سازوکار فعالیت مؤسسات قرآن در فضای مجازی

امروزه فضای مجازی به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی انسان‌ها بدل شده است و افراد بخش قابل توجهی از وقت خود را در این فضا می‌گذرانند، به همین دلیل برخی صاحب‌نظران معتقدند عنوان مجازی برای این فضا مناسب نیست و اتفاقاً باید آن را فضایی واقعی در نظر گرفت. از طرف دیگر، شیوع ویروس کرونا و ضرورت فاصله‌گذاری اجتماعی موجب شد تا بهره‌مندی از فضای مجازی به‌ویژه در بحث آموزش و ارائه خدمات، بیش از پیش در دستور کار نهادها، مراکز و مؤسسات مختلف قرار گیرد. صرف‌نظر از این شرایط ویژه، با توجه به تأثیر فضای مجازی بر شکل‌گیری و جهت‌دهی به افکار و باورها، گروه‌های مختلف به این نتیجه رسیده‌اند که حضور و فعالیت در این فضا لازم و ضروری است و در غیر این صورت، میدان را به رقیب واگذار کرده‌اند. مؤسسات قرآن نیز از جمله گروه‌هایی هستند که باید ضرورت و اهمیت فضای مجازی را درک کرده و برای حضور و فعالیت در این فضا، برنامه و استراتژی مناسب داشته باشند. به‌نظر می‌رسد فضای مجازی زمینه‌ای مؤثر برای گسترش و اثربخشی به فعالیت مؤسسات قرآن است، ولی این رویکرد باید مبتنی بر سازوکارهای مدون و براساس تئوری‌های مخاطب‌شناسی انجام شود تا اثرگذاری مطلوب را به‌همراه داشته باشد. علاوه بر این، عدم مدیریت تولید محتوا و آشنا نبودن با چگونگی سازوکارهای فعالیت در فضای مجازی می‌تواند فعالیت‌های مؤثر را نیز تحت‌الشاع قرار دهد. به همین منظور، خبرنگار ایکنا در اصفهان گفت‌وگویی با برخی مدیران مؤسسات قرآنی در استان راجع به عملکرد این مؤسسات در فضای مجازی داشته است که اهم این گفت‌وگوها در گزارش پیش‌رو، تقدیم مخاطبان می‌شود.

فعالیت مجازی، فرصتی ویژه برای مؤسسات قرآنی است

حامد کمال، مدیر مؤسسه فلق رایانه اصفهان معتقد است که مؤسسات قرآن با فعالیت در فضای مجازی بُرد می‌کنند، چون علاوه بر اینکه در وقت و هزینه صرفه‌جویی می‌شود، با تهیه محتوای مناسب می‌توانند تعداد بیشتری از مخاطبان را به آموزش‌های قرآنی جذب کنند.

وی اظهار کرد: مؤسسات قرآن باید به سمت فعالیت مجازی بروند، چون افراد به‌دلیل مسائل اقتصادی فرصت حضور فیزیکی در کلاس‌های آموزشی را ندارند. ضمن اینکه فضای مجازی بستری کم‌هزینه است و افراد با استفاده از آن می‌توانند وقت خود را مدیریت کنند. اکنون بحثی وجود دارد با عنوان «محاسن بیماری کرونا»، یعنی اگر بیماری کرونا نبود، آیا به این شکل گسترده از فضای مجازی استفاده می‌شد یا خیر. اکنون که این امکان فراهم است، مؤسسات باید به تقویت آموزش‌های غیرحضوری بپردازند و اگر در حال حاضر، آموزش‌ها مثل زمان جنگ به‌صورت غیرحضوری دنبال می‌شود، نباید به این مسئله نگاه منفی داشت، بلکه یک فرصت و ظرفیت محسوب می‌شود.

کمال تصریح کرد: اگر مؤسسات محتوای آموزشی مناسبی تهیه کنند، قطعاً مخاطبان بیشتری جذب می‌کنند، در صورتی که اکثراً محتوای واقعی را به فضای مجازی می‌برند. بنابراین، محتوا باید تقویت و بستر لازم و مطمئن برای آموزش فراهم شود تا همه بتوانند از آن استفاده کنند، چون در حال حاضر برای آموزش بسترهای مختلفی وجود دارد که با نقص‌ها و کاستی‌هایی همراه است. پیام‌رسان‌هایی که در حال حاضر وجود دارند، بستر آموزش محسوب نمی‌شوند، ولی در عین حال می‌توان از آنها بهره برد، مثلاً فایل صوتی یا عکس‌نوشته یا کلیپ‌های آموزشی را از طریق آنها ارسال کرد.

مدیر مؤسسه فلق رایانه اصفهان افزود: ممکن است تهیه کلیپ‌های آموزشی هزینه داشته باشد، ولی این کار برای یک بار انجام می‌شود و شاید دیگر لازم به استفاده از استاد برای آموزش نیز نباشد، ضمن اینکه در زمان و برخی هزینه‌های دیگر نیز صرفه‌جویی می‌شود. اگرچه برای استفاده از نرم‌افزارهای آموزش آنلاین باید هزینه‌ای پرداخت شود، ولی این هزینه بسیار ناچیز است و اگر محاسن فضای مجازی را در نظر بگیریم، یکی از آنها همین کاهش هزینه و استفاده از زمان است. اگرچه آموزش‌های حضوری تأثیر بیشتری دارد، ولی در فضای مجازی مخاطب بیشتری را می‌توان درگیر آموزش کرد. در مجموع می‌توان گفت اگر از این فضا استفاده کنیم، بُرد کرده‌ایم، وگرنه عده دیگری این فضا را به دست گرفته و ذائقه مخاطبان را عوض می‌کنند.

کپی‌کاری؛ آفت فعالیت‌های قرآنی در فضای مجازی

ولی‌الله جعفری، مدیر مؤسسه هفت آسمان معرفت نیز بر این اعتقاد است که فعالیت در فضای مجازی باعث تأثیرگذاری بیشتر بر مخاطب و افزایش بُرد فعالیت مؤسسات قرآن می‌شود، به‌شرطی که مؤسسات اقدام به کپی‌کاری نکنند.

وی بیان کرد: اگر مؤسسات قرآن با رویکرد هنری و تأمین محتوا در فضای مجازی فعالیت کنند، مخاطبان بیشتری جذب می‌کنند و بُرد فعالیت‌هایشان بیشتر می‌شود.

جعفری تصریح کرد: مؤسسات باید از کپی‌کاری دوری کنند، شاید این کار در کوتاه‌مدت جواب دهد، ولی در بلندمدت این‌طور نیست. اگر هر مجموعه و مؤسسه‌ای بتواند خودش مطالب و محتوا تولید کند، موفق‌تر است و تأثیرگذاری بیشتری خواهد داشت. از طرف دیگر، استفاده از رویکرد هنری و ابزارهای روز برای قوی و غنی‌تر کردن تولیدات در مجموعه‌های قرآنی خیلی احساس می‌شود و مجدداً تأکید می‌کنم که باید از کپی‌کاری پرهیز شود.

مؤسسات قرآن باید فضای مجازی را رصد کنند

حجت‌الاسلام مجتبی حسن‌زاده، مدیرعامل مؤسسه امیرالمؤمنین(ع) کاشان بر این موضوع تأکید می‌کند که مؤسسات قرآن برای فعالیت در فضای مجازی باید سرمایه‌گذاری کنند، چون در عصر حاضر، فضای مجازی بیشترین تأثیر را بر افکار و باورهای افراد دارد و رخدادهای این فضا باید به‌خوبی رصد شود.

وی در خصوص رویکرد مؤسسات قرآن به فضای مجازی، گفت: این مؤسسات آشنایی لازم را با این فضا به دست آورده‌اند و در فضای مجازی فعالیت می‌کنند، به‌ویژه شیوع کرونا باعث شد که بسیاری از دوره‌ها و کلاس‌های آموزشی به‌صورت مجازی برگزار شود و مؤسسات قرآن خود را با این شرایط وفق داده و به‌روز شدند. البته آن‌طور که انتظار می‌رود و شایسته و بایسته است، تأثیرگذاری مؤسسات در این فضا هنوز اتفاق نیفتاده، ولی باید روی این موضوع سرمایه‌گذاری شود، چون ما در عصری زندگی می‌کنیم که بیشترین تأثیر را فضای مجازی بر اذهان و رفتار افراد به‌جا می‌گذارد و مؤسسات، مبلغان و مجموعه‌هایی موفق هستند که بتوانند این فضا را به‌ خوبی رصد و فعالیت مؤثری برای خود تعریف کنند.

حسن‌زاده ادامه داد: با توجه به اینکه بیش از ۹۰ درصد افراد جامعه در فضای مجازی حضور دارند، همان‌طور که فعالیت‌های مناسب باعث تأثیر مثبت بر افکار و رفتار افراد می‌شود، فعالیت‌های سوء و نامناسب نیز تأثیر منفی خود را به‌جا می‌گذارد، ولی نمی‌توانیم قید این فضا را بزنیم، بلکه باید در جهت مثبت و خنثی کردن حربه دشمن در این فضا فعالیت کنیم تا بتوانیم استفاده احسن از آن ببریم. کنترل فعالیت‌های منفی در فضای مجازی اصلاً کار راحتی نیست و تقریباً امکان آن وجود ندارد، چون شبکه‌های متعددی در این زمینه فعالیت و هزینه می‌کنند و دنبال منافع مادی و غیرمادی خودشان از این طریق هستند.

وی اضافه کرد: اگر مؤسسات قرآن بخواهند بهره‌وری بیشتری از فضای مجازی داشته باشند، باید خود را با شرایط روز جامعه و فعالیت در فضای مجازی وفق دهند و جدا از فعالیت تخصصی که دارند، برنامه‌ها و فعالیت‌هایی نیز برای عموم افراد جامعه تعریف کنند. پیشنهاد من این است که مؤسسات به‌سمت عمومی‌تر شدن فعالیت‌ها حرکت و روی تولیدات فاخر در حوزه قرآن و عترت تمرکز کنند، این نوع تولیدات همواره مخاطب خود را پیدا می‌کند.

آموزش مجازی برای دوره‌های تربیت مربی قرآن نتیجه‌بخش نیست

اگرچه بسیاری از مدیران مؤسسات قرآن بر ضرورت و اهمیت حضور در فضای مجازی تأکید می‌کنند، ولی در این میان برخی از آنها نیز معتقدند که آموزش حضوری به‌ویژه در دوره‌های کارآموزی حرف اول را می‌زند و در شرایط فعلی به‌سبب شیوع کرونا، گریزی از آموزش مجازی نیست.

اکرم جمشیدیان، مدیر مؤسسه نورالانوار ملکوت در این خصوص می‌گوید: شخصاً معتقدم که آموزش چهره به چهره حرف اول را می‌زند. تجربه نشان می‌دهد که در خصوص دوره‌هایی مثل تربیت مربی قرآن، آموزش مجازی نتیجه دلخواه را به همراه ندارد و این نوع دوره‌ها بیشتر ارتباط نزدیک و چهره به چهره را می‌طلبد.

وی تصریح کرد: اصل آموزش مجازی را نفی نمی‌کنم و با توجه به شرایطی که پیش آمده، گریزی از این نوع آموزش‌ها نیست، ولی معتقدم آموزش صحیح و نتیجه‌بخش، آموزش حضوری است. اگر کسی بخواهد مثلاً در زمینه حفظ قرآن فعالیت کند و آموزش ببیند، شاید تفاوت میان آموزش حضوری و غیرحضوری در این خصوص درصد کمی را شامل شود، ولی انتقال تجربه‌ای که در دوره‌های کارورزی و کارآموزی مثل تربیت مربی قرآن باید اتفاق بیفتد، بیشتر نیازمند آموزش حضوری است. معتقدم در کنار آموزش مجازی، درس‌های عملی و کارآموزی باید به صورت حضوری آموزش داده شود.

جمشیدیان گفت: مخالف فعالیت در فضای مجازی نیستم، چون با توجه به شرایطی که وجود دارد، ‌اگر مؤسسات قرآن در این فضا فعالیت نکنند، همه فعالیت‌های آنها تعطیل می‌شود. در شرایط موجود، چاره‌ای جز آموزش غیرحضوری نیست و این نوع آموزش برای فعالیت‌هایی مثل حفظ قرآن مشکلی ایجاد نمی‌کند، ولی در شرایط عادی و در خصوص دوره‌های کارآموزی، اولویت با آموزش حضوری است. ضمن اینکه موفقیت و تأثیرگذاری آموزش‌های غیرحضوری به جذابیت کارهای ارائه شده برای مخاطب بستگی دارد.

اتکای صرف به فضای مجازی برای مؤسسات قرآن مطلوب نیست

مصطفی ادیب، مدیرعامل مؤسسه فرهنگی قرآن و عترت فرهنگ متعال که مؤسسه ایشان خدمات مشاوره‌ای در خصوص مسائل تربیتی و خانوادگی ارائه می‌دهد نیز بر این عقیده است که این خدمات در مراحل اولیه باید به‌صورت حضوری ارائه شود تا مثمرثمر باشد و نمی‌توان در این حوزه تماماً به فضای مجازی تکیه کرد.

وی در خصوص میزان موفقیت و تأثیرگذاری فعالیت‌های این مؤسسه در فضای مجازی، گفت: در حوزه مشاوره‌های مرتبط با مسائل تربیتی و خانوادگی، جلسات اولیه باید به‌صورت حضوری برگزار شود تا درک صحیحی از مشکلات و نیازهای مراجعان شکل بگیرد، ولی جلسات بعدی را می‌توان از طریق فضای مجازی پیگیری کرد. مؤسساتی هم که در حال حاضر به‌صورت مجازی خدمات مشاوره و روانشناسی ارائه می‌دهند، معترف هستند که درک مشکلات روانشناختی افراد نیازمند ارتباط حضوری است و در مورد آن دسته افرادی که از قبل مراجعه داشته و جلسات اولیه خود را گذرانده‌اند، فضای مجازی می‌تواند برای ارتباط‌های بعدی کمک‌کننده باشد.

وی افزود: فعالیت در فضای مجازی نیازمند نوعی اتصال و ارتباط مطمئن است که در حوزه روانشناسی و مشاوره، به‌صورت اعتماد متقابل تعریف می‌شود. از آنجا که افراد باید مشکلات خود را بازگو کنند، لازم است که مؤسسه روند اعتمادسازی را در پیش گرفته باشد. یکی از مشکلات مؤسسات همین موضوع است و به همین دلیل، افراد زیادی هستند که با مؤسسه ما تماس می‌گیرند و درخواست برنامه‌های مجازی برای فعالیت‌های قرآنی دارند، نه برای مباحث تربیتی؛ بنابراین برای عطف توجه افراد به کارکرد تخصصی مؤسسه باید اعتماد و باور افراد را به تربیت دینی تقویت کنیم و از فضای مجازی به‌صورت موردی و نه عمومی بهره ببریم.

ادیب اظهار کرد: در شرایط موجود که نسبت به پرهیز از اجتماعات تأکید می‌شود، فعالیت‌های عمومی مثل برگزاری کارگاه جواب نمی‌دهد، چون هر یک از مراجعان ممکن است از نظر کلی مشکلاتی شبیه به دیگران داشته باشند، ولی از نظر مصداقی مشکلاتشان متفاوت است و انتظار دارند که مشاوران به‌صورت اختصاصی بر مشکلات آنها متمرکز شوند. برای اینکه مشاوران مؤسسه ما این مشکل را نداشته باشند، نوعی اعتماد نسبت به مجموعه امور و نیز صبر و حوصله برای حصول نتیجه وجود دارد، چون تأثیر فضای مجازی آنی و مقطعی است و برای تأثیرگذاری مستمر در زمینه مسائل تربیتی، عوامل مؤسسه باید صبر و حوصله لازم را داشته باشند.

با بررسی مجموع صحبت‌های مدیران مؤسسات قرآن این‌طور به‌نظر می‌رسد که در عصر حاضر نمی‌توان فضای مجازی را نادیده گرفت و مؤسسات باید با تدوین برنامه و استراتژی، فعالیت مناسب و مؤثری برای خود در این فضا تعریف کنند، ولی در عین حال باید به ایجاد تعادل میان فعالیت‌های فیزیکی و مجازی بپردازند و صرفاً به یکی از این دو نوع اتکا نکنند.