برنامه‌ریزی و تاب‌آوری در مواجهه با بحران کرونا
وضعیت کنونی جامعه ایران نشان می‌دهد که غفلت از مقوله یادگیری در مواقع بحران بسیار جدی است، چراکه هنوز به رغم تأکید باستان ـ دینی بر پاکیزگی و همچنین حدیث نبوی در زمینه «لاضَرَرَ وَ لاضِرارَ فی‌الاسلام »، هنوز بسیاری از اعضای جامعه این وضعیت را جدی نگرفته و به آن عمل نمی‌کنند، زیرا همین امر امکان هرگونه برنامه‌ریزی برای بحران را با شکست مواجه می‌کند و تاب‌آوری جامعه را کاهش می‌دهد.
بیشترین تحولات بشر طی یک سده اخیر به وقوع پیوسته است که از مصادیق بارز آن می‌توان به ابداعات فناورانه در عرصه‌های مختلف علمی، صنعتی، پزشکی و به تبع آن رشد بالای جامعه شهرنشین در مقیاس جهانی اشاره کرد؛ لیکن با وجود تمام دستاوردها، هنوز انسان در مقابل بسیاری از قانون‌مندی‌های محیطی (طوفان، سیل، زلزله، آتشفشان و... شیوع بیماری‌های مسری نظیر طاعون، وبا، آنفولانزا و...) ضعیف و ناتوان است.
شیوع تدریجی و در عین حال فراگیر ویروس کرونا (COVID-19)، در آغاز سال میلادی 2020 ضرورت اندیشه به بحران‌های آتی بشر را بیش از آشکار ساخته است. این ویروس مهلک، در مدت کوتاهی (کمتر از یک ماه) از مبدا خود که شهر ووهان چین بود، به بسیاری از کشورهای جهان سرایت کرد و حیات اجتماعی و اقتصادی بسیاری از شهرهای بزرگ را به رکود کشاند.
شیوع کرونا خواه قانون طبیعی زمین باشد، خواه حاصل تعمد یا مدرنیته ناقص، عدم کنترل بشر بر سرنوشت خویش و قانون بقای اصلح هربرت اسپنسر و داروین را حکایت می‌کند که در حال زدودن و پاکسازی افراد، گروه‌ها و جوامع ضعیف از نظام زیست و اقتصاد جهانی است. اپیدمی‌های مشهور تاریخ نظیر شیوع طاعون، سل، آبله، جذام، مالاریا و... خسارات جانی و اقتصادی زیادی به مردمان جوامع تحمیل کرده‌اند و شرایط امروز جهان نیز بیانگر آن است که عصر بیماری‌های مُسری به پایان نرسیده و هر لحظه امکان بروز بحران‌ها و فجایع در فضاهای شهری وجود دارد.
خاموش کردن آتش کرونا در شرایط کنونی نیازمند امکانات علمی، اطلاعاتی، بهداشتی، درمانی و از همه مهمتر تقویت اقتصاد در مقیاس های جهانی- ملی و محلی (شهری و روستایی) است. متاسفانه به رغم سهم 7.1 درصدی بخش سلامت از تولید ناخالص ملی، ایران هنوز در میان کشورهای جهان در رتبه ۸۹ قرار دارد که همین امر توفیق در مقابله با بحران‌ها را باچالش مواجه می‌سازد. همچنین مشاهدات وگزارش-های رسانه‌ها از وضعیت بیماران و بیمارستان‌ها نشان می‌دهد که به رغم گذشت دو ماه از انتشار کرونا در چین، آمادگی و درس آموزی لازم صورت نگرفته و مسائل زیادی در زمینه‌های مدیریت کلان مواجه با بحران، تدارک مواد اولیه ضدعفونی کننده، آموزش شهروندی(با تمام شیوه‌های ممکن)، برنامه‌ریزی برای برپایی بیمارستان‌های صحرایی، نقاهتگاه¬ها و... مشاهده می‌شود.
طبق مصوبات قانونی از جمله ماده 55 قانون شهرداری‌ها، صیانت از جان شهر و شهروندان وظیفه ذاتی مدیریت شهری است. از این رو در هرگونه برنامه‌ریزی و مدیریت بحران (و از جمله بحران شیوع ویروس کرونا)، باید در ابعاد مختلف کالبدی، اقتصادی و اجتماعی-فرهنگی و در دو دوره پیش و پس از وقوع بحران و در مقیاس‌های ملی، منطقه‌ای و محلی مورد توجه قرار گیرد. شایان ذکر است، طی چند دهۀ اخیر رویکردهای نوین و در عین حال وابسته به هم در عرصه برنامه‌ریزی مطرح شده است که کاربرد وسیعی می-توانند در مدیریت مخاطرات و بحران‌های شهری داشته باشند که از آن جمله می‌توان به سه مفهوم «آینده نگاری، یادگیرندگی و تاب‌آوری» اشاره کرد که به صورت چرخه‌ای همدیگر را تحت پوشش قرار می‌دهند.
آينده‌نگاری، فرایندی نظام‌مند با نگاه به آينده بلندمدت در زمينه‌های علمی، فناوری، اقتصادی و اجتماعی است كه هدف آن تعيين حوزه‌های پژوهش راهبردی و پيدايش فناوری‌های نوظهور با بيشترين فوايد اقتصادي و اجتماعی بوده و به رويكردی نظام‌مند و مشاركتی برای توسعه راهبردها و سياست‌های كارا برای دورە ميان مدت و بلند مدت آينده بر اساس ترسیم آینده‌های «محتمل، ممکن و مطلوب» اشاره دارد.
تاب‌آوری را فرایند توانایی یا پیامد سازگاری موفقیت‌آمیز با شرایط تهدیدکننده تعریف نموده‌اند. تاب‌آوری ظرفیت بازگشتن از دشواری ادامه‌دار و توانایی در ترمیم خویشتن است. همچنین، یادگیرندگی به معنای انباشتن، اندیشیدن، استفاده از دانش، مهارت‌ها و نگرش های پیچیده است، به گونه‌ای که فرد یا گروه بتواند سازگاری فعالی با محیط‌های در حال تغییر خود داشته باشد.
یادگیری فرایندی علمی- عملی است و یادگیری مادام‌العمر توسعه توانایی‌های انسانی با استفاده از حمایت مستمر است، که افراد را برای کسب دانش، ارزش‌ها، مهارت‌ها و درک آنچه در طول زندگی‌شان نیاز دارند، برمی‌انگیزد و قوی می‌کند. در این میان باید توجه داشت که شاخص‌های دانشی یادگیرندگی شامل یادگیری مادام‌العمر، کنجکاوی و پرسشگری، نوآوری و خلاقیت، آینده‌نگری و برنامه‌ریزی، تفکر انتقادی، خودکنترلی، خلق و انتقال دانش و ... و شاخص‌های اجتماعی یادگیرندگی شامل مهارت ارتباطی، مشارکت اجتماعی، تحول‌گرایی اجتماعی، وفاق و همدلی، قانون‌گرایی، مسئولیت‌پذیری و... نقش زیربنایی-تری در آینده‌نگاری برای تاب‌آوری اجتماعات را دارند.
وضعیت کنونی جامعه ایران نشان می‌دهد که غفلت از مقوله یادگیری در مواقع بحران بسیار جدی است، چراکه هنوز به رغم تاکید باستانی- دینی بر امر پاکیزگی و همچنین حدیث نبوی در زمینه «لاضَرَرَ وَ لاضِرارَ فی‌الاسلام »، هنوز بسیاری از اعضای جامعه این وضعیت را جدی نگرفته و به آن عمل نمی‌کنند، زیرا همین امر امکان هرگونه برنامه‌ریزی برای بحران را با شکست مواجه نموده و تاب‌آوری جامعه را کاهش می‌دهد. این مقاله برنامه‌ریزی و اقدامات اجتماعی- فرهنگی در مدیریت بحران‌های شهری را مقوله‌ای زیرساختی می‌داند که باید در پیوند با اقدامات کالبدی مد نظر قرار گیرد. از این رو به کارگیری الزامات و اقدامات زیر می‌تواند به افزایش یادگیرندگی و تاب‌آوری شهری منجر شود:
1) ایجاد مدیریت یکپارچه بحران متشکل از کلیه نهادهای اجرایی کشور و سازماندهی خدمات به شکل یک قرارگاه بهداشتی- درمانی به منظور ایجاد وحدت رویه و اجتناب از اقدامات جزیره‌ای.
2) آگاهی@بخشی و ارتقای شفافیت در جامعه از طریق ایجاد و تقویت سیستم‌های اطلاع‌رسانی فیزیکی (بیلبوردهای آموزشی، بنرها، بروشورها و...) و الکترونیک (رسانه‌های عمومی، کانال ها، سایت‌ها، و شبکه‌های مجازی، پاسخگویی تلفنی و...).
3) برگزاری رزمایش‌های دفاع بیولوژیک و آموزش شهروندان، گروه‌های داوطلب و نهادهای اجتماعی در مواقع پیش و پس از وقوع بحران در مقیاس ملی به منظور ارتقای آمادگی جامعه.
4) استفاده از ظرفیت اجتماعی و قدرت کنشگری جامۀ مدنی و شبکه‌های اجتماعی آفلاین نظیر مساجد و نهاد بسیج محلات، انجمن‌های صنفی و حرفه‌ای، خیریه‌ها و... به منظور پذیرش بخشی از مسئولیت دولت.
5) ایجاد سامانه اطلاعات مکانی (GIS) شهروند محور به منظور به روزرسانی سریع پایگاه داده‌های شهری، رصد و پایش بیماران، ضدعفونی کردن مسیرهای پر تردد و توزیع مواد اولیه (ماسک و دستکش، الکل و..) در بین شهروندان.
6) استفاده از ظرفیت علمی و تجربی مراکز دانشگاهی، شرکت‌های دانش بنیان و استارتاپ‌ها در ایجاد سامانه‌های مدیریت هوشمند بحران بیماری‌های مسری به منظور شناسایی هوشمند بیماران (از طریق کدهای دیجیتال QR، حسگرهای مصنوعی سنجش دمای بدن و ...) و تحلیل مکان‌مبنای آنها به منظور ارائه خدمات درمانی.
7) افزایش سرانه‌های درمانی (مساحت و تخت بیمارستانی در کشور) در مقایسه با استانداردهای منطقه‌ای و جهانی، با توجه به مخاطرات زیاد در کشور.
8) شناسایی اراضی و مکانیابی بیمارستان‌های صحرایی در برنامه‌ریزی‌های پیش از وقوع بحران و آماده سازی کامل پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران و درمانگاه‌ها.
نوید سعیدی‌رضوانی: نایب‌رئیس جامعه مهندسان شهرساز ایران
حمیدرضا تلخـابی: دکترای برنامه‌ریزی شهری
