ترویج ارزش کم‌آزاری؛ راه مقابله با همه‌گیری بحران‌ها

به گزارش ایکنا؛ نخستین بخش از همایش «ابعاد انسانی- اجتماعی کرونا در ایران» امروز، 10 خردادماه، به همت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به صورت مجازی برگزار شد.

محمد حسنی، دانشیار فلسفه تعلیم و تربیت، پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش در این نشست با موضوع «تربیت اخلاقی اجتماع، براساس مفهوم حساسیت اخلاقی» به ایراد سخن پرداخت که در ادامه می‌خوانید؛

کرونا، پدیده پیچیده‌ای است و گویا کرونا دارد، نگاه بشر را به زندگی تغییر می‌دهد و شاید به درستی گفته‌اند که یک نوع بازنگری در نگرش‌ها به وجود آمده و امیدواریم که این بازنگری موجب سعادت جوامع شود. این پدیده صرفا بدنی نیست و درست است که ویروس، بدن انسان‌ها را مورد حمله قرار می‌دهد و بسیاری را به کام مرگ می‌برد، اما جنبه‌های غیر  بدنی این پدیده نیز قابل تأمل است و من نیز قصد دارم به آن، از زاویه دیگری بنگرم.

نیازمند توسعه مصونیت اجتماعی در مقابله با بحران‌ها هستیم

در آینده احتمالا با این ویروس‌ها بیشتر مواجه شویم که ساختار خود را تغییر می‌دهند و احتمالا امید به داشتن یک پادتن و درمان و مصونیت کم می‌شود و این احتمال است که نتوانیم به یک پادتن دائمی برای این ویروس‌ها برسیم. بنابراین باید راهبردی را بیابیم که آثار این فجایع کمتر شود. به نظر می‌رسد ما دامنه مقوله مصونیت را باید از بُعد فردی و اینکه فرد را در مقابل آسیب و آزار چنین ویروسی مصون کنیم به بُعد اجتماعی توسعه دهیم و مصونیت را از آن زاویه بررسی کنیم.

مصونیت بُعد اجتماعی از جنس بدنی و پادتن شیمیایی نیست که در خون اجازه رشد ویروس را ندهد. بنابر این دادوستد ویروس‌ها در روابط اجتماعی صورت می‌گیرد و نقطه ورود من نیز همین است. اگر قرار است مراقبت و صیانتی از سلامت اجتماعی افراد باشد، در اینجا باید متمرکز باشیم و بدانیم این ویروس‌ها از طریق دست به دست شدن و شیوع در مناسبت‌های انسان‌ها است و حال باید به دنبال یک توسعه معنایی باشیم و بیاییم و جامعه را در برابر این فجایع مصون کنیم.

اخلاق به عنوان یک پدیده اجتماعی، چون در روابط بین فردی ظهور دارد، می‌تواند وجه نظر ما باشد. اگر قرار است در برابر شیوع این بیماری‌ها مصون شویم به نظر می‌رسد که باید به مرز بالاتری از توسعه اخلاقی برسیم. منظورم این نیست که در شرایط بحرانی، اقلام بهداشتی را احتکار نکنیم و یا گروه‌های فداکاری تشکیل شود و با بیماری مقابله کنند، بلکه اصل این است که انگیزه‌های اجتماعی و اخلاقی را توسعه دهیم. مرادم از این مسئله کنش‌ورزی عمیق‌تر آحاد مردم است که نامش حساسیت اخلاقی است و باید ببینیم که این حساسیت چیست.

این حساسیت نوعی کیفیت روانی است که اساسا به دغدغه‌مند بودن و حساب‌گری همیشگی و همه‌جایی و برانگیختگی به‌جا، موافق با اصول اخلاقی است و حساسیت اخلاقی، یک فرد را قادر می‌کند که در موقعیت‌های زندگی به سادگی وجه اخلاقی آن موقعیت را درک کند و عملش را متناسب با آن ارزش کند که در آن موقعیت ظهور دارد. این را سقراط از ما مطالبه می‌کرد که زندگانی ارزیابی نشده، ارزش زیستن را ندارد و مرادش این بود که ما مدام موقعیت‌های زندگی خود را ارزیابی کنیم. این حساسیت اخلاقی که مد نظر من است، عنان‌کشیدگی مستمر در حیات اجتماعی فرد را منجر می‌شود و می‌تواند دست‌مایه کمک ما برای تولید پادتن اجتماعی کرونا که بدنی هم نیست و از جنس توانایی‌های اخلاقی است، باشد.

اگر قبول کنیم که این حساسیت یک ظرفیت است که کمک می‌کند تا بهتر با موقعیت‌های زندگی مواجه شویم باید ببینیم که محتوای آن چه باید باشد؟ حساسیت اخلاقی بدون یک محتوای مشخص و بدون در نظر داشتن یک اصل اخلاقی و یک خوبی یا رذیلت اخلاقی، امکان‌پذیر نیست و اگر قرار است این حساسیت تبدیل به یک پادتن اجتماعی شود، باید ببینیم که کدام ارزش می‌تواند این محتوا را فراهم‌سازی کند.

در اصول اخلاقی ما، قبل و بعد از اسلام، یک اصل اخلاقی وجود دارد که به آن، کم‌آزاری می‌گویند. مردم‌آزاری ضد ارزشی است که جامعه ما به آن عنایت داشته است. این محتوا به ما کمک می‌کند که حساسیت اخلاقی را به عنوان یک پادتن اجتماعی در جامعه توسعه دهیم. لذا اگر این ارزش اخلاقی کم‌آزاری را مد نظر قرار دهیم، قطعاً منجر می‌شود که هیچ‌یک از آحاد مردم به خود اجازه نمی‌دهند در موقعیت‌های زندگی خود، عملی را انجام دهند که منجر به آزار دیگران قرار گیرد.

بهترین وسیله برای مقابله با همه‌گیری بحران‌ها

حافظ می‌گوید «چنان بزی که اگر خاک ره شوی کس را، غبار خاطری از رهگذار ما نرسد»، یعنی حتی اگر مُردی و تبدیل به خاکی در قبرستان شدی، چنان خاک شو که اگر کسی از آن رهگذر گذشت و در مسیر گذر کرد، از این ناحیه آسیبی به او وارد نشود. این ارزش کم‌آزاری بهترین وسیله و ابزار برای مقابله با همه‌گیری بیماری‌های این‌چنینی است که می‌تواند به فجایع بزرگی برسد و این مسئله جهانی و بشری است. حساسیت اخلاقی آنچنان اهمیت دارد که می‌تواند ما را در آستانه قانون قرار دهد.

اگر فردی به این مقام برسد که باور دارد نباید موجب آزار دیگران شود، معنایش در فضای شیوع بیماری این است که من از خودم و سلامتی خودم باید مراقبت کنم، چون با بیمار شدن من، زمینه زحمت دیگران را فراهم می‌کنم، ظرفیت محدود درمانی را اشغال می‌کنم و جایی را برای درمان دیگران کم می‌کنم و از طرف دیگر، جان دیگران به خطر می‌افتد و با این حساسیت کاری می‌کنم که اگر در این موقعیت قرار گرفت، این را به دیگران منتقل نکند. اگر چنین اتفاقی در بین مردم بیفتد، یک جامعه نسبت به این بیماری‌ها مصون می‌شود و گویی یک پادتن اخلاقی یا اجتماعی برای جامعه فراهم شده است.