بررسی تریکورد «مستعار» و پنتاکوردهای «اثرکُرد و نوااثر» در هنر تلاوت قرآن + فیلم

به گزارش ایکنا، این روزهای شیوع کروناویروس و ایجاد وضعیت خاص در کشور از جمله توصیه اکید به مردم برای حضور در خانه و تردد حداقلی در سطح معابر عمومی است. این شرایط و فرصت ایجاد شده می‌طلبد در فضای مجازی نیز مطالب و محتوای مناسب تهیه و منتشر شود.

فیلم‌های ارائه نکات آموزشی مقامات و الحان در هنر تلاوت قرآن نیز در همین راستا منتشر می‌شود که شاهد انتشار دهمین قسمت هستیم.

علاقه‌مندان می‌توانند روزهای شنبه، دوشنبه و چهارشنبه، ساعت ۱۷ شاهد انتشار این فیلم همراه با متن آن در سایت ایکنا و در شبکه‌های اجتماعی iqnanews@ باشند.

این مجموعه آموزشی به درخواست خبرگزاری قرآن با تدریس رضا روانبخش، کارشناس حوزه موسیقی و مدرس آواز اصیل ایرانی، تهیه شده است.

قسمت دهم: بررسی تریکورد «مستعار» و پنتاکوردهای « اثرکرد و نوااثر»

در جلسات گذشته در رابطه با جنس‌های چهارتایی یا تتراکوردهای مقامات موسیقایی در هنر تلاوت قرآن کریم نکاتی ارائه شد. اما همان طور که پیش از این نیز بیان شد، برخی مجموعه‌های سه‌تایی و نیز مجموعه‌های پنج‌تایی وجود دارد که شامل سه نت پشت سر هم (تریکوردها یا ثلاثی) و یا پنج نت پشت سر هم (پنتاکوردها یا عقدها) می‌شود.

همچنین، از این مجموعه‌های سه‌تایی یا پنج‌تایی نیز گاهی در ساختار برخی از مقامات استفاده می‌شود که در این جلسه به چند مورد از آن‎ اشاره می‌شود. یکی از این مجموعه‌های سه‌تایی که در مقامات موسیقایی کاربرد دارد، سه‌تایی «مستعار» نام دارد که فواصل بین درجات در آن به این صورت است که فاصله بین درجه دوم نسبت به درجه اول، سه‌چهارم پرده و فاصله بین درجه سوم و دوم آن نیز یک و یک‌چهارم پرده است.

اگر نت «می» را در این مجموعه به عنوان نت پایه قرار دهیم، نت اول یعنی نت «می» در حالت طبیعی (بکار) خواهد بود. نت دوم یعنی نت «فا» باید ربع پرده افزایش پیدا کرده و تبدیل به «فا سری» شود و نت «سل» نیز نیم‌پرده افزایش پیدا کرده و در حالت «سل دیز» قرار می‌گیرد. این فضا را بیشتر در مقام همایون موسیقی ایرانی بیشتر می‌شنویم که این سه‌تایی همان سه نت اول مقام همایون با همین فواصل است. اگر در این سه‌تایی درجه دوم یعنی نت «فا» را تغییر ندهیم و در همان حالت بکار و طبیعی خود قرار دهیم و ربع‌پرده به آن اضافه نکنیم، سه نت اول، جنس چهارتایی حجاز ایجاد خواهد کرد.

همچنین، از مجموعه‌های مهم پنج‌تایی که می‌توان به آن اشاره کرد، پنج‌تایی «اثر کُرد» و پنج‌تایی «نوا اثر» است. فواصل موجود در پنج‌تایی نوا اثر به این صورت است که فاصله درجه دوم نسبت به درجه اول یک پرده کامل، درجه سوم نسبت به درجه دوم، یک دوم پرده (نیم‌پرده)، درجه چهارم نسبت به درجه سوم یک و یک دوم (یک و نیم) پرده و درجه پنجم نسبت به درجه چهارم نیم (یک دوم) پرده است.

اگر نت «ر» را در این مجموعه به عنوان نت پایه قرار دهیم، نت «ر» در حالت طبیعی یا بکار، نت «می» در حالت طبیعی یا بکار، نت «فا» در حالت طبیعی یا بکار، نت «سل» نیم پرده افزایش پیدا کرده و به صورت «سل دیز» و نت «لا» در حالت بکار یا طبیعی خواهد بود. همچنین، اگر این مجموعه را از درجه دوم یعنی از نت «می» آغاز کنیم، جنس چهارتایی «حجاز» تشکیل می‌شود.

پنج‌تایی مهم دیگری که وجود دارد، «اثر کرد» نام دارد که در این مجموعه فاصله بین درجه دوم نسبت به درجه اول یک دوم پرده، فاصله بین درجه سوم و دوم یک پرده کامل، بین درجه چهارم و سوم یک و نیم پرده و فاصله بین درجه پنجم و چهارم نیز یک دوم پرده (نیم پرده) است.

در این مجموعه اگر نت «می» را به عنوان نت پایه قرار دهیم، نت «می» در حالت طبیعی یا بکار، نت «فا» در حالت بکار یا طبیعی، نت «سل» در حالت طبیعی یا بکار، نت «لا» نیم پرده بالاتر یعنی «لا دیز» و نت «سی» در حالت بکار یا طبیعی خواهد بود. فضای پایانی این مجموعه که شنیده می‌شود، همان فضای مقام حجاز کاری است که بی‌شباهت به مقام چهارگاه در موسیقی ایرانی نیست.

البته مجموعه‌های پنج‌تایی مانند نوا اثر و اثر کرد کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد و کمتر آن‌ها را می‌شنویم. این مجموعه‌ها را گاهاً در تلاوت‌های قاریانی مانند محمود رمضان و محمد عمران می‌شنویم، ولی این مجموعه‌ها در فضاهای تلاوت قاریان قدیمی‌تر مانند مرحوم استاد مصطفی اسماعیل کمتر شنیده می‌شود.