جامعیت و نگرش سیستمی؛ مهمترین ویژگی‌های تفسیر موضوعی آیت‌الله مصباح یزدی

آیت‌الله محمود رجبی، عضو شورای عالی حوزه و قائم‌مقام مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) در گفت‌وگو با ایکنا ضمن تسلیت ارتحال آیت‌الله مصباح یزدی گفت: آیت‌الله مصباح هم در تفسیر ترتیبی و هم تفسیر موضوعی، مطالبی را بیان کرده و نوشته‌اند که یک جلد از تفسیر ترتیبی ایشان در آینده نزدیک منتشر خواهد شد؛ این تفسیر شامل سوره حمد و آیاتی از سوره مبارکه بقره است. 

وی با بیان اینکه ایشان حداکثر تا پایان بقره را تفسیر و مانند علامه طباطبایی مابقی را رها کرده‌اند، افزود: در حوزه تفسیر موضوعی هم ایشان از شخصیت‌هایی هستند که این نوع تفسیر را با چند اصل اساسی سامان دادند که جزء امتیازات ویژه ایشان است؛ اول اینکه تفسیر موضوعی را به صورت نظام‌مند، سیستمی و منسجم ارائه داده‌اند؛ یعنی از ابتدا طبق برنامه و نقشه حساب شده سراغ مباحث تفسیری رفته است و برای این تفسیر طرح‌واره داشته‌اند، در حالی که وقتی از افراد دیگری که تفسیر موضوعی دارند، سؤال می‌کنیم، متوجه می‌شویم که طرح و برنامه‌ای از قبل در ذهنشان نبوده است.

عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم با بیان اینکه این نظام موضوعات و نگاه سیستمی برگرفته از نگرش قرآنی است، تصریح کرد: در این زمینه، ممکن است یک متفکر و مفسر خودش یک طرحی داشته باشد و براساس آن طرح ذهنی و ابداعی خود سراغ تفسیر برود، اما علامه مصباح این طرح و نگرش را از قرآن گرفته‌اند؛ یعنی با بررسی کل قرآن به این نتیجه رسیده‌اند که قرآن یک محور اساسی به نام توحید دارد و همه موضوعات و محورهای دیگر بر مبنای توحید چیده شده است، لذا تفسیر ایشان با محوریت «الله» بنیانگذاری شده است.

توحید، محور تفسیر علامه مصباح

وی اضافه کرد: هر محوری در جایگاه خاص خود و با محوریت الله تنظیم شده است، لذا شروع آن از خداشناسی و خالقیت خدا به عنوان فعل خدا شروع و انسان‌شناسی هم در ذیل محور توحید تعریف می‌شود و معتقدند که سعادت ابدی او هم بر این اصل خدامحوری تنظیم می‌شود و نبوت و امامت هم در ذیل این جایگاه قابل تبیین است.

آیت‌الله رجبی بیان کرد: نکته دیگر در این تفسیر، آن است که قرآن کریم دو دسته آیات یعنی محکمات و متشابهات دارد و باید محکمات پایه فهم متشابهت قرار گیرند؛ بنیان فکری علامه مصباح در تفسیر بر این مسئله استوار است؛ یعنی ابتدا مباحث یقینی، استخراج و مطالب مورد ابهام براساس آن فهم و تبیین و نتیجه‌گیری شده است. چنین رویکردی سبب اتقان در تفسیر می‌شود و از  افتادن به ورطه انحراف جلوگیری می‌کند.

قائم مقام مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمنیی(ره)، اظهار کرد: ویژگی دیگر تفسیر ایشان، جامعیت است؛ یعنی مجموعه معارف قرآن را در بر می‌گیرد؛ البته با توجه به اینکه قصد داشتند مطالب مفید و مختصر باشد و در تدریس در سطوح حوزه و دانشگاه به کار گرفته شود و هم برای عموم علاقه‌مندان مفید باشد، در بسیاری از موارد وارد جزئیات نشده‌اند، اما رئوس اساسی تفکر قرآنی را در این تفسیر در نظر گرفته‌اند. بنابراین جامعیت در کنار اختصار و افاده مطلب از ویژگی‌های خوب این تفسیر است.

پرهیز از تحمیل رأی به قرآن

قائم مقام مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، گفت: روش تفسیر قرآن به قرآن که علامه طباطبایی بر آن تأکید داشته‌اند، در این تفسیر هم به صورت جدی به عنوان مبنا قرار داده شده است؛ مبانی تفسیر موضوعی و ترتیبی ایشان هم کاملاً تبیین شده است. همچنین ویژگی دیگر تفسیر ایشان این است که حد و مرز در تفسیر را مشخص کرده‌اند و به شدت از اینکه  آراء فلسفی و علمی و ... بر قرآن تحمیل شود، پرهیز دارند. ایشان معتقدند که قرآن باید خودش سخن بگوید، نه اینکه ما چیزی را بر آن تحمیل کنیم.  

وی افزود: همچنین تأکید ایشان این است که آیه را در حدی که دلالت دارد، مورد استفاده قرار دهند و نه بیشتر از آن، لذا در خیلی از موارد گفته‎اند احتمالاً معنا و تفسیر آیه چنین است؛ یعنی قطعیت در تفسیر به کار نبرده‌اند؛ البته این به معنای کم‌کاری در تفسیر و ارائه اسناد متقن برای نتیجه‌گیری نیست، بلکه ایشان ضمن اینکه تحقیق روشمند خود را انجام داده است، دلالت آن را احتمالی بیان فرموده‌اند که این کار جلوی خیلی از تفسیر به رأی‌ها را می‌گیرد و احتیاط از سر ورع و تقواست.

رجبی در تبیین چرایی رجوع جوانان برای رفع دغدغه‌های معرفتی خود به ایشان و آثارشان اضافه کرد: ایشان در عرصه‌های مختلف علمی نظریه‌پرداز و نوآور هستند؛ بزرگان زیادی داریم که اهل تبیین و تفسیر آموزه‌های اهل بیت و معارف قرآن هستند، اما ایشان در کنار این کار به خصوص در عرصه فلسفه نوآوری هم داشتند، آیت‌الله مصباح همچنین مشرف بر مطالب فلسفی جدید و غرب بودند.

وی با بیان اینکه ایشان به چند زبان از جمله انگلیسی و تا حدودی آلمانی تسلط داشتند، تصریح کرد: همین مسئله سبب شد تا ایشان بسیاری از اندیشه‌های فلسفی غرب را از  منبع اصلی آن بگیرند، به همین دلیل به آراء فلاسفه غربی آشنا بود و پاسخ‌های درخوری هم ارائه کردند. همچنین مباحث ایشان در سطح نظری و انتزاعی باقی نماند، بلکه نظریه‌پردازی داشتند.

وی تأکید کرد: این نظریه‌پردازی‌ها در تولید علوم انسانی و عرصه‌های سیاسی و اجتماعی به کار گرفته می‌شد، لذا واکنش‌های زیادی هم به دنبال داشت؛ ایشان همچنین در عرصه تفسیر موضوعی هم به موضوع اخلاق به صورت مبنایی پرداختند و تدوین فلسفه آموزش و پرورش هم از یادگارهای ماندگار علامه مصباح است.