تدبر در قرآن چارچوب‌های خاص خود را دارد
استاد علوم قرآن دانشگاه کاشان با تاکید بر اینکه یکی از نکات مهمی که باید بدان توجه داشت تفاوت بین تفسیر و تدبر است، گفت: تدبر همگانی‌تر است و خداوند نیز به همه چنین فراخوانی داده است اما بدین‌معنا نیست که تدبر بدون هیچ پیش‌فرض و چارچوبی انجام شود.
به گزارش ایکنا، هفته گذشته نخستین همایش «جریان‌شناسی تدبر قرآن کریم و ظرفیت‌های اجتماعی آن در ایران معاصر» به همت معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با حضور پر تعداد سخنرانان قرآنی از دانشگاه‌های مختلف کشور برگزار شد.
به منظور بررسی اهداف و انگیزه‌های شکل‌گیری این همایش و همچنین بررسی دستاوردها و چشم‌انداز آینده آن با محسن قاسم‌پور، عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه کاشان و دبیر علمی این همایش به گفت‌وگو پرداختیم.
قاسم‌پور در ابتدا و با اشاره به هدف و انگیزه برگزاری این همایش بیان کرد: در باب اهمیت موضوع باید بگویم که تدبر در قرآن از مفاهیم بنیادین در آموزه‌های قرآنی و تفسیری و سنت دینی محسوب می‌شود و مفسرین و قرآن‌پژوهان از گذشته در مورد این واژه؛ یعنی تدبر، مباحث مختلف و نکته‌های متعددی را بیان کرده‌اند. از اهمیت و ضرورت تدبر، اهداف و کارکردهای آن سخن به میان آمده و به لحاظ فردی و اجتماعی بحث کرده‌اند.
وی افزود: زیرساخت این بحث، بیش و پیش از همه خود قرآن و روایات رسیده از معصومین(ع) است. اگر قرآن را مرور کنیم، به آیاتی برمی‌خوریم که واژه تدبر در آنها به کار رفته است و بر اساس این آیات، می‌توانیم بفهمیم که به نوعی تدبر در ارتباط با هدف نزول قرآن است و به‌مثابه بستر و زمینه‌ساز تذکر است. همچنین تدبر زمینه‌ای برای گشودگی و گشایش دل و قلب آدمی است.
قاسم‌پور تصریح کرد: براساس آیه شریفه‌ای که در سوره محمد آمده، اگر کسی اهل تدبر نباشد، پیامد منفی‌اش، قفل خوردن بر دل و قلب او خواهد بود. همچنین با توجه به یک آموزه دیگر، تدبر، انسان را به وحیانی بودن قرآن و اینکه اختلاف و تناقضی در قرآن وجود ندارد رهنمون می‌کند که در این زمینه قرآن می‌فرماید: «أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافًا كَثِيرًا»؛ یعنی اگر اهل تدبر باشید، متوجه می‌شوید که در قرآن اختلافی وجود ندارد. اینها بحث‌های اساسی و بنیادینی است که در این زمینه وجود دارد.
وی بیان کرد: در ادبیات روایی ما نیز از تدبر سخن به میان آمده است. فهم قرآن، نتیجه تدبر در قرآن معرفی شده و مهم‌ترین و بلیغ‌ترین عبرت‌ها از قرآن نیز از طریق تدبر به دست می‌آید. همچنین راه برون رفت از شبهات و تردیدها نیز با تدبر حاصل می‌شود. اگر بخواهیم به فضائل اهل بیت(ع) برسیم نیز با تدبر میسر خواهد بود. اینها مسائلی است که به صورت گذرا می‌توانیم از روایات به دست آوریم و همچنین پیوستگی و ارتباط وثیقی بین تدبر و قرائت وجود دارد که در روایات ما مورد تأکید است که اگر در قرائت و تلاوت تدبری وجود نداشته باشد، اصلا خیری در آن تلاوت نیست؛ یعنی می‌توان چنین گفت که تلاوت برای فهم قرآن طریقیت دارد.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: اگر این نکات را در نظر بگیریم، می‌فهمیم که تدبر چه جایگاه مهمی دارد و ما که انجمن مطالعات قرآنی هستیم، با توجه به اینکه انجمن‌های علمی به نوعی حالت مرجعیت دارند و رسالتشان برگزاری همایش‌ها و نشست‌های علمی است، با همکاری معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در ادامه برگزاری همایش‌های پیشین، این همایش را برنامه‌ریزی کردیم و برای آن، کمیته علمی تشکیل دادیم که مرکب از اساتید مختلف بود و سپس فراخوان مقاله دادیم تا بتوانیم در سطح ملی، اهمیت بحث تدبر و وجود جریان‌های تدبری را مورد بررسی و تحلیل قرار دهیم.
وی درپاسخ به این سوال که همایش تا چه میزان مورد استقبال قرار گرفت، گفت: همایش بسیار مورد استقبال بود و بازخوردی که پس از آن گرفتیم نشان داد که برخی‌ها حتی تقاضای برگزاری نوبت‌های دیگر همایش را داشتند. موضوع همایش بررسی تدبر و جریان‌های تدبری بود. امروزه جریان‌های مختلفی به این موضوع می‌پردازند و شاید نشود در یک همایش همه ابعاد آن را بررسی کرد و لازم است با ورود به عرصه‌های دیگر، یک همایش دیگر برگزار کنیم.
قاسم‌پور با اشاره به آمار مقالات ارائه شده بیان کرد: بیش از 60 چکیده مقاله دریافت کردیم و ما چکیده حدود 40 مقاله را انتخاب کردیم. مواردی که به صورت کامل به دبیرخانه برسد در مجموعه مقالات چاپ می‌شود و برخی که رتبه پژوهشی داشته باشند نیز در مجلات علمی - پژوهشی منتشر خواهد شد.
وی در بخش دیگری از این مصاحبه در پاسخ به این پرسش که فضای حوزه و دانشگاه تا چه میزان به مسئله تدبر و فهم اهتمام داشته‌اند، گفت: باید توجه کنیم که بین تفسیر و تدبر تفاوت‌هایی قائل هستیم. تفسیر یک رشته تخصصی است و اهل خود را می‌طلبد و می‌شود گفت که از عهده عموم خارج است. برای تفسیر در دانشگاه‌ها یا حوزه‌های علمیه، یکسری پیش‌نیازهایی دیده شده است؛ یعنی باید به یکسری علوم و دانش‌هایی مجهز بود.
قاسم‌پور در ادامه افزود: اما تدبر شاید این پیش‌نیازها را نخواهد؛ یعنی می‌شود گفت که تدبر در نسبت با تفسیر، همگانی‌تر است و به همین دلیل خداوند همه را به تدبر فراخوانده است. اما در مورد اینکه آیا واقعا این تفکیک در فضای دانشگاه و حوزه صورت می‌گیرد یا اینکه آیا جریان تدبر شکل عمومی یافته یا خیر، باید بگویم پاسخم مثبت نیست و نتوانستیم تدبر را به عنوان یک جریان عمومی فهم قرآن در محافل دانشگاهی و حوزوی غالب کنیم.
وی افزود: یکی از دلایل، خلط و عدم تمایز دقیق در مفهوم‌شناسی این دو واژه است که نکته بسیار مهمی است و کسانی که در این حوزه کار می‌کنند باید به این موضوع توجه داشته باشند. همچنین در سطح کشور و در قالب دانشگاه و حوزه، مفسرین قرآن زیادی داریم و مباحث خوبی هم مطرح می‌شود، اما کم اتفاق می‌افتد که مجال لازم برای تدبر و هدفی که از تدبر وجود دارد به وجود آید؛ یعنی یک نفر سال‌ها در جلسات تفسیر شرکت می‌کند، اما دریغ که نکته‌ای برداشت کند. بنابراین، یک مقدار به مفسرین قرآن برمی‌گردد که تفکیکی بین اینها انجام نمی‌دهند. به نظر می‌رسد باید مرز اینها را تفکیک کنیم و بعضا به روش‌هایی که امروزه برخی از جریان‌های تدبری به آنها روی آوردند و اقبالی که به آن وجود دارد، توجه و آن را ترویج کنیم.
قاسم‌پور تصریح کرد: البته در مورد روش‌های تدبری نیز ابهام‌هایی داریم که باید به آن توجه شود؛ یعنی روش واحدی در این زمینه وجود ندارد و عدم مرزبندی میان تفسیر و تدبر شاید عاملی شده تا جریان تدبر یک وضعیت غالبی در محافل دانشگاهی و حوزوی به خود نگیرد.
وی افزود: یک نکته هم به برداشت‌های تفسیری برمی‌گردد که بیشتر در حوزه فهم است، اما آنچه در تدبر مهم است و در دهه‌های اخیر در حوزه تفاسیر تدبری مطرح شده، این است که تدبر بیشتر معطوف به عمل است؛ یعنی تدبر را به کار می‌گیریم که بفهمیم و عمل کنیم و در مسیر قرآن باشیم. تدبری که منجر به عمل شود و باعث شود ما در مسیر سعادت حرکت کنیم، مرزش با تدبری که به تفسیر به رأی منجر می‌شود متمایز است و چیزی که ما مدنظر قرار دادیم این است که تدبر را به نحوی با مسئله اصلی قرآن که هدایت باشد، پیوند بزنیم و بتوانیم دستورالعمل‌های قرآن را برای زندگی به کار ببندیم.
قاسم‌پور در پاسخ به این پرسش که چقدر فضای آکادمیک ما ظرفیت تحمل خوانش‌های نو از آیات را دارد، گفت: برداشت‌ها و قرائت‌های مختلفی که وجود دارد، هیچ وقت ممنوع نشده است. وقتی که تدبر می‌کنیم، یعنی به فراخوان خدا عمل می‌کنیم، اما تدبر هم یکسری چارچوب‌هایی دارد؛ یعنی یکسری مبانی و پیش‌فرض‌هایی داریم که باید لحاظ کنیم. در قرآن می‌فرماید: «أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافًا كَثِيرًا»؛ یعنی نهیب می‌زند که وارد شوید و البته پس از ورود به عرصه تدبر، نتایجی می‌گیرید، اما در این آیه آمده که نتیجه تدبر این است که به وحیانی بودن قرآن و عدم اختلاف آن می‌رسیم؛ این یعنی تدبر هم یک چارچوبی دارد و مبتنی بر یکسری پیش‌فرض‌هایی است؛ مانند اینکه تدبر کنیم تا بفهمیم این قرآن از طرف خداست یا به اعجاز قرآن پی ببریم. یکی از نتایج تدبر این است که واقعا قرآن قابل فهم است، پس بنابراین تدبر با این چارچوب‌ها قابل جمع است.
انتهای پیام
