فراز و فرود مجالس حسینی طبق منابع تاریخی اهل سنت

به گزارش ایکنا از خوزستان، عبدالحسین طالعی، سردبیر مجله کتاب‌شناسی شیعه در سلسله جلسات مجازی خود با عنوان «عاشورا، معرفت‏، انتظار» گفت: عاشورا، مدرسه معرفت اهل بیت(ع) است و این مدرسه همیشه برای ما درس تازه دارد؛ این درس باید مقدمه ورود ما به مکتب خاتم الاوصیا(ع) باشد.

وی با بیان اینکه بخش نخست این جلسات درباره فراز و فرود مجالس حسینی در طول تاریخ است، گفت: هدف از بیان این تاریخچه، شکرگزاری نعمت است. برخی بی‌استناد و بی‌مدرک می‌گویند آغاز عزاداری عاشورا از دوره صفویه یا قاجاریه است. کتابی در این زمینه از مرحوم محمدرضا جعفری‌نجفی وجود دارد که به زبان عربی «طقوس الشیعه الدینیه» نام دارد و ترجمه فارسی آن با نام «آیین‌های دینی شیعی بین سال‌های ۳۱۳ تا ۶۶۵ قمری» به ترجمه حسین محمدی منتشر شده است.

طالعی عنوان کرد: این کتاب، یک اثر صد در صد ابتکاری و جزو نوآوری‌های مرحوم آیت‌الله جعفری بود. او از سال ۳۱۳ قمری تا ۶۶۵ قمری یعنی در طول ۳۵۲ سال طبق تواریخ سنی این مسئله را دنبال کرده است که وقتی شیعیان مراسم دینی برگزار می‌کردند با چه واکنش‌های مثبت یا منفی مواجه می‌شدند. بحثی که در اینجا بیان خواهد شد براساس این کتاب است.

این استاد دانشگاه درباره تاریخ اقامه عزا بر حضرت اباعبدالله(ع) بیان کرد: اگر بخواهیم درباره تاریخ اقامه شعائر حسینی سخن بگوییم، باید از کنار قتلگاه در ظهر عاشورا سخن بگوییم. این اقامه عزا دقیقاً بعد از شهادت حضرت آغاز شد. البته در حکومت امویان و عباسیان با تمام فشارها و اختناقی که داشتند، طبیعتاً امکان برگزاری مجلس عمومی و علنی نبود، اما مجلس دایر بود. این کتاب منحصر به تاریخ مجالس عاشورا نیست، بلکه موضوع غدیر، یعنی جشن‌های غدیر را نیز شامل می‌شود و در آن ذکر شده است که دشمنان جشن‌های غدیر شیعه را به خاک و خون کشیدند.

این عضو هیئت علمی دانشگاه قم گفت: اولین موردی که مجلس عاشورا به طور عمومی و با تشکیلات مفصل برگزار شد، سال ۳۵۲ هجری قمری است که زمان حکومت آل بویه است. به دستور معزالدوله دیلمی در بغداد بازارها بسته شد، خرید و فروش تعطیل شد، قصاب‌ها ذبح نکردند و حلیم پزها پخت نکردند. این مطالب را مورخان سنی مثل ابن اثیر در کتاب الکامل و ابن کثیر در کتاب البدایه و برخی دیگر از مورخان بیان کرده‌اند.

وی ادامه داد: در این سال علائم عزا در خیابان‌ها نصب شد و همه به عنوان عزاداری بر سر و صورت‌زنان بیرون آمدند. گفته شده این اولین باری است که نوحه‌خوانی به شکل علنی و در یک مجلس خیابانی توسط معزالدوله دیلمی در بغداد انجام شد. کم‌کم این رسم شناخته و سال بعد، یعنی در سال ۳۵۳ قمری، مراسم عاشورا برگزار شد. درگیری‌های شدیدی در این سال رخ داد و عده‌ای از افراد سنی مخالفت کردند. این مخالفت منجر به درگیری‌ و مجروح شدن عده‌ای و به غارت رفتن برخی اموال‌ها شد.

سردبیر مجله کتا‌بشناسی شیعه گفت: برگزاری مراسم عاشورا در حال حاضر برای ما یک جاده هموار است اما در اینجا سخن از سال‌هایی است که اقامه عزا، یک جاده‌ پر فراز و نشیب بود و عده زیادی از شیعیان این مسیر را هموار کردند و کم کم این عزاداری به عنوان یک آیین شناخته شد. در این راه خون‌های زیادی ریخته شد و گرفتاری‌ها پیش آمد. در تمام این موارد، کسی که بیشترین بد زبانی را درباره شیعیان دارد، ابن کثیر دمشقی است که از یاران و پیروان ابن تیمیه است. او با شیعه ارتباط خوبی ندارد و لذا می‌گوید این‌ها بدعت‌های رافضی‌ها است.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه در سال ۳۵۴ باز هم مراسم عاشورا تکرار شد، افزود: ابن کثیر با اشاره به این مراسم می‌گوید اگر این کار، درست بود افرادی در صدر اسلام این کار را انجام می‌دادند. این نگاه وهابی‌گری به مسائل است که به همه مطالب جدید بدعت می‌گویند. اصل ماجرا اقامه شعائر است به هر شکلی که مباح باشد و فقها اجازه آن را بدهند. نتیجه بزرگداشت روز عاشورا در سال ۳۵۴ این بود که به مسجد براثا در بغداد حمله شد. سال ۳۵۵ نیز به همین شکل گذشت. ابن کثیر می‌گوید رافضی‌ها بدعت زشت خود را طبق رسمی که داشتند انجام دادند و مشکلی پیش نیامد. سال ۳۵۶ تا سال ۳۶۰ ابن کثیر تکرار می‌کند این بدعت حرام سال به سال اقامه می‌شد.

طالعی در ادامه سیر تاریخی اقامه شعائر حسینی گفت: در سال ۳۹۳ تبلیغات شیعیان اوج گرفت. در محله کَرخ بغداد ـ که یک محله شیعه‌نشین و شیخ مفید، محدث بزرگ شیعه در قرن چهارم، مقیم این محله بود ـ دشمنان جلوی شیعیان را گرفتند و شیخ مفید را تبعید کردند. طی این سال‌ها، مخالفان برخوردهای دوگانه‌ای نسبت به شیعیان داشتند. آنها که می‌دیدند شیعیان با وجود همه مخالفت‌ها در مراسم دینی خود جدی هستند و مراسم عاشورا را چهل سال پشت سر هم و با زحمت برگزار کردند، گاهی در مخالفت خود کوتاهی می‌کردند. برای مثال  در سال ۳۹۸ ایرانیان در بغداد زیاد بودند و در دربار خلفای عباسی نفوذ داشتند، به طوری که فرهنگ خود را به آنجا منتقل کرده بودند، یکی از این فرهنگ‌ها، جشن مهرگان بود(امروز هم در فرهنگ عراقی به همه جشنواره‌ها مهرجان گفته می‌شود که برگرفته از همین کلمه است). در سال ۳۹۸، مراسم عاشورا با جشن مهرگان مقارن شد و عمید الجیوش، یکی از امیران نظامی بغداد در این سلام اعلام کرد: مهرگان به احترام شیعیان قدری دیرتر برگزار شود. 

این محقق ادامه داد: در سال ۴۰۲ و ۴۰۶ به گفته ابن کثیر شیعیان بدعت‌های خود را انجام دادند و فخرالملک که از وزرای بهاءالدوله دیلمی بود مراسم عاشورا را اقامه کرد. در سال ۴۰۶ فخرالملک احساس خطر کرد و برای اینکه شیعیان کشته نشوند، اجازه نوحه‌خوانی در عاشورا را نداد. در همین سال در پنجم محرم، شیخ سید رضی درگذشت. او محدث، ادیب و صاحب نفوذ بود و در زمان خودش نقابت اشراف را بر عهده داشت. شیعیان به عنوان تجلیل از سید رضی، از پنجم تا دهم محرم مراسم عزاداری برگزار کردند.

طالعی با تأکید بر اینکه مجالس حسینی به آسانی به دست ما نرسیده است و باید افرادی را که در این مسیر جان دادند و بر این مسیر مداومت و جدیت داشتند قدر بدانیم، گفت: سال‌هایی که در این میان ذکر نشده است، برای این است که مورخان اهل تسنن حرفی درباره آن سال‌ها نزده‌اند و چون بنای کتاب آیت‌الله جعفری، فقط گزارش مورخان اهل تسنن است، ما نیز چیزی نمی‌گوییم وگرنه در منابع شیعی قدیم و ادبیات شاعران ما مطالبی هست که از آنها صرف نظر می‌کنیم.

وی درباره وقایع سال ۴۱۵ قمری و سال‍‌های بعد از آن گفت: در این سال جلوی عزاداران شیعه را گرفتند و درگیری‌های شدیدی شکل گرفت و تعداد زیادی از افراد کشته شدند. در سال ۴۲۱ نیز مراسم بزرگداشت عاشورا انجام شد، اما مخالفان به مراسم حمله کردند. این دوره زمانی است که سید مرتضی، زعیم شیعه است. او اقداماتی کرد که این درگیری‌ها شدت بیشتری پیدا نکند. در سال ۴۲۳ مراسم بدون درگیری برگزار شد.

سردبیر مجله کتاب‌شناسی شیعه اظهار کرد: در سال ۴۳۱ نقطه عطفی در تاریخ عزاداری شیعه رخ داد؛ جلال‌الدوله از امیران آل‌بویه برای زیارت حضرت امیرالمؤمنین(ع) و سیدالشهدا(ع) عازم نجف و کربلا شد. وزیرش کمال‌الملک و مدیران حکومتی همراه او بودند. او مقداری از مسیر را در کربلا و نجف با پای برهنه و پیاده طی کرد. ظاهراً این اولین‌باری است که یک شخصیت مشهور، چنین مسیری را به سمت زیارت نجف و کربلا طی می‌کند و این نقطه عطفی شد و بعدها جزو سنت‌های اجتماعی قرار گرفت. چنان که گفتیم این کار بدعت نیست، بلکه اصل موضوع تعظیم شعائر است.

طالعی ادامه داد: در سال ۴۴۱ مجدداً مخالفان به مراسم عاشورا حمله کردند و جرح و قتل فراوانی روی داد. در سال ۴۴۲ نقطه عطف دیگری پیش آمد و بعد از مدتی که شیعیان دیدند در مراسم درگیری پیش می‌آید با اهل سىنت به یک توافق رسیدند و قرار شد با هم به زیارت حضرت امیرالمؤمنین(ع) و سیدالشهدا(ع) بروند. این نشان می‌دهد شیعیان در هر زمانی بنا بر مصلحت تصمیم جدیدی گرفته‌اند و از این مطلب می‌توان این نکته را استفاده کرد که در شرایط کنونی شیوع کرونا نیز آنچه برای ما مهم است، اصل تعظیم شعائر حسینی است و جزئیات آن می‌تواند مطابق زمان تغییر کند، چنان که در زمان رضاشاه که عزاداری ممنوع بود، این مراسم به کنج خانه‌ها کشیده شد و با جمعیت بسیار کم و بدون بروز و ظهور بیرونی برگزار شد، تا این شمع خاموش نشود. در دوره کنونی نیز باید واقع‌بین باشیم و رعایت شیوه نامه‌ها را جدی بگیریم.

این استاد دانشگاه گفت: در سال ۴۵۸ مجددا برای مراسم عاشورا ممانعت پیش آمد و بعد به قضایای سال ۵۲۹ می‌رسیم که ابن جوزی می‌گوید عده بی‌شماری در این سال به زیارت نجف و کربلا رفتند و به طور علنی مسیر زیارت را طی کردند. در سال 561 در مراسم عاشورا درگیری پیش آمد. در سال 582 در بغداد به بهانه اینکه که شیعیان در روز عاشورا به صحابه بدگویی می‌کنند، با آنها درگیر شدند. در سال 648 مجددا از مراسم عاشورا ممانعت شد. در سال ۶۵۰ نیز جلوی مقتل‌خوانی شیعیان را گرفتند و گفتند حداکثر آنچه به شما اجازه می‌دهیم این است که در کاظمین عزاداری کنید و آن را به بیرون نکشانید.

طالعی در پایان بیان کرد: این مقدار از تاریخ فراز و فرود مجالس حسینی در کتاب «طقوس الشیعه الدینیه»، ذکر شده که گزارش بسیار سریعی از ۳۵۰ سال عزاداری شیعیان طبق تواریخ سنی است.