار این مراسم را تجربه کنند، شاید به خیلی از مکان‌ها سفر کنند، اربعین را هم به عنوان یک سفر در نظر بگیرند.