قیام سیدالشهدا (ع) و پیش‌فرض‌های درست و نادرست از این واقعه تاریخی
مدیر مرکز مطالعات و تحقیقات نستوه گفت: همواره در خصوص واقعه عاشورا که یک واقعه تاریخی است قرائت‌های مختلفی وجود دارد که ناشی از نوع نگاه تحلیل‌گران تاریخی بوده که این نوع نگاه‌ها موجب به وجود آمدن نگرش‌های متفاوتی نسبت به این پدیده تاریخی شده است.
روح‌الله سعیدی فاضل، مدیر مرکز مطالعات و تحقیقات نستوه و دکتری علوم قرآن و حدیث، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، در خصوص قرائت‌های مختلفی که درباره تاریخ عاشورا وجود دارد و در هر دوره‌ای علل و انگیزه‌ای متفاوت برای نهضت سیدالشهدا(ع) گفته شده است، اظهار کرد: به طور کلی در مواجه با گزاره‌های تاریخی خصوصا مقاطع مهم و سرنوشت‌ساز، همواره قرائت‌های مختلفی به دلیل نوع نگاه تحلیل‌گران تاریخی مطرح شده و همین امر سبب ایجاد نگرش‌های متفاوتی به آن پدیده تاریخی شده است که در این میان، محققان گاه با پیش‌فرض‌هایی ناشی از نگاه نادرست به مسئله تاریخی و گاه با نگاه غرض‌ورزانه و یا جزئی‌نگر، مسائل را تحلیل کرده و برداشت خود را از این واقعه تاریخی ابراز کرده‌اند و حادثه عظیم عاشورا و حماسه سیدالشهدا(ع) و یاران آن حضرت و به طور کلی تاریخ اهل بیت(ع) نیز از این قاعده مستثنی نبوده است.
وی عنوان کرد: اگرچه علاوه بر نقل تاریخ در مورد حوادث کربلا که جنس گزاره‌های تاریخی را دارند، روایات متعددی که از مقوله نقل معتبر به آن‌ها نگاه می‌شود نیز وجود دارد و موجب استواری منابع تاریخ اهل بیت(ع) و به ویژه حماسه سیدالشهدا(ع) می‌شود. در این میان یکی از مهم‌ترین زوایای تاریخ عاشورا، علل و انگیزه‌های قیام سیدالشهدا(ع) است، به ویژه آنجا که با نگاهی دینی به آن پرداخته می‌شود تا الگویی امروزی از این قیام برداشت شده و نهضت عاشورا را جهانی کند.
مدیر مرکز مطالعات و تحقیقات نستوه بیان کرد: زمانی‌که به تحلیل‌های مختلف درباره این انگیزه‌ها نگاه می‌شود، آراء متشتت در این زمینه خودنمایی می‌کند، آرائی که بعضا تحلیل‌های نادرست و تحریف‌کننده حادثه عظیم عاشوراست. در حقیقت ارائه تحلیل درست از قیام سیدالشهدا(ع) در گرو فهم صحیح از چیستی و ضرورت دین و قلمرو آن، ضرورت وجود امام و رسالت او در میان بشر و نگاهی جامع به تاریخ اهل بیت(ع) است. مراجعه به متون اصیل و تحلیل سخنان آن بزرگواران، راهی جهت پیمودن این مسیر و رسیدن به سر منزل مقصود است.
ملاک درستی و نادرستی تحلیل ما از قیام سیدالشهدا(ع)
سعیدی گفت: در واقع کسی که قیام حضرت را امری شخصی و نه غیبی معرفی می‌کند، یقینا گرفتار فهمی غلط از موارد ذکر شده است. ملاک درستی و نادرستی تحلیل ما از قیام سیدالشهدا(ع)، شناخت حکمت و ضرورت وجود دین و امام و شناخت صحیح از شرایط زمانی و مکانی اقدامات آن بزرگوار است. حکمت و ضرورت وجود دین، ارشاد و هدایت انسان به سعادت دنیوی و اخروی است که از مسیر تمدن‌سازی دین محقق خواهد شد.
وی عنوان کرد: همواره انبیاء و اوصیاء الهی پیوسته به دنبال رفع احتیاجات معنوی و مادی موالیان خود بوده و سعادت بشر را هدف گرفته‌اند که این ضرورت در کنار شناخت جایگاه امام(ع) بیش از پیش شناخته می‌شود و همانگونه که الوهیت سر دین است، ولایت باطن دین نیز است.
قیام امام حسین(ع) با تفاسیر مادی امکان‌پذیر نیست
این دکتری علوم قرآن و حدیث اظهار کرد: در واقع عاشورا حرکت عظیم جهادی علیه موانع درونی و بیرونی بوده است. اینکه آن حضرت چرا قیام کرد با تفاسیر مادی و ناقص امکان‌پذیر نیست. همواره وجود انگیزه‌های شخصی همچون حکومت و شهادت و فاقد نگاه صحیح به دین و امام از یک سو و از سوی دیگر نیز مصلحت‌اندیشی فردی و نه اجتماعی را می‌توان در این امر دخالت داد.
سعیدی، شهادت را نتیجه قیام و نه هدف دانست و اظهار کرد: رسول گرامی اسلام با قیام علیه شرک، توحید را اقامه کرده و سیدالشهدا(ع) نیز با قیام علیه نفاق که در صدد بازگرداندن امت رسول‌الله از اصلاح به سوی افساد بود مقابله کرد تا توحید را به مرحله عمل درآورده و دین جد بزرگوارشان را حفظ و حراست نماید.
وی بیان کرد: از این‌رو با نگاهی به نقل‌های معتبر در یافتن علت‌های قیام، شاید یک عنوان را بیش از همه بتوان علت‌العلل قیام معرفی نمود و آن، بازگرداندن جامعه اسلامی به خط صحیح است. انحراف جامعه و تحریف احکام الهی پس از رسول اکرم تنها در زمان سیدالشهدا(ع) رخ داد و لزوم برخوردی متفاوت در آن زمان احساس شد.
رئیس پژوهشکده بین‌المللی امام رضا(ع) ادامه داد: این علت از کلام سیدالشهدا(ع) به وضوح فهمیده می‌شود؛ یکی آنجا که ولید حاکم مدینه، حضرت را جهت بیعت با یزید دعوت کرد و آن حضرت فرمود:«و ننظر و تنظرون ایّنا احقّ بالبیعه و الخلافه». هنگامی که ولید توصیه به بیعت نمود حضرت در پاسخ فرمودند: «انا لله و انا الیه راجعون و علی الاسلام السلام اذ قد بلیت الأمة براع مثل یزید». در حقیقت برداشتی که می‌توان از این سخن داشت این است که اصل اسلام در خطر است نه اهداف شخصی و دومین نکته در هنگام خروج از مدینه و وصیت به برادرشان محمد حنفیه آمده است: «إنّی لم اخرج اشرا و لا بطرا و لا مفسدا و لا ظالما و انما خرجت لطلب الاصلاح فی امه جدی». حضرت شیوه مبارزه را اصلاح قرار دادند که این اصلاح از طریق خروج و قیام شکل گرفت.
سعیدی بیان کرد: طبری تاریخ دان مشهور مسلمان گفته است که امام حسین (ع) در میانه مسیر رسیدن به کربلا در مکانی به نام «بَیضه» فرود آمدند و فرمودند:«ایها الناس ان رسول‌الله(ص) قال: من رأی سلطانا جائرا مستحلا لحُرم الله ناکثا لعهد الله مخالفا لسنة رسول الله یعمل فی عبادالله بالإثم و العدوان لم یغیّر بقول و لا فعل کان حقا علی الله ان یدخله مدخله». اگر با زبان و عمل علیه این شخص اقدام نکند، با او در یک جناح خواهد بود. اگر امام قیام نمی‌کردند آیا روحیه بی‌تفاوتی در تغییر اسلام به روحیه ظلم‌ستیزی تغییر پیدا می‌کرد؟ در حقیقت آن حضرت از ابتدا هدف اصلاح را در نظر داشتند.
وی خاطرنشان کرد: همواره یکی از روش‌های مرسوم در حوزه اداره جوامع، بهره‌گیری از روش‌های عملیات روانی بوده است که این روش‌ها سابقه‌ای بسیار طولانی داشته و همواره توسط حکومت‌های ظالم برای اقناع ذهن مخاطبان استفاده می‌شده است، اما سوء استفاده از حماسه عاشورا توسط حکومت‌ها واقعیتی تاریخی است. به عنوان مثال قیام عباسیان در برابر امویان که توسط ابومسلم خراسانی رهبری می‌شد، جلوه‌هایی از این بهره‌مندی را داشته که با عنایت به مرجعیت اهل بیت و بعضا خون‌خواهی از سیدالشهدا(ع) اتفاق افتاده است.
این دکتری علوم قرآن و حدیث گفت: این در حالی است که حتی بعدها در دوره‌های سلجوقی و عثمانی نیز از آن بهره گرفته‌اند، اما جالب آنجاست که استعمارگران ملل اسلامی نیز با درک صحیح از ظرفیت عاشورای حسینی و نهضت سیدالشهدا(ع) به این امر واقف بوده و جهت تحریف واقعه عاشورا از آن بهره برده‌اند و یکی از روش‌های اصلی در حوزه عملیات روانی، قلب واقعیت و روش دیگر مصادره به مطلوب است که هر دو روش در مواجه با قیام سیدالشهدا(ع) و بی‌خاصیت نمودن آن از یک سو و اقناع ذهنی مردم برای ظلم‌پذیری از سوی دیگر توسط حکمرانان ظالم استفاده می‌شده است.
سعیدی گفت: این نکته که گفته می‌شود هدف قیام امام حسین(ع) حکومت کردن بر مردم بوده، عاشورا را از ماهیت اصلی خود منسلخ نموده و تنبلی و بی‌تدبیری در برابر ظالمان را پدید می‌آورد و یا ذکر این نکته که روش حرکت ما نیز همانی است که سیدالشهدا(ع) به دنبال آن می‌رفت، به نوعی بهره‌مندی از احساسات مذهبی مردم برای پیشبرد اهداف شخصی است.
سعیدی بیان کرد: از این‌رو به نظر می‌رسد در زمان امروز، غربی‌ها و مستشرقان با کشف این ظرفیت در جامعه اسلامی و شیعه، مطالعات مختلفی را جهت بدل سازی انجام داده و به دنبال تحریف این وقایع از سطح واقعیت و حماسه به خرافه هستند و متأسفانه عده‌ای نیز در داخل کشورهای اسلامی با هدف تحریف گزاره‌های دینی بر آمده از نهضت حسینی این هدف را دنبال می‌کنند.
مدیر مرکز مطالعات و تحقیقات نستوه تأکید کرد: در واقع جلوه امروزی این تأثیرپذیری این حرکت را می‌توان جبهه مقاومت دانست. مقاومت امروز کشورهای مسلمان در برابر ظلم الهام پذیرفته از قیام حسینی است و اساس حرکت انقلاب اسلامی نیز، قیام سیدالشهدا(ع) و باور به پیروزی خون بر شمشیر و هیهات من الذله بوده است و این دقیقا همان فرمایش رسول‌الله(ص) است که فرمودند:«ان لقتل الحسین حرارة فی قلوب المؤمنین لا تبرد ابدا».
معیار سنجش درستی و نادرستی مقاتل واقعه عاشورا
سعیدی با اشاره به معیار سنجش مقاتل و کتب زیادی که در خصوص واقعه عاشورا نوشته شده است، عنوان کرد: بحث پیرامون مقاتل که به نوعی از منابع تاریخی در نقل حوادث کربلا به‌شمار می‌روند، بسیار مفصل است، اما در این میان برای سنجش اعتبار مقاتل، ملاک‌های متعددی وجود دارد و اگرچه این ملاک‌ها مبتنی بر روش‌های مختلف تقسیم‌بندی می‌شوند، اما آنچه در میان همه بزرگان متفق است، صحت انتساب به مؤلف، صحت استناد و اتقاق در نقل روایات و گزاره‌های تاریخی است.
وی افزود: در این میان شاید بتوان مقاتل را به دو نوع معتبر و غیر معتبر که هر دو نوع مقاتل چه معتبر و چه غیر معتبر از شیعه و اهل سنت هستند، تقسیم نمود که البته برخی از این منابع مفقود شده و در دسترس ما قرار ندارند. اما با این وجود مهم‌ترین و معتبرترین مقاتل را می‌توان از مقاتلی چون کامل‌الزیارات از ابن قولویه، مقتل ابومخنف، الارشاد شیخ مفید، اللهوف علی قتلی الطفوف از سیدبن طاووس، مقتل خوارزمی، مثیرالاحزان از ابن نما، از متقدمان و متأخران نفس المهموم و منتهی‌الامال شیخ عباس قمی، مقتل جامع سیدالشهداء، دانشنامه امام حسین(ع) یاد کرد.
مدرس حوزه علمیه خراسان تصریح کرد: البته باید دقت داشت که اولا همه این موارد در یک رتبه از اعتبار نیستند و ثانیا به صورت مطلق نمی‌توان یک اثر را تایید نمود، زیرا به نظر می‌رسد کتاب اللهوف سیدبن طاووس برای بهره‌گیری عموم مردم قابل استفاده است.
کدام گزاره‌های تاریخی قیام سیدالشهدا، معتبر و کدام نامعتبر هستند؟
سعیدی در خصوص اینکه برخی نقل‌ها در تاریخ عاشورا وجود دارد که شاید با عقل و منطق جور در نمی‌آیند، تأکید کرد: همانگونه که پیش از این بیان شد، گزاره‌های تاریخی و نقل‌ها در مورد قیام سیدالشهدا(ع) به دو گونه معتبر و نامعتبر تقسیم می‌شوند. طبیعی است که در نقل‌های مختلف، متناسب با اهداف مقدس یا غیر مقدس برخی افراد در طول تاریخ، اضافاتی به عنوان واقعی، وارد برخی آثار شده و در برخی منابع و مجالس حسینی نیز از زبان ذاکران اهل بیت(ع) شنیده می‌شود.
وی افزود: در این جا باید به دو نکته اشاره کرد؛ اول اینکه برخی افراد میزان خرافات در نقل‌های عاشورایی را بسیار زیاد دانسته، به گونه‌ای که اساسا چیزی از تاریخ این قیام باقی نمی‌ماند و از این‌رو باید دانست که صحت‌سنجی نقل‌های تاریخی، متناسب با معیارها و ملاک‌هایی است که سایر نقل‌های حدیثی و روایی نیز با آن سنجیده می‌شود.
این دکتری علوم قرآن و حدیث تأکید کرد: بنابراین با نگاهی دقیق و منصفانه به این نقل‌ها، می‌توان گفت اضافات نادرستی نیز در منابع وجود دارد که بعضا با واقعیت‌های طبیعی مخالفت دارد، اما میزان نقل‌های صحیح بسیار بیشتر هستند. در این میان یکی از راه‌های شناخت این نقل‌های غیر معتبر علاوه بر اعتبارسنجی، تفرد در نقل واقعه و مخالفت آن با طبیعت انسانی است.
سعیدی تصریح کرد: اما این در حالی است که گاه برخی افراد جهت اسطوره‌سازی از امام حسین(ع) و یاران با وفای ایشان اقدام به ساخت وقایع نادرست نموده‌اند که عظمت این حادثه را نشان دهند، در حالی‌که نهضت سیدالشهدا(ع) نیازمند این نقل‌ها نبوده و شخصیت امام فرا اسطوره‌ای و آسمانی است و همواره می‌توان بالاترین سطح از انسانیت و اسلامیت را در وقایع عاشورا شاهد بود و آن را لمس کرد.
وی خاطرنشان کرد: نکته دومی که در ادامه باید به آن اشاره داشت این است که برخی به بهانه خرافات و نقل‌های غیر معتبر، عینک بدبینی به چشم زده و همه چیز را با عقل امروزی سنجیده و ارزیابی می‌کنند که این امر نیز اشتباه است و از طرفی اینکه ما بسیاری از وقایع را خرافات و جعلی بدانیم از هیچ روش علمی پیروی نمی‌کند.
رئیس پژوهشکده بین‌المللی امام رضا(ع)، نقل‌های دینی را عقل‌گریز، عقل‌ستیز و عقل پذیر دانست و افزود: اساسا همه نقل‌های تاریخی را نمی‌توان با عقل سنجش نمود و آنچه در حوزه مسائل عقلی است امکان سنجش دارد، اما به عنوان مثال نمی‌توان حکم شرع را با استقلال عقلی به دست آورد و در خصوص گزاره‌های تاریخی نیز همین امر صدق می‌کند، به گونه‌ای که برخی رشادت‌ها در واقعه عاشورا عقل گریزند، یعنی اساسا عقل به معنای دقیق خود، توانایی درک این حادثه را ندارد.
سعیدی تأکید کرد: بنابراین این نکته را قبول داریم که تحریفات وجود دارد، اما افراط در برچسب زدن نیز کار صحیحی نیست، کما اینکه برخی منجر به انکار برخی شخصیت‌ها در عاشورا شده است و تنها پیروی از روشی صحیح در اعتبار سنجی می‌تواند در این مسیر راهگشا باشد.
وی تأکید کرد: بنابراین باید گفت که قیام سیدالشهدا(ع) مظهر تام تجلیات اسماء الهی بر زمین و مظهر فضائل انسانی بسیاری است که مهم‌ترین نقش را در احیاء میراث رسول‌الله(ص) و مرجعیت اهل بیت(ع) و حرکت در مسیر احیاء تمدن اسلامی و بازسازی آن داشته است و الهام پذیری از این واقعه به هر میزان که صحیح‌تر باشد، موفقیت‌های بی‌شماری را به دنبال خواهد داشت.
انتهای پیام
