تحلیل نظریه تجسم اعمال و پیامدهای کلامی آن در حوزه معاد

به گزارش ایکنا، یکی از فواید نوروز، زنده شدن زمین بعد از مرگی نسبتاً طولانی در زمستان است؛ تحولی که به تعبیر آیات متعدد قرآن تداعی‌گر زندگی و حیات جاودان پس از مرگ است. رحيم دهقان‌سيمكانی، استادیار دانشکده الهیات و ادیان دانشگاه شهید بهشتی، در یادداشتی به بررسی و تحلیل نظریه تجسم اعمال و پیامدهای کلامیِ آن در حوزه معاد پرداخته است که تقدیم خوانندگان محترم می‌شود:

 

در رابطه با پاداش اعمال، همواره دو نظریه قراردادی بودن جزاء و تکوینی بودنِ آن در ادبیات کلامیِ اسلامی مطرح بوده است. طرفداران قراردادی بودن عذاب، به آیاتی چون «عَذابِي‏ أُصِيبُ‏ بِهِ مَنْ أَشاء؛ عذاب خود را به هرکس بخواهم می‌رسانم» (اعراف، 156)؛ «خُذُوهُ‏ فَغُلُّوهُ‏ ثُمَّ الْجَحِيمَ صَلُّوهُ ثُمَّ فِي سِلْسِلَةٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِراعاً فَاسْلُكُوه؛ او را بگیرید و در زنجیر کنید، سپس او را در دوزخ بیفکنید و او را با زنجیری که هفتاد زراع است ببندید.»(الحاقه، 30 – 32) یا «خُذُوهُ‏ فَاعْتِلُوهُ‏ إِلى‏ سَواءِ الْجَحِيمِ ثُمَّ صُبُّوا فَوْقَ رَأْسِهِ مِنْ عَذابِ الْحَمِيمِ ذُقْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْكَرِيم‏؛ او را بگیرید و به میان دوزخ بکشانید، سپس از عذاب آب جوشان بر سرش فرو بریزید.»(دخان، 49) و همچنین آیاتی چون «لِيَجْزِيَهُمُ‏ اللَّهُ‏ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ يَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ‏»(النور، 38) استناد می‌کنند که ظهور در جزای قراردادی دارند. 

 

در مقابل، طرفداران نظریه تجسم اعمال که از تکوینی بودن جزای اعمال سخن می‌گویند، به دسته‌ای دیگر از آیات تمسک جسته و نظریه تجسم اعمال را مورد تأیید قرآن کریم می‌دانند. به خصوص آياتي كه بر زنده و مشهود بودن عمل پس از مرگ دلالت دارند از این دسته آیات دانسته شده‌اند از جمله؛ «يومئذٍ يصدر النّاس أشتاتاً ليُروا أعمالهم  فمن يعمل مثقال ذرّة خيراً يره و من يعمل مثقال ذرّة شراً يَره»  و «وجدوا ما عملوا حاضرا؛ همه اعمال خود را حاضر ببينند»(زلزال، 8) یا «یوم تجد كل نفسٍ ما عملت من خيرٍ محضراً؛ روزی که هر كس آنچه كار نيك به جای آورده را حاضر شده می‏‌يابد»(آل عمران، 30)؛ ما تقدّموا لأنفسكم من خير تجدوه عنداللّه؛ آنچه ‏براي خود پيش می‏‌فرستيد در نزد خدا خواهيد يافت(بقره، 110؛ مزمّل، 20)؛ «ما يأكلون في بطونهم إلاّ النار»(بقره، 174)، «إنما يأكلون في بطونهم ناراً»(نساء، 10) و نیز آياتی كه دلالت می‌كنند که انسان به عين آنچه انجام داده است توفيه می‌شود و عين عمل به عنوان توفيه به او اِعطا خواهد شد؛ مانند: «ثُمَّ تُوَفّي كُلُّ نَفسٍ ما كَسَبَت»(بقره، 281)، «و وُفِّيَت كُلُّ نَفسٍ ما كَسَبَت»(آل عمران، 25)، «و وُفِّيَت كُلُّ نَفسٍ ما عَمِلَت»(الزمر، 70).

 

همچنین آیاتی كه دلالت مي‌كند جزا، نفس كار و متن عمل است و جز آن چيز ديگري نيست مانند «هَل تُجزَونَ إلاّ ما كُنتُم تَعمَلون»(النمل ،90) از آیات مویّد نظریه تجسم اعمال دانسته شده‌اند. مطابق این آیات انسان در روز قیامت عین عمل را دریافت می‌کند.

در مواجهه با آیات مذکور، دو دسته نظریات در بین اندیشمندان مسلمان می‌توان یافت که هر یک دلایلی را بر ادعای خود بیان نموده‌اند: برخی چون فخر رازی در تفسیر آیاتی چون «يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْر مُحْضَراً» معتقدند که ممکن نیست خود عمل حاضر شود بلکه آنچه در روز قیامت در زمان محاسبه و در نامه اعمال حاضر می‌شود آثار اعمال است نه خود اعمال. استدلال فخر رازی و طرفداران وی این است که معتقدند چون عمل انسان عَرَض است و عَرَض فانی می‌شود نمی‌تواند در آخرت به صورت جسم درآيد و جوهر گردد. به بیان دیگر، عرض امری زائل است و نمی‌تواند در نشئه آخرت باقی بماند، و اگر بخواهیم به نظریه تجسم اعمال تن دهیم طبعا باید به انقلاب عرض به جوهر تن دهیم که امری محال است. اين رأی را می‌توان در آرای انديشمندانی چون جرجانی، ابن جوزی، آلوسی و مرحوم طبرسی نيز يافت.

 

در مقابل، نظریه تجسم اعمال مدافعانی دارد. مرحوم شیخ بهایی معتقد است که عذاب‌های اخروی، چیزی جز همان اعمال قبیحه و عقاید باطل انسان در این دنیا نیست، همانگونه که نعمات بهشتی نیز جلوه تکوینیِ همین اعمال صالح و اعتقادات حق در دنیاست. ملاصدرا نیز معتقد است صفات و ملکات نفسانی و اعمال انسان در عوالم دیگر به تناسب خصوصیات آن عوالم ظهور می‌یابند.

 

وی معتقد است با انجام هر فعلی، اثری در نفس ایجاد می‌شود و با تکرار عمل به تدریج ملکه‌ای در نفس حاصل می‌شود که ثابت و باقی است و این همان هویت فرد در عالم باقی را رقم می‌زند. علامه شعرانى و علامه طباطبایی و بزرگانی چون آيت‌الله جوادی از دیگر مدافعان این رهیافت هستند. ملاصدرا به چالش مخالفان اين نظريه از طریق تفاوت عوالم وجودی پاسخ می‌گوید. به عقیده وی، هر ماهیتی در هر نشئه‌ای از وجود، آثار و خواص همان نشئه را به خود خواهد گرفت و متناسب با اقتضائات همان نشئه ظهور خواهد یافت. به عنوان مثال، آب در عالم طبیعت خاصیت رطوبت دارد و آتش در عالم طبیعت خاصیت سوزانندگی دارد اما این دو در عالم ذهن، نه خاصیت رطوبت و نه سوزانندگی دارند. از صفات و ملکات انسان نیز چنین هستند. لذا این صفات و ملکات ممکن است در عالم آخرت به صورت روح و ریحان و حور و غلمان ظهور یابند. ملاصدرا معتقد است حالت نفسانی در اثر اشتداد وجودی، تبدیل به جوهری ثابت می‌شود و از این رو، عرض می تواند به جوهری با آثار متفاوت تبدیل شود.

از تمام موافقت‌ها و مخالفت‌ها و چالش‌هايی كه در رابطه با اين نظريه كه بگذريم، اين نظريه كاربردهای قابل توجهی در حوزه‌های مختلف دارد كه يكی از ابعاد كاربرد آن را می‌توان در حل برخی چالش‌های ناظر به حوزه معاد دانست. این نظریه توانسته است برخی چالش‌های علمی در حوزه مسائل کلامی مانند معاد جسمانی، تبیین رابطه اتّحادی بین جرم و جریمه در مجازات‌های اخروی، ارائه پاسخی معقول به چالش ناشی از جاودانگی و پایان‌پذیر نبودن عذاب‌های اخروی برای برخی افراد، و نیز پاسخ به مسئله مسخِ برخی انسان‌ها به حیوانات در عالم پس از مرگ را پاسخ دهد.

 

در رابطه با مجازا‌‌ت‌های اخروی، تا قبل از نظریه تجسم اعمال، برخی تصورشان این بود که حکمت عذاب‌ها و عقوبت‌های اخروی انتقام و تشفی خاطر خداوند یا عبرت‌گیری مومنان و تکرار نکردن اعمال نادرست است، اما این نظریه اثبات کرد که فلسفه عقوبات اخروی، چیزی جز اثر تکوینی اعمال انسان‌ها نیست. 

 

یادآور می‌شود، مقاله تفصیلی یادداشت مذکور در همایش نفس و بدن از نگاه اسلام و مسیحیت، که چندی قبل از سوی پژوهشکده فلسفه و کلام اسلامی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد، به عنوان یکی از مقالات برتر شناخته شد.