واکاوی چهار معنا درباره آیه 66 سوره بقره

به گزارش ایکنا؛ جلسه تفسیر قرآن کریم آیت‌الله احمد عابدی با موضوع تفسیر سوره بقره و با محوریت کتاب «مجمع البیان»، صبح امروز 24 شهریورماه در حوزه علمیه قم برگزار شد. وی سخنان خود را با قرائت آیه 66 سوره بقره آغاز کرد: «فَجَعَلْنَاهَا نَكَالًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهَا وَمَا خَلْفَهَا وَمَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِينَ؛ و ما آن [عقوبت] را براى حاضران و [نسل‌هاى] پس از آن عبرتى و براى پرهيزگاران پندى قرار داديم». در تفسیر مجمع‌البیان آمده است: «اللغه: النكال: الإرهاب للغير، وأصله المنع، لأنه مأخوذ من النكل: وهو القيد، وهو أيضا اللجام. وسميت العقوبه نكالا: لأنها تمنع عن ارتكاب مثله ما ارتكبه من نزلت به. ونكل فلان بفلان تنكيلا ونكالا. والموعظه: الوعظ، وأصله التخويف، يقال: وعظت فلانا موعظه وعظه.»

وی توضیح داد: کلمه «نکال» به معنای ترساندن دیگری است. اصل کلمه نکال هم به معنای منع و بازداشتن است، به خاطر اینکه نکال از کلمه «نکل» گرفته شده و نکل به معنای قید و لجام است. عِقاب را نکال می‌نامند، چون هر کس ببینید دیگری عِقاب شد، به خودش می‌گوید این کار را انجام ندهم تا عقاب نشوم. مثلاً وقتی می‌بینید یک نفر گناهی مرتکب شد و به عقوبت دچار شد، شما می‌گویید این گناه را انجام ندهیم تا به عقوبت او دچار نشویم. «موعظه» هم به معنای وعظ است، اصل موعظه هم همان ترساندن است.

وی ادامه داد: از ابن‌عباس نقل شده است «لِمَا بَيْنَ يَدَيْهَا» یعنی همان اطرافیانی که می‌بینند «وَمَا خَلْفَهَا» یعنی کسانی که بعدها می‌بینند. مثلاً یکجا زلزله می‌شود. آن شهرهای دیگری که این شهر را می‌بینند که در آن زلزله واقع شده است، برایشان موجب عبرت است. این می‌شود «لِمَا بَيْنَ يَدَيْهَا». «وَمَا خَلْفَهَا» یعنی کسانی که بعداً می‌آیند و می‌بینند اینجا زلزله آمده است. این معنایی که ابن‌عباس گفته، قریب آن چیزی است که از امام صادق(ع) و امام باقر(ع) نقل شده است که فرمودند: «لِمَا بَيْنَ يَدَيْهَا» یعنی آنچه با آن قریه است، «وَمَا خَلْفَهَا» یعنی ما و همه انسان‌هایی که تا قیامت می‌شنویم، چه اتفاقی افتاده است.

وی افزود: عبارت مجمع‌البیان چنین است: «‌وقوله: (لما بين يديها وما خلفها) ذكر فيه وجوه: أحدها: ما روي عن ابن عباس، رواه الضحاك عنه، لما بين يديها: للأمم التي تراها، وما خلفها: ما يكون بعدها. وهو يقارب المأثور المروي عن الباقر، والصادق عليهما السلام، أنهما قالا: لما بين يديها أي: لما معها ينظر إليها من القرى، وما خلفها: نحن ولنا فيها موعظه.» معنای دوم «لِمَا بَيْنَ يَدَيْهَا وَمَا خَلْفَهَا» این است که «بَيْنَ يَدَيْهَا» یعنی گناهان قبل از شکار کردن که تقدم بر اصطیاد دارد، «وَمَا خَلْفَهَا» یعنی گناهانی که بعد از آن سال بوده است. اگر بگوییم معنای «ما خلفها» گناهان بعد از شکار است، پس معنایش این است که همان زمانی که داشتند گناه را انجام می‌دادند، مسخ نشدند، چون اگر مسخ شده بودند، دیگر بعد از آن گناهی مرتکب نشدند.

وی یادآور شد: ابن‌عباس این معنای دوم را هم گفته است: «وثانيها: أن يكون معناه: جعلناها عقوبه للذنوب التي تقدمت على الإصطياد والذنوب التي تأخرت عنه. وهذا يقتضي أن يكون الله تعالى لم يعاجلهم بالعقوبه عقيب الإصطياد، عن ابن عباس أيضا». معنای سوم این است ما بَيْنَ يَدَيْهَا به معنای روستاهایی است که اطراف آن بوده است، ما خلفها یعنی روستاهایی که پشت سر آن روستا است: «وثالثها: أن يكون المراد: لما بين يديها من القرى، وما خلفها من القرى». معنای چهارم این است که منظور از «ما بَيْنَ يَدَيْهَا» گناهان قبل از شکار ماهی است و ما خلفها گناه شکار ماهی است که به خاطر آن هلاک شدند. «ورابعها: أن يكون المراد لما بين يديها: ما مضى من خطاياهم، وبما خلفها: خطاياهم التي أهلكوا بها.»

استاد حوزه علمیه تصریح کرد: این آیه دلالت می‌کند بر اینکه هر کس کاری مثل کار بنی‌اسرائیل انجام دهد، چه قبل از بنی اسرائیل و چه بعد از بنی اسرائیل، مستحق همان عذابی می‌شود که به آنها رسید. عبارت مجمع‌البیان چنین است: «وفي هذه الآيه دلاله على أن من فعل مثل أفعال هؤلاء ممن تقدمهم، أو تأخر عنهم، يستحق من العقاب مثل ما حل بهم من النشويه وتغيير الخلقه». «نشویه» یعنی اینطور پدید آید یا اینکه بعداً اینطور بشود.