عمده خطابات قرآنی منحصر به مردان نیست / تببین آراء سیدمرتضی درباره مسئله «زن»

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی مهریزی، عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث، 27 بهمن‌ماه در نشست علمی «سیدمرتضی و مسئله زن»، ضمن تبریک حلول ماه رجب، گفت: برای عالم معیار و تراز سه شاخصه وجود دارد؛ اولین شاخصه اینکه چنین عالمی تکثر و اختلافات را باور دارد که نمود بارز آن در مسئله زن و مرد دیده می‌شود، زیرا زن و مرد دو موجود متفاوت هستند. همچنین دیدن تفاوت بین ادیان و مذاهب یعنی فرد ضمن نقد ادیان و مذاهب دیگر با آنها مفاهمه و تعامل داشته باشد.

وی اظهار کرد: همچنین عالم تراز کسی است که تکثر قومیتی را به رسمیت بشناسد؛ چنین عالمی با فرهنگ‌ها و قوم‌های مختلف رفت و آمد دارد و آنها را می‌شناسد؛ به نظر بنده سیدمرتضی در این عرصه سرآمد است؛ او هفت سروده برای عید نوروز دارد، در حالی که در دنیای عرب به دنیا آمده و عرب است. سیدمرتضی با صاحبان ادیان مناظره و تعامل و گفت‌و‌گوی علمی دارد همچنین در شرایط هزار سال قبل نوع نگاه وی به مسئله زن بدیع و جدید است.

مهریزی بیان کرد: دومین خصیصه عالم تراز آن است که فرد میان فعالیت‌های علمی و سیاسی و اجتماعی بتواند جمع کند، سید هم امیرالحاج، هم قاضی و هم در علوم مختلف مبتکر و مؤسس است همچنین ویژگی سوم عالم تراز عقلانیت و تعبد است؛ یعنی ضمن دفاع از دین و تعبد به دین عقلانیت را محور اندیشه و عمل قرار دهد. الشافی را در تبیین عقاید شیعه نوشت و در کنار آن حاشیه بر باورهای زیدیه می‌نویسد و هم منتقد اهل تسنن است.

استاد حوزه و دانشگاه تصریح کرد: امروز مسئله زن، موضوع روشنی است که تبدیل به مسئله جدی در جوامع و کشور ما شده است، اما هزار سال قبل برای عالمان آن دوره مسئله نبود، لذا کمتر عالمی را می‌بینیم که بابی در این خصوص داشته باشند و عمدتاً مباحث آنها پراکنده است.

وی اضافه کرد: با تأمل در آثار گذشتگان با سه نوع مواجهه از سوی عالمان با مسئله زن روبرو هستیم، گروهی دیدگاه سنتی محض دارند و تفاوت حداکثری بین زن و مرد قائل هستند، زن را در ادراک، تصمیم و اراده فروتر از مرد می‌دانند که خروجی آن تفاوت شدید بین آراء فقهی و حتی اخلاقی است. دیدگاه دوم محصول نیم قرن اخیر است و آن اینکه تلاش شده قدری در مسائل زنان تامل کنند و تفاوت‌ها را معقول جلوه دهند و برای آن فلسفه ارائه کنند و از تفاوت‌ها بکاهند و تأکید بر وحدت جوهری بین زن و مرد می‌کنند.

زنانگی و مردانگی عارض بر انسانیت است

مهریزی اظهار کرد: جریان جدیدتری شکل گرفته که نام آن را می‌توان بازخوانی منابع گذاشت؛ در این رویکرد تفاوت معرفتی، فقهی و ... بین زن و مرد خیلی اندک است؛ گفته می‌شود که زنانگی و مردانگی عارض بر انسانیت است و خدا زن و مرد را برای تکامل آفرید. سیدمرتضی از جریان سنتی غالب که تفاوت حداکثری میان زن و مرد قائل هستند بیرون است.

عضو هیت علمی دانشگاه قرآن و حدیث با بیان اینکه سیدمرتضی در انتصار و الذریعه معتقد است که خطابات دینی نسبت به زن و مرد یکسان است، تصریح کرد: یکی از ایراداتی که مطرح آن است که خطابات قرآن و روایات عمدتاً مذکر است، لذا نمی‌توان مدعی شد که نگاه یکسان به زن و مرد دارد؛ سید معتقد است که خطابات قرآنی معطوف به هر دو جنس زن و مرد است.

مهریزی با بیان اینکه مع الاسف گاهی در فتاوای فقهی نمودهای بدی را از نوع نگاه سنتی به زن و مرد شاهد هستیم، افزود: مثلا در فتاوای چند قرن بعد از سید، گفته شده آب چاه به مجرد ملاقلات با نجس، نجس است و برای پاک شدن آن باید مقداری از آب چاه کشیده شودً ولی اگر زن آب را بکشد پاک نمی‌شود؛ این فتوا در حالی است که چند قرن قبل، سیدمرتضی معتقد است خطابات قرآنی و روایات عمدتاً عام است. یعنی آتوا الزکوة، اقیموا الصلوة و یا ایه الذین آمنوا و ... برای زن و مرد است.

استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به شرط مرد بودن برای مرجعیت به اعتبار واژه «رجل»، اظهار کرد: اگر نگاه سید را بپذیریم، بسیاری از این مسائل حل خواهد شد؛ وی آورده است که مثلا واژه القائمون اگر در روایتی باشد بر هر دو جنس اشاره دارد و وجود واژه القائمات نافی این مسئله نیست؛ زبان عربی، زبان حساس به جنسیت است و اسامی و صفات و ... به مذکر و مؤنث تقسیم می‌شود، لذا در این زبان وقتی می‌خواهد راجع به هر دو جنس صحبت کند از مذکر استفاده می‌شود، بنابراین خطابات قرآنی، مذکر نیست.

مهریزی اضافه کرد: در قرآن سه آیه از جمله 109 یوسف «وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَدَارُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا أَفَلَا تَعْقِلُونَ» داریم؛ مفسران با استناد به واژه رجال نبوت را مختص مردان برشمرده‌اند؛ در قرآن 20 مورد رجال آمده که دو تا جمع رجل یعنی پیاده در برابر سواره است؛ در چند مورد هم رجال در برابر نساء آمده که تکلیف روشن است، اما در مابقی موارد که رجال به صورت عام آمده مراد، انسان اعم از زن و مرد است. مثلا علی الاعراف رجال، رجال لا تلهیهم و ... که قطعا مراد فقط مرد نیست. 

نظر سید مرتضی درباره نقصان عقل زنان

وی با اشاره به روایات مرتبط با نقص عقل در زنان، بیان کرد: برخی این روایات را جعلی دانسته‌اند، برخی عقل عملی تعبیر کرده‌اند؛ سیدمرتضی معتقد است که نقصان عقل، نقصان ذاتی نیست بلکه اکتسابی است. مثلا در روایت بیان شده کسی که سه روز بیرون نرود عقلش نقص دارد، زیرا کسی که به بازار و خیابان رفت و آمد ندارد از وضعیت اقتصاد و خرید و فروش بی اطلاع است، لذا نقص برای او هست. سید مرتضی معتقد است که اگر نقصان عقل در زنان، ذاتی باشد حضرت فاطمه، مریم، آسیه و ... هم از آن مستثنی نیستند.  

مهریزی با بیان اینکه از تعابیر سید برمی‌آید که زنان ذاتا نقصان عقل ندارند، بلکه شرایط فرهنگی، تربیتی و اجتماعی و سیاسی در این مسئله دخیل است، تصریح کرد: الان در ایران 14 میلیون دانش‌آموز داریم که نیمی از آنها زن و نیمی مرد هستند، اگر میان مدیریت زنان در مدارس دخترانه و خروجی تربیتی و ... مقایسه کنیم چه بسا زنان موفق‌تر هم باشند.

استاد حوزه علمیه اضافه کرد: یکی از مسائل فقهی، بحث شهادت زن است؛ روایتی را سید در شافی به نقل از کافی آورده که وقتی فدک غصب شد حضرت فاطمه نزد خلیف رفت و خلیف گفت که شاهد بیاورید که فدک برای شماست و ایشان هم امام علی(ع) و ام ایمن را آورد؛ اینکه یک زن و یک مرد به عنوان شاهد پذیرفته شده چرا مورد تحلیل قرار نگیرد و مورد استناد قرار ندهیم؛ آیه قرآن که به بحث شهادت پرداخته اگر خوب مورد تامل قرار گیرد، مرحله تحمل شهادت را گفته و نه اداء؛ آیه فرموده اگر به کسی قرض دادید دو تا شاهد بیاورید که این در مرحله قبل از قضاوت است. یعنی برای شهادت در مرحله داوری سخنی ندارد که دال بر این باشد که شهادت دو زن با یک مرد یکی است. 

جواز ازدواج دختر بدون اذن ولی

وی افزود: سیدمرتضی در بحث ازدواج دختر، اذن ولی را لازم نمی‌داند و معتقد است که زن متولی امور خود است و تفاوتی میان باکره و غیرباکره هم نیست؛ سید روایتی را که گفته ازدواج دختر بدون اذن ولی جایز نیست، رد کرده و می‌گوید این روایت خبر واحد است و حجیت ندارد؛ ثانیا در نقل آن اشکالات رجالی هست و انسان عاقل و آزاد نیازی به قیم ندارد. همچنین در بحث ارث، سید مرتضی معتقد است که زن از قیمت اعیان ارث می‌برد.او همچنین در عقیقه میان دختر و پسر فرقی قائل نیست. 

مهریزی اظهار کرد: سیدمرتضی همچنین برای مفتی چند شرط ذکر کرده که شرط رجولیت در آن نیست و برای امامت جماعت هم مرد بودن را شرط نمی‌داند کما اینکه آیت الله جوادی آملی هم امامت نماز جماعت برای زنان را منع نکرده است. سید همچنین از برخی زنان مانند خنساء شاعر در دوره جاهلی تمجید کرده است؛ از ام سلمه هم تکریم کرده و گفته حکمت‌هایی که نصیب حسن بصری شده ناشی از ام سلمه است. همچنین او در دیوانش در مورد زنان اشعار زیادی سروده است؛ در رثای دختر و دو خواهرش و در رثای برخی زنان دیگر.  

مهریزی با اشاره به رویکردهای فمنیستی، گفت: اگر افراط‌های این رویکرد را کنار بگذاریم ورود همین مسئله به فضای اسلامی، محاسنی دارد از جمله اینکه باعث می‌شود تا ما یکبار دیگر در فهم متون دینی بازنگری داشته باشیم؛ همین مسئله در مباحث بانکی و اقتصادی و ... هم وجود دارد. البته بحث زن و پیچیدگی آن مخصوص جامعه ما هم نیست بلکه در آمریکا هم یک سیاهپوست رئیس جمهور شد، ولی یک زن مورد پذیرش قرار نگرفت.