عیون اخبارالرضا(ع) دارای ویژگی‌های منحصربه‌فرد در آثار حدیثی است

به گزارش خبرنگار ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدحسن طالقانی، پژوهشگر پژوهشگاه قرآن و حدیث، شامگاه دوشنبه، 28 مهرماه در نشست علمی «جایگاه عیون اخبارالرضا(ع) در بین منابع کلامی» به عنوان آخرین نشست اولین سوگواره علمی فرهنگی امام رضا(ع)، که از سوی دفتر قم بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی برگزار شد، گفت: اگر از جایگاه کلامی کتاب عیون اخبارالرضا(ع) سخن بگوییم، این سؤال مطرح است که آیا شیخ صدوق متکلم بود که از میراث کلامی او سخن بگوییم؟ در مراجعه به منابع و مصادری که در مورد شیخ صدوق نوشته شده از ایشان به عنوان محدث و فقیه یاد می‌کنند و او از محدثان تراز اول شیعه بود؛ حتی در رجال نجاشی و فهرست شیخ طوسی هم ذکری از متکلم بودن صدوق نشده است.

وی افزود: صدوق شخصیتی پرکار، پراثر و پرتلاش بود و بیش از 300 اثر به وی نسبت داد‌ه‌اند که 200 اثر را نجاشی در کتابش ذکر کرده است. مشایخ بزرگ او در قم منبع اصلی استفاده علمی او بودند ولی با مسافرت‌های متعدد میراث علمی شیعه را حفظ کرد.

شخصیت کلامی صدوق

طالقانی با بیان اینکه حداقل 30 اثر صدوق مانند کمال‌الدین و علل الشرایع و الهدایة، ابطال الاختیار، اثبات الخلافه لامیرالمؤمنین، الرجعه، النبوه و عیون اخبار الرضا(ع) در زمینه کلامی است و همین مسئله دال بر متکلم بودن ایشان است، تصریح کرد: شاهد دیگر برپایی جلسات متعدد مناظره با مخالفان شیعه است؛ مجالسی که در محضر رکن الدوله دیلمی تشکیل شده و گزارش آن موجود است. همچنین نقل آرا و استفاده و نقد از آرای کلامی معتزله و زیدیه و سایر علمای شیعه شاهد دیگری بر این موضوع است.

وی با بیان اینکه کتاب عیون از مستندترین، جامع‌ترین و بهترین آثاری است که درباره امام رضا(ع) تألیف شده است، اظهار کرد: شاید بتوانیم ادعا کنیم نخستین کتابی است که به صورت اختصاصی درباره آن امام نوشته شده و اهمیت تاریخی و روایی بسیار زیادی دارد؛ عیون گزیده‌ای از اطلاعات درباره امام رضا(ع) است. عیون یعنی گزیده و گلچین. صدوق در این اثر بیشترین استفاده را از دانش پدرش و مشایخش، ابن ولید، احمد بن زیاد بن جعفر همدانی و ... کرد و از مشایخ همدان هم بهره زیادی برد و در مسافرت به خراسان هم احادیث زیادی را از مشایخش شنید.

طالقانی با تأکید بر اینکه عیون از کتب بسیار ارزشمند صدوق در میان آثار اوست، اظهار کرد: گزارشات این کتاب حاکی است که یکی از جنبه‌های خاص حضرت رضا(ع)، بعد علمی ایشان است که در مواجهه با صاحبان مذاهب و ادیان مختلف و حضور در مباحثات کلامی تجلی یافت. لذا آثار باقیمانده از آن بزرگوار بعد کلامی پررنگی پیدا کرده است و طبیعتا عیون هم جهت کلامی پررنگی دارد.

952 روایت در عیون اخبارالرضا(ع)

وی اضافه کرد: عیون مشتمل بر 952 روایت در 69 باب است؛ از این 69 باب، 28 باب مستقیماً به مباحث کلامی مرتبط است؛ در 11 باب هم به صورت غیرمستقیم وارد مباحث کلامی شده، یعنی بیش از نیمی از کتاب، موضوعات اعتقادی و کلامی است. محورهای اصلی در این 39 باب موضوعاتی مانند توحید به مفهوم عام از معرفت الله تا مباحث اسماء و صفات، علم و قدرت الهی و اراده و مشیت، صفات ذات و فعل، بدا، افعال خداوند، خلقت، جبر و تفویض و ... است؛ محور دیگر نبوت خاصه پیامبر، عصمت و علم انبیاء و ... است؛ محور دیگری که ابواب گسترده‌تری دارد، امامت است و در آن معجزات، عصمت، علم امام، فضائل ائمه و رد غلات و ... مورد توجه است.

طالقانی تصریح کرد: یکی از ویژگی‌های محورهای کلامی عیون این است که روایات و مطالبی در آن مطرح شده که فقط در همین کتاب آمده است؛ زیرا صدوق به میراث حدیثی حوزه خراسان هم توجه زیادی داشت و در دهه پایانی عمرش مطالبی در اختیارش بود که در زمان تألیف کتاب توحید در دسترس او نبود؛ این کتاب در حوزه مباحث کلامی محتوای بسیار ارزشمندی دارد.

وی افزود: کتاب عیون متنی تاریخی و کلامی است و در بیان اصحاب امام و به ویژه متکلمان شیعه جایگاه خاص و بالایی دارد، ولی اگر نگاه تاریخی به کلام و تفکر امامیه داشته باشیم، می‌دانیم بعد از رحلت صدوق حوزه کلامی شیعه در بغداد با رویکرد متفاوت، فعال و کلام در بعد نظری و عقلی رشد کرد و چون مدرسه بغداد و حوزه بغداد با گرایش عقلی(نظری و استدلالی) موضوعات کلامی را پی گرفت، تحولی در این عرصه رخ داد و باعث نوعی تغافل از میراث حدیثی و اعتقادی شد.

کمرنگ شدن نقل و رشد کلام برهانی

وی اظهار کرد: در نگاه متکلمان بغداد، چون آموزه‌های اعتقادی باید مبتنی بر دلیل قطعی و یقین‌آور باشد، ولی روایات چون خبر واحد است قطعیت لازم را ندارد؛ آثار کلامی که از قرن پنجم و بعد از آن تألیف شد با رویکرد نظری تألیف و تکیه بر روایات و استفاده از آنها به ویژه در توحید و عدل و نبوت بسیار کمرنگ و گاهی حذف شد.

طالقانی بیان کرد: نتیجه این رویکرد آن شد که در مورد میراث حدیثی بی‌مهری و تغافل صورت گرفت؛ لذا تا حدود 10 قرن هجری شاهدیم که یک حاشیه بر عیون، معانی الاخبار و ... نمی‌بینیم؛ این کتب در مسیر نقل حدیث قرار گرفتند؛ این آثار از سوی محدثان بزرگ شیعه نقل شده و مفید و طوسی در سلسله نقل روایات این آثار قرار دارند، ولی بهره‌مندی از مباحث کلامی آن و توجه به احادیث و میراث حدیثی به عنوان متن مورد استناد کلامی کمرنگ شد. البته کسانی بعد از صدوق بودند که از عیون نقل روایت کردند و توجه مختصری به مباحث کلامی کتاب داشته‌اند، مانند بزاز قمی، عمادالدین طبری، ابن شهرآشوب و ... .

طالقانی در پایان بیان کرد: بنابراین عیون گرچه دارای ویژگی‌های منحصربه‌فرد در طول تاریخ حدیث شیعه است، اما متأسفانه به دلیل تغییر و تحول روش‌شناختی در سیر مباحث کلام امامیه کمتر از بعد کلامی مورد توجه قرار گرفت. البته از قرن دهم هجری و با قدرت گرفتن متکلمان محدث توجه به این نوع آثار بیشتر شد و حواشی متعدد بر کافی، توحید و عیون نوشته شد.