محدثان اولین مهندسان تفکر شیعه بودند / عیون؛ جامع‌ترین کتاب امام‌شناسی

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین حسین شانه‌چی، استاد حوزه و دانشگاه، امروز، 20 مهرماه، در سومین نشست علمی اولین سوگواره علمی فرهنگی امام رضا(ع) با عنوان «آموزه‌ها و محتوای کتاب عیون اخبارالرضا(ع)»، گفت: در طول تاریخ علوم اهل بیت(ع) توسط دانشمندان بسیاری منتشر، ثبت و ضبط شده است و حضور صدها راوی و مؤلف روایی را در طول تاریخ اسلام داریم که جریانی از نشر معارف، عقاید و احکام اهل بیت(ع) را راه انداخته‌اند. این جریان از دوره حضور شروع شده و بعد از غیبت هم تداوم یافته است.

وی افزود: برخی صرفاً تلاش کرده‌اند میراث اسلامی را جمع‌آوری و به نسل آینده برسانند؛ برخی هندسه زیبا و شایسته‌ای از معارف، اخلاق، آداب و احکام دین را به نمایش گذاشته‌اند که در قرون اولیه عمدتاً جمع‌آوری و در قرون بعدی مهندسی شده است؛ اولین مهندسان تفکر شیعه، محدثان بوده‌ و برخلاف گمان برخی ساده‌لوحان صرفاً جمع‌کننده روایات نبودند بلکه سامان‌دهنده تفکر شیعه هم بوده‌اند مانند مرحوم برقی، صفار قمی و ... که دانش امامت‌شناسی را ایجاد کردند. همچنین پدر شیخ صدوق، شیخ کلینی و ... کسانی مانند صدوق هم محدث و هم متکلم هستند.

شانه‌چی بیان کرد: شیخ صدوق پرنگاره‌ترین محدث شیعه است که تا 300 رساله به او نسبت داده‌اند؛ آثار ایشان از تنوع برخوردار است و برخی دارای ساختار منسجم و منطقی‌تر است و برخی آثار به نظر می‌رسد ضعف و سستی دارد؛ از جمله آثار با ساختار متقن‌تر کمال‌الدین است، «من لا یحضر» و «توحید» همین طور ولی عیون اخبارالرضا(ع) دارای نقدهایی است که گرچه بنده اعتقاد دارم این طور نیست و نظام کلی آن منظم و منطقی است، ولی در برخی موارد هم نقدهایی می‌توان به آن وارد کرد.

جریانات حدیثی بعد از عصر پیامبر(ص)

شانه‌چی تصریح کرد: بعد از شهادت پیامبر(ص)، دو جریان حدیثی شکل گرفت؛ جریان تدوین و ثبت احادیث که توسط اصحاب اهل بیت(ع) انجام می‌شد و جریان دیگر منع ثبت احادیث بوده است؛ اصحاب در دشواری و سختی زیادی به جمع احادیث می‌پرداختند و جریان منع حدیث، فشار روانی بر آنان وارد می‌کرد.

وی اضافه کرد: همچنین حکومت همواره در دست جریان مخالفان اهل بیت(ع) بوده است و بر راویان شیعه فشار وارد می‌کردند بنابراین این فشارها سبب شده تا برخی راویان صرفا تلاش کنند تا احادیث و میراث اسلامی جمع شود لذا تک نگاره‌ها و پراکنده‌نویسی‌ها زیاد بوده است. انتظار این است که با حجم احادیث اهل بیت(ع) جوامعی از احادیث را شاهد باشیم، ولی چیزی در دسترس نداریم و علت آن همین فشارهای حکومتی بوده است. بنابراین حق را به امثال کلینی، شیخ صدوق و ... می‌دهیم که در همین دشواری‌های فراوان توانستند این میراث را به نسل‌های بعد برسانند.

استاد حوزه و دانشگاه تصریح کرد: مسائل سیاسی آن دوره سبب کندی در جامع‌نگاری احادیث شد؛ لذا خلل‌های موجود در آثار محدثان گذشته، منطقی و بجاست؛ امروز نرم‌افزار و کاغذ به راحتی در اختیار ماست، ولی در دوره‌های متعددی، خود تهیه کاغذ یا به جهت فقر مادی و یا کمبود و نبود آن مسئله مهمی تلقی می‌شده است؛ بنابراین آنان کم نگذاشته‌اند گرچه متأسفانه در لسان برخی افراد این تحلیل وجود دارد و محدثان گذشته را مقصر می‌دانند؛ بنابراین خلأ عیون هم مستثنی از این مسائل نیست.

نخستین کتاب جامع درباره امام رضا(ع)

وی با اشاره به ساختار کتاب عیون، افزود: ابواب این کتاب مشکل جدی ندارد؛ 69 باب دارد و 967 حدیث توسط شیخ در آن نقل و در دو جلد چاپ شده است؛ این مجموعه همه احادیث امام رضا(ع) نیست؛ امتیاز ساختاری در این است که نخستین کتاب مفصل و جامع در مورد معرفی امام رضا(ع) و نه کلمات ایشان است، جامع‌ترین کتاب در 5 قرن اول و حتی قرونی بعد از آن در مورد امام رضا(ع) است که همه اخبار و احوال و کلمات و اعتقادات را جمع کرده است و تا دوره معاصر و مرحوم عطاردی همانند آن نداریم.

شانه‌چی تصریح کرد: عیون در قرن 4 نگاشته شده و بعد از آن کتاب جامع در باره امام رضا(ع) مسند رضا(ع) از مرحوم عطاردی است که در آن 2421 حدیث داریم که البته احادیث تکراری متعددی آورده است؛ موسوعه کلمات امام رضا(ع) در سال 93 در باقرالعلوم چاپ شده که 2079 حدیث دارد که درست‌ترین تعداد روایات همین عدد است.

وی افزود: همه احادیث عیون، اخبار امام(ع) نیست و مواردی روایت از غیر معصومین است؛ مثلاً در داستان مادر امام رضا(ع) روایت از غیرمعصوم نقل است یا در مورد ولادت امام هم دو حدیث از غیر معصوم وجود دارد. بنابراین فقط حدیث نیست و توضیحاتی هم از شیخ صدوق در آن وجود دارد؛ همچنین چیدمان محتوا در عیون از چن منظر قابل بحث است؛ از یکسو تاریخی است، از سوی دیگر کتابی اعتقادی است و حجم روایات فقهی و اخلاقی آن نسبت به احادیث دیگر کمتر است، در حالی که بیش از هزار حدیث فقهی از امام داریم؛ این نشان می‌دهد که صدوق هدف خاصی در نوشتن این کتاب دنبال کرده است.

عیون یک دوره امام‌شناسی است

وی با بیان اینکه عیون را می‌توان یک کتاب تاریخی در مورد امام دانست که شکل کتاب حدیثی و محتوا تاریخی و اعتقادی است، تصریح کرد: تاریخ را می‌توان به سه بخش تقسیم کرد؛ اول تاریخ شخصی فرد، دوم، مقامات تاریخی فرد و سوم زندگی سیاسی؛ صدوق در ابواب نخست عیون از زندگی شخصی امام(ع) بحث کرده؛ علت تسمیه و نام‌گذاری امام، مطالبی در مورد مادر امام(ع) و بعد سراغ شخصیت امام(ع) رفته است؛ 100 حدیث در بخش شخصیت‌شناسی امام(ع) و 100 حدیث در بحث امامت گفته شده است. بیشترین محتوای عیون، احادیث مقام امامت امام(ع) است. در واقع عیون کتاب امام‌شناسی به عنوان امام مفترض‌الطاعه است و هدف صدوق هم همین مسئله بوده است.

شانه‌چی اظهار کرد: همچنین 50 روایت در مورد توحید، گزارش مجالس دوره مأمون و صد روایت در حوزه امامت آورده است؛ یکی از راه‌های معرفی هر فرد گزارشی از علم اوست؛ صدوق از طریق بیان معارف امام(ع) تلاش کرده تا به معرفی آن حضرت با علم او بپردازد؛ توحیدی از امام به نمایش می‌گذارد که معرفی مقام اوست. احادیث عدل امام معرفی علمیت امام است. یا گزارشاتی که امام در مورد نوح و عیسی و سایر انبیاء دارد؛ احتجاجات با صاحبان ادیان معرف شخصیت آن حضرت است. بعد از آنکه داستان شخصی و علمی امام را معرفی کرد، در جلد دوم عیون، صدوق سراغ تاریخ نیشابور و رابطه امام با حاکمان وقت رفته است؛ با نگاه تاریخی به عیون نه تنها پراکندگی ندارد بلکه کتابی منسجم و معرف نمونه‌ای از امام مفترض‌الطاعه است.

تقسیم محتوایی عیون

شانه‌چی تصریح کرد: محتوا از حیث اعتقادی به هشت بخش قابل تقسیم است؛ حوزه انسان‌شناسی، دین‌شناسی، توحید، عدل، نبوت، امامت، معاد و هستی‌شناسی؛ در حوزه انسان‌شناسی روایات متعددی در مورد ابعاد انسان وجود دارد؛ مثلاً روایتی داریم که به جایگاه عقل و فطرت در انسان پرداخته است، در دین‌شناسی فرمودند که «رحم‌الله عبدا احیا امرنا ...» که تحریص و تشویق بر دین‌شناسی است؛ امام احیای امر اهل بیت(ع) را فراگیری علوم و یاددادن به دیگران دانسته است؛ برای امام(ع) می‌توان نماز و عبادات نذر کرد ولی ایشان بر آموختن علوم و تعلیم به دیگران تأکید فرموده‌اند.

استاد حوزه و دانشگاه تأکید کرد: کتاب عیون جامع‌ترین و مفصل‌ترین کتاب امام‌شناسی با تکیه بر شخصیت امام رضا(ع) و کتاب جامع امام‌شناسی، هدفمند و با ساختار معین و مشخص است و شیخ کاملاً نظام‌مند به تألیف آن پرداخته است. البته ما شاهد اظهارات ساده‌انگارانه برخی که تخصص حدیثی هم ندارند، در مورد میراث حدیثی از جمله عیون هستیم که درست نیست. مثلاً دیدگاه نه چندان مشهوری هم در مورد عیون وجود دارد که نادر محققانی فکر می‌کنند صدوق، عیون را بدون سیاق علمی و نظم و نسق نوشته است در حالی که این طور نیست و هندسه و ساختار و منظومه منسجم عیون قابل انکار نیست.