چرا امام سجاد(ع) به دعا روی آورد / دعا به اقتضای شرایط جامعه

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محمد سروش‌محلاتی، شب گذشته،‌ 24 شهریورماه، از طریق صفحه اینستاگرام خود و به صورت زنده با موضوع «چرا امام سجاد(ع) به دعا روی آورد؟‌» به ایراد سخن پرداخت که در ادامه می‌خوانید؛

در زمینه امام سجاد(ع) و زندگی پربار ایشان، مباحث مختلفی مطرح است. یکی از آن مسائل را در این بحث مطرح می‌کنم که عبارت از روی آوردن امام سجاد(ع) به ادعیه است. اصل دعا یک اصل مسلم اسلامی است. در قرآن کریم هم دعوت و تشویق به دعا و مناجات با حق‌تعالی دیده می‌شود. همچنین می‌دانیم که در زندگی ائمه(ع) ادعیه‌ای وجود داشته است. مثلاً از امام علی(ع) دعای کمیل به ما رسیده است و یا دعای عرفه را داریم که از امام حسین(ع) در اختیار ما قرار دارد و همین طور دعاهای فراوان دیگری که از پیشوایان معصوم(ع) در اختیار داریم.

دعا از اختصاصات هیچ کدام از ائمه(ع) تلقی نمی‌شود، اما در زندگی امام سجاد(ع) دعا نقش برجسته‌تری دارد. ادعیه بیشتری از حضرت(ع) نقل شده است و یک کتاب دعا مشتمل بر پنجاه و چهار دعا از حضرت(ع) در اختیار ما قرار دارد که صحیفه سجادیه نام دارد. همچنین راویان، دعاهای دیگری هم از حضرت(ع) برای ما نقل کرده‌اند که شمار این ادعیه به بیش از دویست دعا می‌رسد. با توجه به این نکته است که در ذهن انسان این سؤال شکل می‌گیرد که چرا امام سجاد(ع) به دعا روی آورد و چرا در زندگی حضرت(ع) موضوع دعا به صورت برجسته‌تری مطرح شده است. آیا یک فلسفه خاص اجتماعی و یا سیاسی پشت سر این قضیه وجود دارد؟ آیا این اقدام حضرت(ع) غرض خاصی داشته است؟

تا جایی که تفحص کردم، در میان گذشتگان چنین سؤالی مطرح نبوده و پیرامون فلسفه روی آوردن به دعا در زندگی امام سجاد(ع) نکته‌ای را در میان مورخان گذشته نمی‌بینیم. در حقیقت آنها توجهی به این سؤال نداشتند و این سؤال برایشان مطرح نبوده، اما در عصر و زمان ما برای عده‌ای از محققین این سؤال پیدا شده و در صدد ارائه پاسخ به این سؤال برآمده‌اند. یکی از متفکرینی که در زمان ما به این سؤال پرداخته مرحوم شهید آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر است. حدود 50 سال قبل هنگامی که کتاب صحیفه سجادیه در عراق چاپ می‌شد، بر این چاپ جدید مقدمه‌ای نوشتند و در مورد فلسفه روی آوردن امام سجاد(ع) به موضوع دعا نظریه‌ای را مطرح کردند که چرا امام سجاد(ع) به صورت اکثری و فراوان، دعاهایی را مطرح کرده‌اند و صحیفه محصول این دعاهاست.

نظر شهید صدر و جایگاه دعا در سیره امام سجاد(ع)

اجمال پاسخ شهید صدر به این پرسش این است که امام سجاد(ع) در مدینه زندگی می‌کرد و مدینه در نیمه دوم قرن اول هجری که دوره امام سجاد(ع) است، با مشکلات اخلاقی فراوانی رو به رو بود و این مشکلات ناشی از آن بود که جغرافیای اسلام گسترش پیدا می‌کرد و فتوحات زیادی رخ می‌داد و این فتوحات زندگی مسلمانان را در جزیرةالعرب کاملاً تحت تأثیر قرار داده بود. مردم جزیرةالعرب زندگی بسیط و ساده‌ای پیش از آن داشتند، اما با گسترش قلمرو اسلام ثروت فراوانی به مردم در مکه و مدینه می‌رسید. زندگی آنها تغییر یافت و دچار اشرافیت شدند و این ثروت زیاد زندگی اخلاقی و فرهنگی آنها را نیز تحت تأثیر قرار داد و آن وضع اقتصادی به یک فساد اخلاقی هم انجامید.

در این دوره یعنی در مقطع مصادف با زندگی امام سجاد(ع) که از سال 61 هجری با شهادت امام حسین(ع) آغاز می‌شود تا سال 95 که شهادت امام سجاد(ع) است، ویژگی خاصی دارد و آن هم انحطاط اخلاقی، رواج فسق و فجور و گناه در میان مردم مکه و مدینه است. برای اینکه این شرایط اخلاقی بسیار تأسف‌بار از ناحیه امام سجاد(ع) اصلاح شود، ایشان تصمیم گرفتند با زبان دعا و با مطرح کردن این دعا در میان مردم نوعی گرایش اخلاقی در میان مردم تقویت شود و با زبان دعا جلوی بی‌بندوباری اخلاقی گرفته شود. در حقیقت این حرکت امام(ع) اگرچه به ظاهر دعا خواندن است و یک اقدام فردی محسوب می‌شود، اما یک ضرورت اجتماعی و فرهنگی و اخلاقی است که حضرت(ع) در مدینه به این وسیله اقدام کردند و جلوی گسترش مفاسد اخلاقی را در پرتو تعالیم اخلاقی در قالب دعا گرفتند.

ادعیه امام سجاد(ع) گامی برای مقابله با اشرافیت

شهید صدر می‌گویند در نیمه دوم قرن اول موج فتوحات صدر اسلام پیامدهایی به دنبال آورده بود و مسلمانان در مقابل دو خطر قرار گرفتند، خطر فرهنگ‌های بیگانه و در مقابل این فرهنگ‌ها نیاز بود، مبانی اصیل کتاب و سنت ارائه شود و خطر دوم ناشی از امواج رفاه در جامعه اسلامی بر اثر فتوحات بود. کافی است به کتاب «اغانی» ابوالفرج اصفهانی نگاه کنید تا روشن شود امام سجاد(ع) این خطر را احساس کرده و برای علاج آن آغاز به کار کرده است و برای جلوگیری از آن نیایش را بنیاد قرار داده است.

پس بین این نیایشی که امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه مطرح می‌کند، با نیایشی که پیش از آن در زمان امام حسین(ع) وجود داشته یک تفاوتی مطرح بوده است. به لحاظ قالب، همه دعاست، اما به لحاظ تأثیر اجتماعی متفاوت است. آن نیایش‌ها یک اقدام فردی است و اینجا یک ضرورت عمومی است که در حقیقت با این روش امام(ع) می‌خواهد جلوی منکرات اخلاقی را در جامعه بگیرد و این سیل بنیان برافکنی که مردم را در هوی و هوس فرو برده است، را بگیرد. ایشان در ادامه فرمودند که صحیفه سجادیه محصول این نیایش‌هاست که امام(ع) با قدرت بلاغت بی‌مانند و اندیشه الهی مخصوص به خود توانست از ظریف‌ترین و دقیق‌ترین مفاهیمی که رابطه انسان با خدا را نشان می‌دهد، تعبیری بسازد. امام(ع) توانست از عملکرد نیایش فردی، یک جریانی در جامعه اسلامی بسازد که یک فرد مسلمان در برابر تندباد هوس‌ها پایدار بماند.

نتیجه بیان ایشان این است که فرمودند به این ترتیب صحیفه بزرگ‌ترین عمل اجتماعی متناسب با ضرورت این مرحله از مسئولیت رهبری امام(ع) است. هر امامی در شرایط خود باید جامعه خود و نیازهای جامعه خود را بشناسد و به اقتضای این شرایط اقدام کند. امام سجاد(ع) در موقعیتی قرار گرفته که باید کیان جامعه اسلامی را از نظر مبانی اخلاقی حفظ کند و سیاست امام(ع) در برابر این شرایط این است که از زبان دعا استفاده کند و ارزش‌های اخلاقی را در میان مردم ترویج کند و آنها را از آفت‌های دنیازدگی بر حذر بدارد.

دعای امام سجاد(ع) انعکاسی از شایط جامعه است

مشابه این پاسخ را یکی از اساتید تاریخ در کشور ما نیز ارائه کرده است. مرحوم دکتر سیدجعفر شهیدی کتابی در زندگی امام سجاد(ع) دارد. عنوان یکی از فصول «وضع امام چهارم در برابر چنان اجتماع» است. ترسیم می‌کنند که جامعه مقارن با دوره امام سجاد(ع) چه جامعه‌ای است. فضای اخلاقی چه فضایی است و بعد به تناسب این فضا حضرت(ع) چه اقدامی انجام دادند. دکتر شهیدی هم می‌خواهد بین این دعا و نیایش که از ناحیه امام سجاد(ع) است، با شرایط محیط ارتباطی به وجود آورد. دعا اصالتاً ارتباط انسان با خدا را مطرح می‌کند، نه ارتباط انسان با جامعه. ممکن است انسان خواسته‌های دنیوی خود را هم در دعا آورد، اما مخاطب خداست.

سیدجعفر شهیدی می‌گوید که دعای امام سجاد(ع) با دعاهای دیگر تفاوتی دارد و آن اینکه این دعاها به اقتضای این شرایط و انعکاسی از وضع محیط است. همان خلأها، کمبودها و آسیب‌ها که در جامعه آن روز بود در قالب دعا در زبان امام سجاد(ع) دیده می‌شود. اگر ظلم هست، امام(ع) به شکلی این مسئله را به زبان دعا مطرح می‌کند. اگر اصل امامت و رهبری پیشوایان معصوم مورد بی‌اعتنایی قرار می‌گیرد، همین را امام(ع) در قالب دعا مطرح می‌کند تا مردم را با زبان دعا به کمبودهای زندگی خودشان توجه دهد.