شر و رابطه آن با انکار خدا در نگاه فلاسفه غربی 

حجت‌الاسلام‌والمسلمین حامد شیواپور، فلسفه‌پژوه و عضو هیئت علمی دانشگاه مفید، در گفت‌وگو با ایکنا، با اشاره به بحث شیوع کرونا و اینکه ممکن است برخی آن را شر بدانند و با بیان اینکه مسئله شر در میان فلاسفه و متفکران ملحد و بی‌دین و دیندار مورد توجه بوده است، گفت: ملحدان و متفکران بی‌دین معمولاً شرور عالم را دلیلی محکم از زعم خویش برای انکار خدا می‌نامند و حتی معروف است که یک متفکر آلمانی گفته است که مسئله شر پناهگاه الحاد است و ملحدان و بی‌دینان پناهگاه فکری بهتری از شرور برای انکار خدا ندارند.

وی با بیان اینکه شر آن طور که در کتب کلامی و فلسفی معروف است به دو دسته شرور اخلاقی و طبیعی تقسیم‌بندی می‌شوند، اظهار کرد: شرور طبیعی مواردی مانند سیل، زلزله، بیماری‌ها، میکروب و ویروس و شرور اخلاقی مانند جرم، قتل، زد و خورد و ناسزاگویی است. اشکالی که ملحدان متفکر بیان کرده و اندیشمندان مسیحی و مسلمان دیندار می‌خواهند به آن جواب دهند این است که می‌گویند شما (مسلمین) می‌گویید خدا هست و سه ویژگی دارد؛ علم مطلق، قدرت مطلق و مهربانی و خیرخواهی. وجود شرور طبیعی با این سه مقوله منافات دارد.

شر در نگاه فلاسفه غربی

این استاد دانشگاه مفید تأکید کرد: این‌ها می‌گویند اگر خداوند قدرت دارد و عالم است و مهربان، باید جلوی این شرور را بگیرد و چون نمی‌گیرد پس خدا وجود ندارد. ضمن اینکه وجود شر با مهربانی و رحمت خدا سازگار نیست. متفکری به نام «جان مکی» از کسانی است که این اشکال را مطرح کرده و متکلمان مسیحی و مسلمان پاسخ‌هایی به آن داده‌اند.

شیواپور با بیان اینکه یکی از بهترین آثاری که به این شبهات پاسخ داده‌اند کتاب عدل الهی شهید مطهری است که دو فصل آن متعلق به شرور است، تصریح کرد: یکی از مباحث این است که شرور فوایدی را مانند زمینه ابتلا، امتحان و افزایش درجه کمالی برای انسان دارند و باعث رشد دنیوی و اخروی هستند، مثلاً کرونا ممکن است سبب پیشرفت پزشکی و کشف داروی آن شود یا مواردی مانند صبر فردی و اجتماعی و ازخودگذشتگی را در جامعه افزایش دهد.

وی اضافه کرد: اگر عمیق‌تر و کلان‌تر نگاه کنیم، می‌بینیم خیری که به انسان‌ها می‌رسد از شر آن بیشتر است؛ ایثاری که افراد ازخودگذشته می‌کنند و در کنار کادر درمان و پرستاری به مبارزه با کرونا برخاسته‌اند برای آنان کمال محسوب می‌شود و متکلمان این کمال را داری ارزشی بیش از آن شر می‌دانند. در شیوع کرونا مواردی از ایثار خلق شد که هیچ وقت در حالت عادی مشاهده نمی‌شود. در آیات و روایات هم شواهدی برای خیر نهفته در شرور ظاهری داریم؛ در حکمت‌های نهج‌البلاغه امام در مضمونی فرمودند که در گونه‌گونی احوال گوهر انسان شناخته و حقیقت انسانیت شکوفا می‌شود و این از ثمرات بلاست.

 

شیواپور با بیان اینکه شرور جنبه عدمی دارند، اظهار کرد: اندیشمندان و متکلمان شرور را از جهتی شر و از جهت دیگر خیر می‌بینند؛ لذا ما شر مطلق نداریم و نسبی است؛ چون با صفات خدا سازگار نیست که شر مطلق وجود داشته باشد؛ این ویروس برای خودش بد نیست، زیرا جانداری است، ولی از نظر اختلالی که در زندگی انسان ایجاد می‌کند شر است. ضمن اینکه تبعات آن لزوماً شر نیست و خیراتی هم دارد.

مدیر مرکز مطالعات قرآن دانشگاه مفید افزود: برای اولیای الهی و افرادی که در سطح عالی معرفتی هستند حتی شر نسبی هم وجود ندارد؛ کسانی مانند حضرت زینب(س) بعد از آن همه رنج و مصیبت در کربلا و شام فرمودند: «ما رایت الا جمیلا»، هر چه می‌بینند خیر و زیبایی است، ولی ما که در آن سطح معرفت نیستیم شرور را شر می‌بینیم. لذا پاسخ فلسفی برای ما این است که شر مطلق نیست. قطعاً انسان اگر به چشم اعتبار بنگرد، همه اتفاقات اطرافش و خود انسان امتحان و آزمون است و هیچ وقت از امتحان برکنار نیستیم؛ آیه دوم سوره عنکبوت «أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا یُفْتَنُونَ» هم مبین این امر است. لذا تمامی اتفاقات اعم از شیرین، تلخ و ... امتحان است و انسان مؤمن همه این حوادث را آزمون الهی می‌بیند.

این فلسفه‌پژوه تصریح کرد: این ویروس برای تربیت‌شدگان مکتب قرآن آزمونی الهی است و خوشا به حال کسانی که با ایمان و صبوری و ایثار از این آزمون سر بلند بیرون می‌آیند و بد به حال کسانی که با اختلاس و گرانفروشی سرافکنده هستند. در این روز‌ها از طرفی کشور درگیر این بیماری است و پزشکان و وزارت بهداشت هم دستور داده‌اند که مردم تا جای ممکن در خانه بمانند و در این تزاحم باید اهم را مدنظر قرار دهیم.

نگاه فقه به تزاحمات

شیواپور بیان کرد: در فقه و اصول هم وقتی میان دو امر مهم تزاحم ایجاد شد، باید اهم و مهم کنیم. حفظ نفس در جایی که احتمال خطر جدی وجود دارد واجب است، ولی بسیاری از کار‌هایی که به خاطر آن از منزل خارج می‌شویم ممکن است اولویت چندم ما باشد. در دستورات دینی و احکام فقهی هم بیان شده است که وقتی میان دو امر واجب تزاحم ایجاد شد، باید مورد مهم‌تر را در نظر بگیریم؛ مثلاً اگر نامحرمی در حال غرق شدن باشد با اینکه دست زدن به نامحرم در حالت عادی حرام است در این مورد نه تنها حرام نیست، بلکه حفظ جان او واجب است.

وی گفت: در بحث کرونا هم از یک سو حفظ جان خود، عزیزان و مشکل ایجاد نکردن برای دیگران و از سوی دیگر موضوعاتی مانند صله رحم مطرح است که امور مستحبی است و باید جانب امور واجب را بگیریم. ضمن اینکه امروز به مدد توسعه وسایل ارتباطی و فضای مجازی و کانال‌های پیام‌رسانی صوتی و تصویری به راحتی می‌توانیم با اقوام و والدین و بستگان صله رحم کنیم و نیازی نیست که حتماً این کار حضوری انجام شود.