تقدم انذار بر بشارت از منظر تربیت جامعه در قرآن کریم

به گزارش خبرنگار ایکنا، کرسی ترویجی «رهیافت تربیتی انذار از منظر قرآن کریم» صبح امروز چهارشنبه 8 بهمن‌ماه، با ارائه نیکو دیالمه، عضو هیئت علمی پردیس خواهران دانشگاه امام صادق(ع)، و نقد و بررسی سعید بهشتی، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی و عباس مصلایی‌پور یزدی، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) برگزار شد.

دیالمه در این کرسی اظهار کرد: چند ویژگی مهم در مفهوم انذار نهفته است که باید به آنها توجه کنیم؛ اولاً انذار از سنخ آگاهی‌رسانی است و دوم این مفهوم بازدارندگی دارد. موضوع دیگر اینکه زمان آگاهی‌رسانی مهم است و باید آنقدر زمان وجود داشته باشد که متربی بتواند به اهداف خود دست پیدا کند. با این اوصاف شاید بتوانیم انذار را به عنوان هشدار قبل از رخداد نام ببریم لذا تعریفی که با عنوان ترساندن می‌شود شاید چندان صحیح نباشد.

وی ادامه داد: نگاهی اجمالی به قرآن کریم نشان می‌دهد که در ساختار تربیتی قرآن این شأن را خداوند ابتدا برای خود قائل است. در آیه سوم سوره مبارکه «دخان» آمده است: «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ ۚ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ؛ که ما آن را در شبی مبارک (شب قدر) فرستادیم، که ما بیم کننده‌ایم (و خلق را از عذاب قیامت آگاه کنیم و بترسانیم)» همچنین در آیه 13 سوره «لیل» آمده است: «وَإِنَّ لَنَا لَلْآخِرَةَ وَالْأُولَىٰ؛ و ملک دنیا و آخرت از ماست (به هر که بخواهیم و صلاح دانیم می‌بخشیم)» خداوند در مرتبه دوم این شأن را برای پیامبر قائل است و در همین راستا در آیه 7 سوره «رعد» فرموده است: « وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا أُنْزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ ۗ إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ ۖ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ؛ و باز کافران (به طعنه) می‌گویند که چرا از خدایش بر او آیت و معجزه‌ای فرستاده نشد؟ (باید بدانند که) تنها وظیفه تو اندرز و ترسانیدن (خلق از نافرمانی خدا) است و هر قومی را (از طرف خدا) رهنمایی است» در مرتبه بعد عالمان ربانی هستند که در طول انذار پیامبر باید به این موضوع بپردازند. خداوند در آیه 122 سوره «توبه» به این موضوع اشاره کرده و فرموده است: «وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً ۚ فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ؛ و (هنگامی که رسول فرمان خروج برای جنگ دهد) نباید مؤمنان همگی بیرون روند (و رسول را تنها گذارند) پس چرا از هر طایفه‌ای جمعی برای جنگ و گروهی نزد رسول برای آموختن علم دین مهیا نباشند تا قوم خود را چون به نزدشان بازگشتند بیم رسانند، باشد که (از نافرمانی خدا) حذر کنند»

عضو هیئت علمی پردیس خواهران دانشگاه امام صادق(ع) تصریح کرد: هر چند تحقیق بنده در مورد قرآن بوده اما به نظر می‌رسد در ساختار تربیتی برخی از روایات نیز به این موضوع اشاره شده است. در نامه 31 نهج البلاغه که نامه‌ای تربیتی محسوب می‌شود حضرت علی(ع) به فرزند خود می‌فرمایند تصمیم گرفته‌ام در آغاز مسیر تربیت، کتاب خدا را همراه با تعبیر و تفسیر آن بیاموزم ولی از چیزی ترسیدم که مبادا امیالی که مردم را دچار اختلاف در سطح جامعه کرده تو هم در معرض آنها قرار بگیری. گرچه آگاه کردن تو نسبت به این امور را خوش نداشتم ولی به دلیل آسیب‌هایی که برای تو در مسیر تربیت خواهد داشت آگاه کردن و استوار کردن تو بر تسلیم تو به هلاکت‌های اجتماعی ترجیح دادم»

دیالمه بیان کرد: یکی از مهم‌ترین آیات و نکات تفسیری که مفسران به آن اشاره کرده‌اند آیه سوره 45 «انبیاء» است که در این آیه آمده: «قُلْ إِنَّمَا أُنْذِرُكُمْ بِالْوَحْيِ ۚ وَلَا يَسْمَعُ الصُّمُّ الدُّعَاءَ إِذَا مَا يُنْذَرُونَ؛ بگو که من شما را به وحی خدا (از عذابش) می‌ترسانم ولی گوش کر هنگام وعظ و اندرز، سخن و دعوت حق را نمی‌شنود» آیه دیگر 64 سوره مبارکه «قصص» است که خداوند فرموده است«وَقِيلَ ادْعُوا شُرَكَاءَكُمْ فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ يَسْتَجِيبُوا لَهُمْ وَرَأَوُا الْعَذَابَ ۚ لَوْ أَنَّهُمْ كَانُوا يَهْتَدُونَ؛ و (در آن روز به مردم بت پرست) گویند: اینک آنان را که شریک خدا گرفتید بخوانید (تا شما را از عذاب برهانند)، آنها را بخوانند ولی جواب به ایشان ندهند و چون عذاب را به چشم ببینند آرزو کنند که ای کاش (مانند مؤمنان) هدایت یافته بودند» آیه 52 سوره «ابراهیم» نیز برای کسانی که توجهی به این هشدارها ندارند جنبه اتمام حجت دارد. بخشی از آیات رسالت تربیتی انبیا را منحصر به موضوع انذار می‌دانند و انگار انبیاء وظیفه‌ای دیگر غیر از انذار ندارند و برداشت برخی از مفسران نیز این است که هسته اصلی تربیت، هشدار قبل از رخداد است.

وی گفت: یکی از مواردی که آیت‌الله جوادی‌آملی، اشاره می‌کنند دشواری شرایط انذار است. براساس دیدگاه ایشان هر کسی می‌تواند مبشر باشد اما هر کسی نمی‌تواند منذر باشد چراکه منذر باید کسی باشد که خودش از خطر متوقع ترسیده باشد. نکته‌ای که از آیات قرآن به دست می‌آوریم تقدم انذار بر بشارت از منظر تربیت جامعه است. اگر از زاویه مصون ماندن جامعه از خطرات به موضوع بنگریم نیز نیز این تقدم اهمیت دارد. خداوند در آیه 188 سوره «اعراف» فرموده است: « قُلْ لَا أَمْلِكُ لِنَفْسِي نَفْعًا وَلَا ضَرًّا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ ۚ وَلَوْ كُنْتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لَاسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ وَمَا مَسَّنِيَ السُّوءُ ۚ إِنْ أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ؛ بگو که من مالک نفع و ضرر خویش نیستم مگر آنچه خدا خواسته، و اگر من از غیب (جز آنچه به وحی می‌دانم) آگاه بودم بر خیر و نفع خود همیشه می‌افزودم و هیچ‌گاه زیان و رنج نمی‌دیدم، من نیستم مگر رسولی ترساننده، و بشارت دهنده گروهی که اهل ایمانند» در این مورد، مفسران سبقت رحمت الهی بر غضب و اینکه در نگاه الهی اصل بر سلامت است و بیماری مسئله‌ای عارضی است را مورد تأکید قرار داده‌اند.

دیالمه تصریح کرد: نکته‌ای که باید اشاره کرد در مورد آیاتی است که نشان می‌دهد اثربخشی انذار با حال مخاطب و متربی مرتبط است و برای برخی نیز ممکن است اثربخش نباشد. نکته دیگر عمومیت انذار و اختصاصی بودن بشارت برای مؤمنین است. هدفی هم که قرآن برای انذار بیان می‌کند رویکرد اجتنابی و قدرت کنترل و خویشتن‌داری یا مفهوم بسیار عمیق تقوا است. نکته مهم دیگر ابعاد انذار است در واقع انذار هشدار نسبت به ناهنجاری‌ها، هم در حیطه شناخت و هم عمل است.

وی ادامه داد: خداوند در آیه 2 سوره «نحل» می‌فرماید: «يُنَزِّلُ الْمَلَائِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلَىٰ مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ أَنْ أَنْذِرُوا أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا أَنَا فَاتَّقُونِ؛ خدا فرشتگان را با روح به امر خود بر هر یک از بندگان که خواهد می‌فرستد که خلق را (اندرز داده و از عقوبت شرک به خدا) بترسانید (و به بندگان بفهمانید) که خدایی جز من نیست، پس از من بترسید» علامه طباطبایی در ذیل آیه می‌گوید: آنچه پیامبران برای آن مأموریت داشته‌اند پیشگیری از احراف در دو بخش عملی و عقیدتی است.

عضو هیئت علمی پردیس خواهران دانشگاه امام صادق(ع) افزود: در نتیجه‌گیری این مباحث و درباره مؤلفه‌های انذار در کاربرد قرآنی باید گفت منذر اصلی رب‌العالمین است اما شأن اصلی انبیا و عالمان ربانی نیز هست، مفهوم دقیق انذار، هشدار قبل از رخداد در زمان مناسب است، در فرآیند تربیتی قرآنی، انذار یک اصل تربیتی است و هم در هدایتگری و هم اتمام حجت دارای کارکرد دوگانه است.

وی ادامه داد: همچنین گسترده انذار شامل دو بعد عقیده و عمل است؛ انذار عمومیتی دارد که در تبشیر نیست، انذار بر تبشیر مقدم و راه برتر اصلاح جامعه است اما راز تقدم بشارت بر انذار در تقدم رحمت الهی بر غضب او از یک سو و اصل رجحان اصل سلامت بر زدودن بیماری از سوی دیگر نهفته است. میزان اثربخشی انذار بر میزان آمادگی متربی بستگی دارد، علاوه بر این، شأن التزام مربی در محتوای تربیتی نیز قابل مشاهده است.

دیالمه تصریح کرد: درباره کارکرد تربیتی انذار در فرآیند تربیت اسلامی هم باید گفت که انذار یک اصل تربیتی است که باید در فرآیند تربیت اعم از اقدامات مربی و محتوای تربیتی لحاظ شود و بدون آن، هدف تربیت اسلامی محقق نخواهد شد. باید دانست که انذار یک اصل تربیتی است و نه روش و معطوف به گستره عقیده و عمل، از سوی دیگر یک تلنگر شناختی – هیجانی است.

وی در پایان سخنان خود گفت: درباره بایسته‌های انذار برای مربیان در تربیت اسلامی هم باید گفت که ضرورت توجه به رویکرد اجتنابی در فرآیند تربیت، انسان شناسی معطوف به تهدیدات درونی و بیرونی، پیشگامی معرفتی و بینشی مربی در قیاس با متربی، عملگرایی و خوداجتنابی مربی، انگیزه مشفقانه و برخاسته از محبت مربی، پیونددهی تجربه گذشته به آینده پیش رو و در نهایت برخوردار مربی از سه گانه امید، شجاعت و پایداری، مهم‌ترین این بایسته‌ها هستند.

سعید بهشتی، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، در ادامه به بیان نکاتی درباره موضوع انذار در قرآن کریم پرداخت و گفت: انتظار می‌رفت در گام اول این عنوان و عناصر مفهومی آن روش شود. اینکه از رهیافت سخن گفته شده باید مشخص شود که منظور چیست به ویژه اینکه در این کرسی تأکید بر این بود که انذار یک اصل تربیتی است و یک روش نیست بنابراین باید معنای رهیافت و دلیل انتخاب آن شرح داده شود. نکته دیگر درباره تفاوت بین کارکردها و بایسته‌ها است چراکه این موضوع نقش مهمی در هدایت و پیشبرد کار و دسترسی به اهداف مورد نظر دارد. طراحی پرسش‌های هوشمندانه نیز نقش مهمی در این زمینه دارد.

وی افزود: اینکه گفته شد انذار یک اصل است باید پاسخ داده شود که چرا و به چه دلیلی اصل است. در ذیل این اصل باید روش‌ها نیز معرفی شود. در ارتباط با قسمت‌های دیگر بحث تعبیر دشواری شرایط انذار را معتقدم شرایط دقیقی نیست. همچنین در ارتباط با آیه 42 سوره «فاطر» درباره رابطه انذار با اصلاح و تربیت نیز توضیحات به صورت مکفی بیان نشد و متوجه نشدیم که چگونه از این آیه برای برقراری این رابطه استفاده شده است.

بهشتی ادامه داد: مطلب بعدی راجع به پیوند تجربه گذشته و چشم انداز آینده است. البته کاملاً درست است که انذار الان اتفاق می‌افتد و برای آینده نیز تجربه است اما معتقدم همین عبارت نیازمند مقداری ویراستاری است. مطلب دیگری که لازم بود بیان شود این است که در این طرح راجع به هدف‌ها هم فضای مستقلی اختصاص داده شود از جمله اینکه هدف غایی و هدف میانی و متوسط چیست.

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی تأکید کرد: خداوند در آیه 56 سوره «ذاریات» هدف را بندگی در نظر گرفته اما بر اساس برخی دیگر از آیات هدف قرب الی الله است لذا بهتر بود شما نیز به موضوع هدف‌ها اشاره می‌‌کردید. همچنین انتظار داشتیم تعریف جامع و مانعی با توجه به مؤلفه‌هایی که فرمودید از انذار بیان شود.

عباس مصلایی‌پور یزدی، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع)، سخنران بعدی این کرسی بود و اظهار کرد: عنوانی که انتخاب کرده‌اند میان رشته‌ای است که از یک طرف علوم تربیتی و از یک طرف علوم قرآن و حدیث را بررسی می‌کند لذا سختی‌های خاص خود را دارد. مطالب مربوط به علوم تربیتی را جناب آقای دکتر بهشتی به خوبی بیان کردند لذا بنده نکات خود را بر منظر قرآن کریم و حوزه کاری خودم متمرکز می‌کنم. خانم دکتر دیالمه انذار را از جهت مفهوم‌سازی مورد واکاوی قرار دادند و به این نتیجه رسیدند که به معنای هشدار قبل از رخداد و هدف آن نیز تلنگر شناختی هیجانی است و در این کرسی نیز تأکید داشتند که بنده روی کارکرد آن به عنوان یک اصل تربیتی دست می‌گذارم.

وی افزود: به آیت متعددی از قرآن کریم ارجاع دادند که از جمله آنها روش‌های تحقیق و مطالعه در قرآن کریم بود و با نوعی روش تفسیر موضوعی خواسته‌اند کلیه آیات مربوط به انذار را در قرآن پیدا و در مسئله تربیتی از آن نهایت استفاده را ببریم. این سعی قابل تقدیر است و اگر پیشنهاداتی بیان می‌شود چیزی از ارزش کار شما کم نمی‌کند اما درباره نکات اصلاحی باید بگویم انتظار داشتم درباره این واژه و مشتقات انذار یک گزارش آماری به ما بدهند و مثلاً بگویند این کلمه 124 بار در قرآن به کار رفته است.

مصلایی‌پور بیان کرد: اگر گفته می‌شد این کلمه بیشتر در سوره‌های مکی یا مدنی بیان شده است بهتر بود. نکته دیگر اینکه اکتفا کردن به مشتقات انذار کافی نیست بلکه کلمات دیگری نیز هستند که بدون به کارگیری انذار یا مشتقات آن عملاً به انذار پرداخته‌اند و به طور کلی می‌خواهم بگویم چنین بخش‌هایی از قرآن مغفول مانده است. در آیه 49 و 50 سوره مبارکه «حجر» آمده است: «نَبِّئْ عِبَادِي أَنِّي أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِيمُ وَأَنَّ عَذَابِي هُوَ الْعَذَابُ الْأَلِيمُ؛ (ای رسول ما) بندگان مرا آگاه ساز که من بسیار آمرزنده و مهربانم و نیز عذاب من بسیار سخت و دردناک است» در اینجا کلمه انذار وجود ندارد اما کاملاً مشخص است که نشانه‌ای برای انذار و تبشیر است.

عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) گفت: نکته بعدی استفاده از احادیث است. درست است که عنوان «رهیافت تربیتی انذار از منظر قرآن کریم» است اما در کنار آن جا دارد از برخی از احادیث و روایات کمک بگیریم. نکته بعدی اینکه جا داشت درباره اصطلاحاتی همانند اصل تربیتی، کارکردها، بایسته‌ها و ... توضیحاتی برای خواننده ارائه دهید.