میزان توجه کتب درسی قرآن به كسب مهارت خواندن آیات چقدر است

به گزارش ایکنا، رضا نباتی، كارشناس قرآن سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی و از مؤلفان كتاب‌های درسی آموزش قرآن در مقاله‌ای با عنوان «میزان توجه کتاب‌های درسی قرآنی به کسب مهارت خواندن آیات قرآن کریم چقدر است؟» که آن را در اختیار این خبرگزاری قرار داده است به بررسی این سؤال یا شبهه‌ای که از سوی برخی از چهره‌ها در حوزه آموزش قرآن در نظام رسمی آموزشی مطرح می‌شود، پرداخته است که متن آن به شرح ذیل است:

بیشتر بخوانید:

• ارائه ۳۱۳ پیام قرآنی در طرح گنجينه نور به تفکیک ۳۰ جزء
• پخش ترتیل‌ کامل قرآن ویژه نوجوانان از رسانه ملی چه توجیهی دارد
• صدای زنگ قرآن است، این زنگ

مقدمه

گاهی این سؤال (یا شبهه) از سوی برخی از چهره‌ها در حوزه آموزش قرآن در نظام رسمی آموزشی مطرح می‌شود كه «میزان توجه كتاب‌های درسی قرآن به كسب مهارت خواندن آیات قرآن كریم چقدر است؟»

هر چند چنین مطالبه‌گری از نظام رسمی آموزش و پرورش حق طبیعی همه است و می‌تواند به عنوان یك فرصت برای اصلاح و ارتقای نظام تعلیم و تربیت كشور محسوب شود، اما طرح این مسئله گاهی با این بیان همراه است كه «كتاب‌های درسی قرآن دانش‌آموزان به دلیل پرداختن به مطالب فرعی از جمله داستان و شعر و پیام قرآنی و ... فرصت كسب مهارت خواندن قرآن را از دانش آموزان می‌گیرد.»

در پاسخ به این سؤال، به چهار نكته به اختصار و اجمال اشاره می‌شود:

نكته اول: سؤال‌كنندگان در وهله اول می‌توانند به پژوهش‌های انجام شده مراجعه كنند و در صورت نیاز اقدام به انجام پژوهش‌های جدیدتری كنند تا طرح سؤال به ایجاد شبهه در جامعه و نادیده گرفتن تلاش‌های شبانه‌روزی و چندین ساله برنامه‌ریزان درسی و آموزشی نینجامد.

نكته دوم: بیان نكات در این نوشته به هیچ وجه به معنای بی‌اشكال دانستن برنامه درسی فعلی قرآن نیست. بلكه به منظور كمك به روشن شدن موضوع و به قولی «تحریر محل نزاع» است.

نكته سوم: كتاب‌های درسی آموزش قرآن هم مانند سایر كتاب‌های درسی، مأموریت كاملاً مشخصی دارند كه در اسناد تحولی و راهنمای برنامه درسی مصوب مشخص شده است و در مقام نقد باید آن را نیز ملاك عمل قرار داد.

نكته چهارم: پس از راهنمای برنامه درسی مصوب، اسناد تحولی مهم‌ترین ملاك ارزیابی چنین موضوعی است:

الف ـ در «سند برنامه درسی ملی» مصوب و در بخش قلمرو «حوزه تربیت و یادگیری قرآن كریم و عربی» (دومین حوزه مصوب) آمده است: «حوزه یادگیری قرآن و عربی» شامل دو حوزه محتوایی آموزش قرآن كریم و آموزش عربی است و حد نهایی یادگیری آن در این دروس به شرح زیر است:

1- خواندن صحیح و روان قرآن کریم

2- درک معانی عبارات ساده و پرکاربرد قرآن کریم

3- توانایی تدبر در آیات قرآن کریم به منظور درک ساده و اولیه مفاهیم آیات، بدون آموزش تخصصی علوم قرآنی

4- علاقه و انس دائمی با قرآن کریم، به نحوی که دانش‌آموزان، اهل خواندن و تفکر در قرآن باشند.

تذكر: این چهار ركن در تمامی نگاشت‌های قبلی سند برنامه درسی ملی هم آمده است. از جمله «نگاشت چهارم» كه غیرقابل استناد و غیرمصوب است و این ادعا از سوی افرادی كه سند برنامه درسی ملی مصوب را به رسمیت نمی‌شناسند و نگاشت چهارم را ملاك عمل و جایگزین سند ملی مصوب كرده‌اند، جای تعجب و شگفتی است.

ب: «اهداف نه‌گانه آموزش عمومی قرآن كریم» مصوب جلسه ۱۹ و ۲۰ مورخ ۷/۲/۱۳۹۲ و ۴/۸/۱۳۹۲ شورای توسعه فرهنگ قرآنی كشور كه نقشه راه فعالیت‌های قرآنی را در این حوزه مشخص می‌كند، نیز به صراحت بیان شده است. سند برنامه درسی ملی كه قبل از این سند به تصویب رسیده تنها به چهار هدف از نه هدف توجه كرده و كتاب‌های درسی احتمالا باید به سایر اهداف مصوب نه‌گانه هم توجه كند. با توجه به عدم وجود هماهنگی لازم بین اهداف آموزش عمومی قرآن با اسناد تحولی (سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری، سند تحول بنیادین، سند برنامه درسی ملی) لازم است این اهداف در گام نخست توسط شورای عالی اموزش و پرورش با اسناد مذكور مطابقت داده شوه و پس از انجام اصلاحات لازم تصویب و ابلاغ شود.

اهداف نه‌گانه آموزش عمومی قرآن كشور شامل موارد زیر است:

• تقویت ایمان و گرایش به قرآن و عترت
• توانایی خواندن قرآن
• درک معنای آیات قرآن کریم
• توانایی و التزام به تدبر در آیات قرآن کریم
• حفظ قرآن کریم
• انس با قرآن کریم
• آشنایی با علوم و معارف قرآن
• توانایی استفاده از قرآن کریم
• تبعیت از قرآن و عترت

ج: در «سیاست‌های کلی ایجاد تحول در نظام آموزش و پرورش کشور» ابلاغیه مقام معظم رهبری^{(دام عزه)} نیز به صراحت به ابعاد مختلف آموزش قرآن در نظام رسمی آموزش و پرورش اشاره شده  است:

«4- ایجاد تحول در نظام برنامه ریزی آموزشی و درسی با توجه به:

4-4- توسعه فرهنگ و معارف اسلامی و یادگیری قرآن (روخوانی، روان‌خوانی و مفاهیم) و «تقویت انس دانش آموزان با قرآن» و سیره پیامبر اکرم^(ص) و اهل‌بیت^(ع) و گسترش فرهنگ اقامه نماز»

همانطور كه ملاحظه می‌شود در سیاست‌های ابلاغی رهبری به «تقویت انس دانش‌آموزان» به عنوان محور تربیت قرآنی توجه شود.

د: در راهکار 3-1 «سند تحول بنیادین آموزش و پرورش» به توسعه فرهنگ اقامه نماز و اهتمام به برپایی نماز جماعت در مدرسه و «تقویت انس با قرآن در دانش‌آموزان» و توسعه فرهنگ و سواد قرآنی با اصلاح برنامه‌ها و توانمندسازی معلمان در راستای تقویت مهارت روخوانی و روان‌خوانی در دوره ابتدایی، آشنایی با مفاهیم کلیدی قرآن در دوره متوسطه اول و آموزش معارف قرآنی در متوسطه دوم بر اساس «منشور توسعه فرهنگ قرآنی» (اهداف آموزش عمومی قرآن كریم) تأكید و توجه شده است.

هـ : در مقاله‌ای كه پیش از این با عنوان «سیمای اهداف آموزش عمومی قرآن در كتاب‌های درسی قرآن‌» به قلم نویسنده همین مطلب، منتشر شد، هریك از اهداف نه گانه مورد بررسی قرار گرفته است. در جداول زیر، نحوه پوشش اهداف نه گانه آموزش عمومی قرآن كریم در كتاب‌های درسی قرآن به تفكیك تعداد صفحات و فعالیت‌ها نشان داده می‌شود:

میزان توجه كتاب‌های درسی قرآن به كسب مهارت «خواندن آیات قرآن كریم» در دوره اول و دوم ابتدایی

نام سوره‌ها و حجم آیات مندرج كتاب‌های درسی آموزش قرآن در دوره اول و دوم ابتدایی

دوره اول ابتدایی ( پایه های اول تا سوم ابتدایی ) :  حدود یك جزء از قرآن كریم ( در مجموع از 36 سوره )

سوره‌های: توحید، كوثر، عصر، ناس، فلق، نصر، حمد، كافرون، انشراح، مسد، همزه، فیل، تین، قدر، قریش، همزه، ضحی، زلزال، تكاثر، قارعه، بینه، شمس، لیل، بلد، عادیات، قارعه

26 سوره كوتاه از 37 سوره جزء 30 + سوره حمد ( نیم جزء از جزء30 )

حدود 11 صفحه از قرآن كامل

و آیات منتخب سوره‌های: بقره، ابراهیم، اسراء، آل‌عمران، طه، مائده، حج، شعرا، شورا، قصص

16 قطعه نیم صفحه ای ( حدود 9 صفحه از قرآن كامل / نیم جزء از جزء30 )

9 صفحه از 10 سوره قرآن كامل  

دوره دوم ابتدایی (پایه های چهارم تا ششم ابتدایی) :  بیش از چهار جزء از قرآن كریم

سوره‌ها و آیات منتخب سوره‌های: تغابن، ابراهیم، واقعه، آل‌عمران، اسراء، هود، ملك، نمل، یوسف، عبس، قمر، رحمن، اعراف، هود، انعام، نساء، مائده، رعد، نحل، انفال، شعراء، انبیاء، فتح، حجرات، قاف، ذاریات، طور، حدید، مجادله، حشر، ممتحنه، صف، طلاق، تحریم، قلم

84  صفحه از 35 سوره قرآن كامل

در مجموع : حدود 100 صفحه  از  71 سوره  قرآن كریم

 تبصره : این تعداد تنها به صفحات قرآن كامل كه در كتاب درسی قرآن چاپ شده اشاره دارد. در بخش آموزش قواعد خواندن و نیز درك معنای آیات ( كار در كلاس )، پیام‌های قرآنی، لوحه آموزش روخوانی و ... نیز تعداد زیادی از آیات آمده است كه با احتساب تكراری بودن برخی از آن ها حدود یك دوم ( یعنی نصف ) صفحات قرآنی آمده است كه در این آمارها به آن ها اشاره نشده است.

میزان توجه كتاب‌های درسی قرآن  به كسب مهارت «خواندن آیات قرآن كریم» در دوره اول متوسطه

نام سوره‌ها و حجم آیات مندرج كتاب‌های درسی آموزش قرآن در دوره اول متوسطه

دوره اول متوسطه (پایه‌های هفتم تا نهم): بیش از پنج جزء از قرآن كریم

آیات منتخب سوره‌های: یونس، هود، یوسف، رعد، ابراهیم، حجر، نحل، اسراء، كهف، مریم، طه، انبیا، حج، مؤمنون، نور، فرقان، شعرا، نمل، قصص، عنكبوت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه، احقاف، محمد، فتح، حجرات، ذاریات، قمر، رحمن، واقعه، حدید، حشر، صف، جمعه، منافقون، تغابن، ملك، نوح، مزمل، نبأ، غاشیه

در مجموع : حدود 105 صفحه  از  43 سوره  قرآن كریم

تبصره :این تعداد تنها به صفحات قرآن كامل كه در كتاب درسی قرآن چاپ شده اشاره دارد. در بخش آموزش قواعد خواندن و نیز درك معنای آیات  (كار در كلاس)، پیام‌های قرآنی، لوحه آموزش روخوانی و ... نیز تعداد زیادی از آیات آمده است كه با احتساب تكراری بودن برخی از آن ها حدود یك دوم (یعنی نصف) صفحات قرآنی آمده است كه در این آمارها به آن‌ها اشاره نشده است.

میزان توجه كتاب‌های درسی قرآن  به كسب مهارت «‌خواندن آیات قرآن كریم‌» در دوره دوم متوسطه

نام سوره‌ها و حجم آیات مندرج كتاب‌های درسی آموزش قرآن دوره ابتدایی

دوره دوم متوسطه (پایه‌های دهم تا دوازدهم):  بیش از دو جزء از قرآن كریم

آیات منتخب سوره‌های‌: نحل، صاد، صافات، مومنون، بقره، تكویر، زمر، آل عمران، اعراف، نور، غافر، احزاب، یونس، نساء، مائده، انبیاء، هود، توبه، منافقون، حدید، واقعه، انعام، مدّثّر، كهف،

در مجموع : حدود 45 صفحه  از  24 سوره  قرآن كریم

تبصره: این تعداد تنها به صفحات قرآن كامل كه در كتاب درسی قرآن چاپ شده اشاره دارد. در بخش آموزش قواعد خواندن و نیز درك معنای آیات (كار در كلاس)، پیام های قرآنی، لوحه آموزش روخوانی و ... نیز تعداد زیادی از آیات آمده است كه با احتساب تكراری بودن برخی از آن ها حدود یك دوم (یعنی نصف) صفحات قرآنی آمده است كه در این آمارها به آن ها اشاره نشده است.

بیشتر بخوانید:

• ضرورت ایجاد تحول جدی در حوزه آموزش عمومی قرآن
• ۵۰۰ فیلم آموزشی در کلاس معکوس آموزش قرآن
• وخامت آموزش قرآن در آموزش و پرورش نیازمند توجه فوری است
• آموزش روخوانی قرآن به کودکان زیر ۷ سال آری یا خیر؟
• ۳ گام‌ طلایی برای معلمان قرآن

جدول عناوین فعالیت‌های كتاب درسی و میزان توجه به هریك از موضوعات

لطفاً به مجموعه تعداد شعرها و داستان‌ها دقت كنید و آنها را با تعداد صفحات قرآنی مندرج در كتاب های درسی مقایسه کنید.

حجم این دو باهم چه نسبتی دارند؟!!

 ضمناً:

اولاً: اشعار اغلب ترجمه سوره یا آیات و یا پیام قرآنی درس است.

ثانیاً: داستان‌ها هم درباره آیات درس و یا درباره تقویت علاقه دانش‌آموزان به خواندن قرآن كریم است.

 سؤال:

آیا به راستی این مقدار ناچیز از داستان و یا شعر قرآنی با هدف درك مفهوم آیات و همچنین افزایش انگیزه دانش‌آموزان برای یادگیری و انس با قرآن كریم زیاد است و باید از كتاب‌های درسی حذف شود؟!!

نام سوره‌ها و حجم آیات مندرج كتاب‌های درسی

 دوره اول ابتدایی (پایه‌های اول تا سوم ابتدایی): حدود یك جزء از قرآن كریم (در مجموع از 36 سوره )

سوره‌های: توحید، كوثر، عصر، ناس، فلق، نصر، حمد، كافرون، انشراح، مسد، همزه، فیل، تین، قدر، قریش، همزه، ضحی، زلزال، تكاثر، قارعه، بینه، شمس، لیل، بلد، عادیات، قارعه

26 سوره كوتاه از 37 سوره جزء 30 + سوره حمد ( حدود 11 صفحه از قرآن كامل / نیم جزء از جزء30 )

و آیات منتخب سوره‌های: بقره، ابراهیم، اسراء، آل عمران، طه، مائده، حج، شعرا، شورا، قصص

16 قطعه نیم صفحه ای از 10 سوره ( حدود 9 صفحه از قرآن كامل / نیم جزء از جزء30 )

دوره دوم ابتدایی (پایه‌های چهارم تا ششم ابتدایی): بیش از چهار جزء از قرآن كریم

آیات منتخب سوره‌های: تغابن، ابراهیم، واقعه، آل عمران، اسراء، هود، ملك، نمل، یوسف، عبس، قمر، رحمن، اعراف، هود، انعام، نساء، مائده، رعد، نحل، انفال، شعراء، انبیاء، فتح، حجرات، قاف، ذاریات، طور، حدید، مجادله، حشر، ممتحنه، صف، طلاق، تحریم، قلم

84  صفحه از 35 سوره

دوره اول متوسطه (پایه‌های هفتم تا نهم): بیش از پنج جزء از قرآن كریم

آیات منتخب سوره‌های: یونس، هود، یوسف، رعد، ابراهیم، حجر، نحل، اسراء، كهف، مریم، طه، انبیا، حج، مؤمنون، نور، فرقان، شعرا، نمل، قصص، عنكبوت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه، احقاف، محمد، فتح، حجرات، ذاریات، قمر، رحمن، واقعه، حدید، حشر، صف، جمعه، منافقون، تغابن، ملك، نوح، مزمل، نبأ، غاشیه،

105 صفحه از 43 سوره

دوره دوم متوسطه (‌پایه‌های دهم تا دوازدهم):  بیش از دو جزء از قرآن كریم

آیات منتخب سوره‌های‌: نحل، صاد، صافات، مومنون، بقره، تكویر، زمر، آل عمران، اعراف، نور، غافر، احزاب، یونس، نساء، مائده، انبیاء، هود، توبه، منافقون، حدید، واقعه، انعام، مدّثّر، كهف

45 صفحه از 24 سوره قرآن كریم

در مجموع:  254 صفحه از حدود 102 سوره قرآن كریم/ حدود 13 جزء قرآن كریم    

تبصره: این تعداد تنها به صفحات قرآن كامل كه در كتاب درسی قرآن چاپ شده اشاره دارد. در بخش آموزش قواعد خواندن و نیز درك معنای آیات (كار در كلاس)، پیام‌های قرآنی، لوحه آموزش روخوانی و ... نیز تعداد زیادی از آیات آمده است كه با احتساب تكراری بودن برخی از آن ها حدود یك دوم (یعنی نصف) صفحات قرآنی آمده است كه در این آمارها به آنها اشاره نشده است.

نتیجه بحث

كتاب‌های درسی آموزش قرآن به ویژه در دوره ابتدایی در حالی محكوم به كم توجهی به كسب مهارت خواندن قرآن از سوی برخی از افراد و جریان‌هاست كه بررسی اظهارات معلمان این درس به ویژه در دوره ابتدایی، حاكی از گله‌مندی معلمان از حجم زیاد آیات و سوره‌ها است. (كه البته آن هم به شكل دیگری قابل توضیح و بررسی كارشناسانه است و به مجال دیگری نیاز دارد).

اما این ادعا كه كتب درسی قرآن به لحاظ حجم مطالب نسبت به یادگیری روخوانی و روان‌خوانی و قرائت قرآن كم توجهی كرده و بیشتر به حواشی پرداخته است. این پژوهش به صورت واضح این ادعا را رد می‌كند. این نوع قضاوت‌ها نشان از پیش داوری و یك سویه نگری حاصل از عدم بررسی میدانی موضوع و اكتفا به شنیده‌ها است.

لازمه نقد منصفانه و عالمانه آن است كه به دور از احساس و یا استنباط‌های پیشینی، به صورت بی‌طرفانه به زوایای مختلف یك برنامه درسی و آموزشی توجه كرد. البته این بدان معنا نیست كه مؤلفان و برنامه‌ریزان این درس مدعی بی‌عیب بودن این برنامه درسی هستند. بلكه بالعكس مهم‌ترین نقدها را هم همین صاحب نظران و متخصصان نسبت به همین كتب درسی دارند. چرا كه آن را مانند فرزند خود سال‌ها در جهت ارتقا و بهبود آن تلاش كرده‌اند.